Fraqmentlər

Sənətkar olmaq nəyisə hesablamaq deyil, əksinə, damarlarındakı şirəni oynatmadan, yayın gəlməyəcəyindən qorxmadan özünü sadəlövhcəsinə dəli yaz küləklərinin üzərinə atan bir ağac kimi boy atmaqdır...

Rayner Mariya Rilke

...Barokko üslubu mahiyyəti və fəlsəfəsi etibarilə xilasedici funksiya daşıyırdı və bu fəlsəfi mahiyyətin zaman-zaman "təkrarlanması" həmin xilasediciliyin "pasionar ehtirasından" irəli gəlirdi. Bizim mədəniyyətdə barokko üslubu və pafosu həmişə, bütün hallarda öz işini gizlində görən, illər boyu lillənib-duran suyun altında əks cərəyan kimi qaynayan bir hadisə kimi fəaliyyət göstərmişdir. Əslində müəyyən tədqiqatçıların intibah kimi "müşahidə etdikləri" hadisələr də məhz bu, sualtı cərəyanın üzdə, səthdə başqa bir formul kimi oxunmasından başqa bir şey deyildi. Barokko bir üslub kimi fəlsəfi mahiyyəti etibarilə milli ədəbiyyatın dünya ədəbi prosesinə ümumi inteqrasiyasını təmin edən kateqoriyadır və bu mənada o, fərdiləşməkdən daha çox, inteqrasiya xarakteri daşıyır. D.S.Lixaçovun mülahizələrinə diqqət yetirək: "Renessansın yoxluğu rus barokkosunun orta əsrlər mədəniyyət təfəkkürü ilə əlahiddə münasibətlərini şərtləndirirdi. Rus barokkosu orta əsrlər ənənələrinə qayıtmadı, ancaq, necə deyərlər, ondan istifadə etdi, bu ənənələr üstündə möhkəmləndi. Belə bir şərait barokkonun Ukrayna və Belarusdan Rusiyaya keçidini asanlaşdırsa da, bu şəraitin özü barokkonun tarixi-ədəbi rolunu dəyişdirdi... Barokko öz üzərinə Renessansın bir sıra funksiyalarını götürdü...". Lixaçov daha sonra, fikrinə davam edərək yazırdı: "Bu, barokkonun həmişəyaşar, insani dəyərləri təsdiq edən və maarifçi xarakterindən irəli gəlirdi. Bu sonuncusu, yəni maarifçi xarakter ədəbiyyatın dünyəviləşməsində böyük rol oynadı". M.A.Robinson "Simeon Polotskiy və rus ədəbi prosesi" əsərində yazır: "Rusiyada ədəbi barokkonun daxili təkamülünün qanunauyğunluğu özünü belə bir faktla göstərdi ki, o, ədəbi prosesdə yaranmış depressiya və pessimizmi və ümumən yaradıcılıqdakı minor tonallığı aradan qaldırdı". L.İ.Sazonovanın fikrincə isə, "Barokkonun tədqiqində ən böyük müşküllərdən biri onun poetikasındakı bir çox üsulların müxtəlif mədəni epoxalar üçün ümumi səciyyə daşımasındadır". Azərbaycan ədəbiyyatının ən müxtəlif dövrlərində özünü göstərmiş barokko sənətində də bu cəhət - bir çox üsulların ayrı-ayrı mədəni kontekstlərdə ümumi səciyyə daşıması ayrı-ayrı dövrlərdə özünü göstərmişdir. Azərbaycan mədəniyyətində inteqrasiya xarakterli barokkodan sonra həmişə böyük milli mədəni yüksəliş, ədəbi prosesin təfəkkürünün oyanması, son hüceyrəsinə qədər fərdiləşməsi prosesi gəlir. Bu fikrin əsaslandırılmasından qabaq, bizə belə gəlir ki, müxtəlif dövrlərin ədəbiyyat texnologiyalarında özünü göstərmiş halları istisna etmək olmaz, əksinə, bu halları xüsusiləşdirib öyrənmək lazımdır. Nəyə görə? Məsələn, elə götürək, ən müxtəlif dövrlərdə (xüsusən qədim və orta dövrdə) Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatının digər dillərdə də yaranması hadisəsini. Nizami Cəfərov qeyd edir ki, Azərbaycan ədəbiyyatı bunlarsız da keçinə bilərdi (... İkinci dövrdə də (yəni orta dövrdə - C.Y.) bu ənənə davam edir - hətta böyük Füzuli üç dildə yazır... Lakin etiraf etmək lazımdır ki, bu dövrdə yalnız Azərbaycan türkcəsində yaranmış ədəbiyyat əsl sənət faktıdır, farsca, ərəbcə yazılanlar isə o qədər ikinci, yaxud üçüncü dərəcəlidir ki, Azərbaycan ədəbiyyatı onlarsız da keçinə bilər... Ancaq müəyyən müddətdən sonra müəllif sanki öz "səhvini" düzəldərək yazırdı: "...Ərəblər ərəbcə, farslar həm farsca, həm də ərəbcə, türklər isə həm türkcə, həm farsca, həm də ərəbcə yazırlar. Bunun səbəbi nədir? Dillərin bir-birindən fərqli nüfuz səviyyələrimi, yoxsa xalqların bir-birindən fərqli ünsiyyətə girmək qabiliyyəti, milli düşüncənin (mədəniyyətin) dünyaya maraq genişliyimi?". Burada heç şübhəsiz ki, milli düşüncənin (deməli, həm də dilin) dünyaya maraq genişliyi təyinedici rol oyanaya bilərdi. Ancaq bizə belə gəlir ki, məsələ bu ümumi səpkili qoyuluşla da bitmir. Dil, konkret bir millətin malı, düşüncə köynəyi olsa da, dünyanı, ən müxtəlif coğrafi arealları gəzib-dolaşmağı xoşlayır. Belə bir dünyəvi-aləm səyahətində ən müxtəlif və fərqli mədəniyyətlərin içindən keçib özümlüyünü saxlaya bilən dil, onun enerjisi ilə yaranan mədəniyyətin necə deyərlər, dünya standartlarına cavab verməsini təmin edir. Azərbaycan ədəbiyyatının müxtəlif dillərdə yaranması faktına həm də bu cəhətdən baxılmasından məqsəd özünü nədə büruzə verməlidir?

***

Qədimlərdən formalaşıb gələn "şair" obrazı məhz sovet dövründə dağıldı, obrazın sturukturu primtivləşdi, o elə bil ki, yerin altından, qəlbin dərinliklərindən, könül oylağından səthə çıxdı, sinfi mübarizədə iştirak etdi, qırılanlar qırıldı, yaxud şübhəli şəxs, vətən xaini kimi qətlə yetirildi, digərləri orden və medallara layiq görüldü, "ordenli şair" obrazı "fəlsəfi yoxsulluğun" içinə kömüldü. Poeziyanın sehrli aləmində özünə yuva qurmuş digər obrazlar da böyük məna yükündən xilas oldu, hər bir müqəddəs sözün, obrazın semantikası dağıdıldı, onlar bir hüceyrəli komponentlərə çevrildilər, məsələn: süngüyə çevrilmiş qələmlər, romantikanı söndürüb yerində bayağı romantika obrazını yaratdılar. Bir sözlə, minillərin ruhani düzümü dağıdıldı, yerlə-yeksan edildi. Vaxtilə Ə.Haqverdiyev M.F.Axundovdan, onun tarixi faciəsindən bəhs edərkən yazırdı ki, çiyinlərində çar Rusiyasının zərli poqonları, sinəsi altında isə milləti üçün alışıb-yanan bir ürək döyünməkdəydi... Poqon-ürək ziddiyyəti sovet dövründə də yaşandı, ancaq bu dəfə bu iki komponent arasındakı əkslik barışan kimi oldu, medalların ağırlığı altında milli şair olmaq missiyası dəhşətli dərəcədə qəlizləşdi. Boris Paromonovun "Üslubun sonu" əsərindən bir çıxarışa diqqət yetirək: "...Total təşkilatlanma, ən azı buna iddia etmək elə üslub niyyətini daşıyır. Despotizm, hələ üstəlik, totalitarizm bədii səciyyə daşıyır, perfeksionizm ruhu incəsənət və utopiyanı yaxınlaşdırır. Totalitarizmin bədii modeli klassik baletdir. Nikolay Pavloviçdə ordunun özü balet idi. O, perfeksionist idi və buna görə də tirana çevrilmişdi. Stalin isə əksinə, erkən bolşevizmin stilini dağıtdı, onu sosrealizm eklektikası ilə əvəz etdi və bununla da azadlıq perspektivini müəyyənləşdirdi. Eklektika başlayan yerdə azadlıq doğulur". Təsadüfi deyil ki, qızıl ordunun sinonimi kimi "azadlıq ordusu" ifadəsi sıx-sıx işlədilirdi, II Dünya müharibəsi - Böyük Vətən müharibəsi əslində, Stalinsayağı azadlıq müharibəsi adlanırdı. Stalin əxlaqı və təfəkküründə "müharibə" anlayışı üslubun və formanın dağıdılmasında əsas silah, əsas vasitə idi. Müharibə "balet" quruluşunu dağıdır, onu həyatın və ölümün təbii hərəkətinə qoşurdu. Müəllif daha sonra qeyd edirdi ki, "müharibə üslubun total dağıdılmasıdır və bu yolla həyatın xilas edilməsidir...". Ancaq II Dünya müharibəsindən qabaq 37-ci ilin qırğınları baş vermişdi. Bu zaman ölümün və həyatın təbii hərəkəti girdabında insanlarla bərabər üslubun klassik anlamındakı "fərq" anlayışı aradan götürülmüşdü. 30-cu illər ədəbiyyatında, xüsusən də poeziya materiallarında nə qədər qəlibsiz, formasız, mahiyyəti etibarilə bir-birinə bənzəyən şeirlər mövcuddur...

***

Sahilsiz həyatın dənizini damlada davam etdir... Necə? Baxın:

Gördüyümüz hər şeyin

bizdən kənarda örnəyi, əsası var,

O ölməzdir - ölən isə yalnız

gözlə görünən olacaq.

Gileylənmə ki, işıq sönüb, ağlama ki, səs kəsilib:

İtən heç də onlar deyil, yalnız əksləridir.

Bəs biz və mahiyyətimiz? Dünyaya gələn kimi,

Metamorfozların pillələri ilə qalxırıq.

Sən efirdən daşa çevrildin, sonra ot oldun,

Daha sonra heyvan -

bu ardıcıllıqla da sirlərin sirri!

Və budur artıq sən insansan, sən biliyə maliksən,

Gil sənin simanı alıb, - ah, o necə də davamsızdır!

Qısa dünyəvi yolu keçib mələyə çevriləcəksən,

Və torpaqla deyil, dağın başı ilə qohumlaşacaqsan.

Ey Şəms, girdaba düş,

yüksəkliklərdən imtina et -

Və xırda bir damlada sərhədsiz

dünyaların həyatını təkrar et.

(Sətri tərcümə)

***

Koreya şairi Ko Un deyirdi: "...şair olmaq istəyirdim. Şair oldum. Şair olmaq mənim seçimimlə müqayisədə ömürlük həbs cəzasıdır. Həm 18 yaşım olanda, həm də indi, şairlik mənim qütb ulduzumdur. Kimsə deyəndə ki şairlik mənim taleyimdir, mənə qəribə gəlir, çünki mən həyatımı bir şair kimi başa vurmaq istəməzdim. Başqa sözlərlə desək, mən bu şairin sonunda bir şeirə çevrilmək istərdim. Şeir. Şair yox. Qədim şeirlərdə "məkan" elə "vaxtdır", zamandır. Kimin ağlına gələrdi ki, bu sözlər mənim sözlərimə çevriləcəklər. Mənə görə, şeirin "zamanı" elə şeirin məkanıdır, yeridir.

Daha sonra: "Yeri gəlmişkən, mən çox bacarıqsız fermer olmuşam, quş və göz yaşına boğulan şaman. Sözlər mənim dinim idi. Şairlik gələnə qədər torpağı qazırdım. Qazdıqca poeziyanın artıq torpağa kömülmüş hansısa ruhları cismimdə tərpənirdi. Küləkli günlərdə yerimdən qalxan kimi uzaqdakı ağacların budaqlarının necə titrədiyini hiss edirdim. Görürdüm ki, səmada neçə belə şeir uçur, uçuşur. Bir neçəsini buraxandan sonra bir-ikisini nəhayət tutur və ciyərlərimə çəkirdim. Tez-tez huşum başımdan çıxırdı. Ağlayırdım. Bu ağlamaqdı, yoxsa çayların dibindən gələn səslər idi, bilmirdim. İçində olduğum dünyanın sərhədini genişləndirməliydim, ora sığmırdım...".

***

Kitabların sirri...

Milorad Paviçin "Xəzər sözlüyündə" oxuyuruq: xəzərlər haqqında bu ilk sözlüyün bu nüsxələri ilə bərabər Daubmannus daha bir nüsxə də basdı, ancaq bu nüsxə üçün zəhərli tipoqrafik rəng işlədilmişdi. Cildi qızılı tutqacla bağlanan zəhər çəkilmiş nüsxəyə elə həmin sözlüyün gümüşü tutqaclı başqa bir nüsxəsi də əlavə edilmişdi. 1692-ci ildə inkivizisiya Daubmannusun nəşrinin bütün nüsxələrini məhv etdi, ancaq nədənsə, senzuranın gözündən yayınmış zəhərli nüsxə, o cümlədən ona əlavə edilmiş gümüşü tutqaclı köməkçi nüsxə hələ də dövriyyədə idi. Belə ki, yasaq edilmiş sözlüyü oxumaqda qərarlı olan və boyun əyməyən insanlar və kafirlər ölümə məhkum edilirdi. Bu kitabı açan hər kəs yerindəcə donurdu. Daha doğrusu, oxucu doqquzuncu səhifədə, Verbum caro factum est ("söz ətə döndü") sözlərinə çatanda ölürdü. Köməkçi nüsxə zəhər çəkilmiş nüsxə ilə paralel oxunduqda ölümün təşrif gətirdiyi anı müəyyənləşdirməyə imkan verirdi. Köməkçi nüsxədə belə bir qeyd vardı: "Bir gün yuxudan durub görsən ki, heç yerin ağrımır, demək artıq bu dünyadan getmisən". Romanda belə bir yer də var ki, Daubmannusun sözlüyünün içinə qum saatı kömülmüşdü, gecələr tam sakitlik kəsiləndə kitab rəfindən qəribə səslər gəlirdi, səs kəsilən kimi, kitabı çevirməliydin, qaldığın yerdən tərsinə oxumağa davam etməliydin. Bu qaydaya əməl edən hər kəs kitabın sirrini öyrənə bilərdi...

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 20 noyabr.- S.29.