Məhəmməd Əli Rəsulzadə: “Gəncəli şair, heç

bir mübaliğəyə meydan verməmək üzrə

ancaq və ancaq türk olmuşdur”

 

 Azərbaycan yurd bilgisi”nin bir məqaləsi haqqında

 

     Sanbalı tədqiqatları ilə dünya, o cümlədən Azərbaycan türkologiyasının inkişafına misilsiz töhfələr vermiş İstanbul Universitetinin professoru, Azərbaycan mühacirətinin parlaq siması, istiqlal mücahidi Əhməd Cəfəroğlunun (1899 Gəncə, 1975 İstanbul) tariximizdə yaşadacaq daha bir şah əsəri, əməli var: "Azərbaycan yurd bilgisi" elmi məcmuəsi. Prof.Ə.Cəfəroğlunun naşiri redaktoru olduğu  bu dərgi İstanbuldakı Bürhanəddin mətbəəsində işıq üzü görmüş, 1932-1934-cü illərdə 36, 1954-cü ildə 1 nömrəsi çap edilmişdir. Məcmuənin məqsəd qayəsini bəyan edənBir neçə sözadlı proqram məqaləsində qeyd olunduğu kimi, Azərbaycanda müxtəlif sahələrin tədqiqinə təşəbbüs göstərilsə , bir çox sahələrdə  müəllifin təbirincə desək,  yeni tiklilən böyük binanın təməlində böyük boşluqlar var bu boşluqlarAzərbaycan yurd bilgisi”nin bir an əvvəl intişarına səbəb olmuşdur. Məcmuə ədəbi-mədəni sahələrin tədqiqi ilə məşğul olacağını bildirsə , dövrün mövcud çətinliklərinə baxmayaraq, kifayət qədər digər problemləri, o cümlədən ictimai-siyasi məsələləri işıqlandırmaqdan çəkinməmişdir (ətraflı bax: Abid Tahirli. Azərbaycan mühacirət mətbuatı, I hissə (Bakı, «QAPP Poliqraf» nəşriyyatı, 2002, 158 səh.).

     Qeyd etdiyimiz kimi, məcmuənin toxunduğu mövzu dairəsi geniş rəngarəngdir: türkologiya, tarix, etnoqrafiya, arxeologiya, dilçilik, folklor, teatr, musiqi, ümumtürk ədəbiyyatı, ədəbi-mədəni əlaqələr, istiqlal uğrunda mücadilə s. Klassik ədəbiyyatın tədqiqi tanıdılması isəAzərbaycan yurd bilgisi”nin aparıcı sahəsi, əsas istiqaməti başlıca uğuru idi. Azərbaycan klassik ədəbiyyatının bir sıra görkəmli şəxsiyyətlərinin həyat yaradıcılığının dərindən hərtərəfli tədqiqi, dəyərləndirilməsi,  o vaxta kimi ədəbi aləmə məlum olmayan bəzi nümunələrin aşkar edilməsi, onların haqqında ciddi sanballı, bu gün aktuallığını əhəmiyyətini itirməyən məqalələrin qələmə alınması məcmuə əməkdaşlarının misilsiz xidmətidir. Qədim dövrlərdən XX əsrin 20-30-cu illərinədək dövrü əhatə edən məcmuəni ədəbiyyatşünaslıq ensiklopediyası da adlandırmaq olar.

      Başlanğıcını XX əsrin əvvəllərindən götürən Azərbaycan nizamişünaslığının inkişafında, zənginləşməsində mühacirlərin tarixi xidməti danılmazdır. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin  Nizaminin 800 illik yubileyi münasibətilə 1941-ci ildə yazdığı, ilk dəfə 1951-ci ildə Ankarada nəşr olunan fundamental "Azərbaycan şairi Nizami" əsəri fikrimizi təsdiq üçün yetərlidir. Bundan xeyli əvvəl isə M.Ə. Rəsulzadənin əmisi oğlu, silahdaşı, istedadlı publisist Məhəmməd Əli Rəsulzadənin (1882–Bakı, 1982– İstanbul) “Azərbaycan yurd bilgisiməcmuəsinin 1934-cü il tarixli 31-32-ci nömrəsindəCəncəli Nizamiadlı məqaləsi dərc olunmuşdur. Ola bilsin ki, bu gün həmin yazı toxunulan problem baxımından ciddi təəssürat oyatmasın. Amma nəzərə alsaq ki, məqalə Azərbaycan nizamişünaslığının ilk qədəmlərini atdığı, eyni zamanda Nizaminin fars şairi kimi tanıdıldığı, təqdim edildiyi dövrdə qələmə alınmışdır, o zaman yazının həmin dövrdə qədər böyük əhəmiyyət kəsb etdiyi, müəllifin əslində fars şovinizminə sinəsini sipər etdiyi aydın olar.

         MəqaləsiniAzərbaycan ədəbiyyatının ən böyük ustadlarından biri sayılan Gəncəli Nizaminin tərcümeyi-halı haqqında, təəssüf ki, hələ bu günə qədər əlimizə sarih (təmiz, aydın - T.A.) bir vəsiqə keçməmişdir. Şairin doğum, ölüm tarixi məlumumuz olmadığından, bu xüsusda bir şox rəvayətlər nəql edilmişdir” –cümləsi ilə başlayan Məhəmməd Əli Rəsulzadə opponentlərinin Nizaminin milliyyətcə fars olduğuna dair heç bir məntiqə, fakta əsaslanmayan fikirlərini özünün tutarlı, təkzibolunmaz dəlilləri, dərin məntiqi, ən əsası isə təzkirəçilərin məlumatları ilə, tarixi mənbələrlə, eləcə şairin şeirlərində tərcümeyi-halı milli mənsubiyyəti ilə bağlı fikirləri ilə alt-üst edir. Məlum olur ki, şairin fars olduğunu iddia edənlərin ən böyükdəlili”, guya onun Qum şəhərində anadan olmasıdır. Məhəmməd Əli Rəsulzadə Qumda çox sayda türk qəbilə aşirətlərinin yaşadığını yazır bu qənaətə gəlir: “Nizaminin əcdadının Qum şəhəri civarından Gəncəyə gəlməsi şairin mütləq fars olduğunu isbat edəcək mühik (keçərli - T.A)  bir dəlil deyildir”. Müəllifin fikrincə, Nizaminin əsərləri, həmçinin ona ünvanlanan məktublar isə Nizaminin milli mənsubiyyətinin türk olduğuna heç bir şübhə yeri qoymur.Leyli Məcnunpoemasını yazmaq üçün Şirvan hökmdarı Əxistan Nizamiyə  sifariş verir. Bu münasibətlə onun şairə ünvanladığı  məktubda poemanıvəfasız, bizə yaraşmayan layiq olmayan türk dilindəyox,  fars dilində yazmağı lazım bilir. Məhəmməd Əli Rəsulzadə bu fikirdən belə nəticəyə gəlir: ŞahınLeyli Məcnunpoemasını türk dilində yox, fars dilində yazması ilə bağlı bu qədər israr etməsi onu deməyə əsas verir ki, şair türkcəni çox yaxşı bilir hətta şairin özünə qalarsa, əsəri türkcə yazmaq niyyətinə düşər. Belə olmasaydı, şah şairə  türkcə deyil, farsca yaz” - deməzdi. Nizami fars olsaydı, şahın bu cür israrına ehtiyac vardı ki?!

      Şahın şairə məktubu digər bir cəhəti ilə diqqəti çəkir. Şahın məktubunda poemanın fars dilində yazılması ilə bağlı  israrı  həmin dövrdə artıq türk dilinin Gəncədə hakim mövqedə olduğuna dəlalət edir. Məhəmməd Əli Rəsulzadə sonra digər bir əsərə - “İskəndərnaməpoemasına müraciət etməklə öz mülahizələrini qənaətlərini qətiləşdirir. Poemanın müqəddiməsində Nizami digər əcnəbi dilləri, o cümlədən yəhudi, nəsrani, pəhləvini (fars - T.A) bildiyini yazır. Həmin misraları Məhəmməd Əli Rəsulzadə sətri tərcümə ilə oxucuya çatdırır: “Dəfinə kimi bol olan sözlər müxtəlif nüsxələrdə dağınıq halda idilər. Hər nüsxədənöz”lərini aldım. Ən çox yeni yəhudi, nəsrani pəhləvi tarixlərindən istifadə etdim. Hər kitabdan yaxşılarını seçdim, hər qabıqdan məğzini aldım. Dildən-dilə dəfinə topladım onlardan hekayələr doğrultdum. Hər dildən məlumatları olan adamın dili qaxınçlardan qısa olur”. Müəllif sitatdan sonra qəti qənaətini bildirir: “Məlumatdan da əldə edilən nəticə budur, şair Nizami bir çox dilləri bilirdi. Nədənsə, indiyə qədər Nizaminin əsərlərində gizli qalan bu nöqtələr ağıllı tənvir edilməmişdir (aydınlaşdırılmamış, işıqlandırılmamışdır - T.A.). Hər kəs ancaq Qumlu olduğuna görə Nizamini fars olaraq tanıtmaqla iktifa eyləmişdir (kifayətlənmişdir). Bizcə isə, Gəncəli şair, heç bir mübaliğəyə meydan verməmək üzrə ancaq ancaq türk olmuşdur”.

      Məhəmməd Əli Rəsulzadənin adıçəkilən məqaləsi haqqında deyilənləri yekunlaşdıraraq bu qənaətə gəlirik: Nizaminin milli mənsubiyyəti ilə bağlı, onun türk olduğuna dair Məhəmməd Əli Rəsulzadəyədək ara-sıra fikirlər səsləndirilmiş, sonralar bu mülahizə təsdiqini tapmış, mövzu ilə bağlı çox sayda məqalələr qələmə alınmışdır. Amma fikrin bayraqdarı Məhəmməd Əli Rəsulzadə olmuşdur.        Bu problemlə bağlı Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının tanınmış tədqiqatçısı fil.e.d. Nikpur CabbarlınınMühacirət klassik ədəbi irsmonoqrafiyasında (Bakı, Elm, 2003,172 səh.) irəli sürdüyü qənaət deyilənləri təsdiqləyir: “ ...dahi şairin milliyyəti ilə bağlı mübahisələr getdiyi bir vaxtda müəllifNizaminin xalis türk olduğuna dair bir cığır açmağa çalışmış buna müəyyən qədər nail ola bilmişdir. Bu cığırı sözün əsl mənasında genişləndirən, Nizaminin yalnız milliyyətcə deyil, yaradıcılığının runu, hissiyyat təfəkkürü etibarilə bir Azərbaycan türk şairi olduğunu küllü miqdarda ədəbi-tarixi faktlar əsasında klassik şəkildə isbat edən isə  M.Əli Rəsulzadənin əmisi oğlu Məhəmməd Əmin Rəsulzadə olmuşdur”.

 

30.09.2021

 

Abid TAHİRLİ

 

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 9 oktyabr.- S.17.