Türk şeir şəkilləri mənbələrdə

XV-XVI əsrlərdə böyük türk dövlət xadimləri, mütəfəkkirləri və şairləri olan Əmir Əlişir Nəvai (1441-1501) və Zəhirəddin Məhəmməd Babur (1483-1530) "Mizanül-övzan" və "Müxtəsər" əsərlərində ümumtürk əruz elminin əsaslarını yaratmış, türkdilli əruz vəznli şeirin bütün xüsusiyyətlərini elmi şəkildə araşdırmışlar. Nəvai və Babur öz əsərlərində, eyni zamanda əruz vəznli şeir sistemi ilə bağlı olmayan, lakin əruz vəznində qələmə alınan bir neçə türk şeir formasının da adlarını çəkirlər. Maraqlıdır ki, hər iki müəllif bu janrların böyük əksəriyyətinin musiqi ilə bağlı olduqlarını da söyləyib, onların xalq arasında çox məşhur olub, musiqi üstündə oxunduqlarını da bildirirlər. Bizcə, bu məqamdan etibarən istər Nəvainin və istərsə də Baburun adlarını çəkdiyimiz əsərləri ilə təkcə ümumtürk əruz elmini sistemləşdirdiklərini deyil, eyni zamanda türk xalq musiqisinə elmi münasibət bəslədiklərini də söyləyə bilərik. Nəvaidə rast gəldiyimiz həmin poetik janrlar və musiqi növləri aşağıdakılardır: "tuyuq", "qoşuq", "cəngi", "arazvari", "məhəbbətnamə", "müstəzad" və "türkü". Babur isə aşağıdakı janrların adlarını çəkir: "tərxani", "öləng", "tuyuq", "qoşuq", "türkü". Nəvai "tuyuq"un rəməl bəhrinin fA'ilAtün fA'ilatün fA'ilAn ölçüsündə yazıldığını söyləyir. Bu barədə danışarkən o yazır: "Türk ulusu xüsusilə cığatay xalqı arasında yayılmış vəznlərdir ki, onlar mahnılarını o vəzn ilə yazıb məclislərdə söyləyirlər. Biri iki beytdən ibarət "tuyuq"dur. Səy edilir təcnis ilə deyilsin. Onun vəzni rəməli-müsəddəsi-məqsurdur. Bu şəkildədir:

Yarəb, ol şəhdü şəkər yaləbmüdür,

Ya məgər şəhdü şəkər yaləbmüdür,

Canimə peyvəstə navək atqali,

Ğəmzə oqin qaşiğə yaləbmüdür.

fA'ilAtün fA'ilAtün fA'ilAn".

"Tuyuq"un çevirməsi aşağıdakı şəkildədir: Yarəb, o, bal şəkər və ya dodaqmıdır? Yoxsa, bal və şəkər yalamışdır? Canıma dalbadal ox atmaq üçün, qaşını qəmzə oxuna yaymı etmişmidir?

"Tuyuq" haqqında Baburda da maraqlı fikirlərlə rastlaşırıq. Məsələn, o, fA'ilAtün fA'ilAtün fA'ilün ölçüsündən danışarkən, Şeyx Əttarın "Məntiqüt- teyr", Ruminin "Məsnəvi"si, Əlişir Nəvainin "Lisanüt-teyr" və başqa əsərlərin bu vəzndə yazıldığını söyləyərək, fars şairlərinin rübai vəzni yaratdıqları kimi, türk şairlərinin də bu vəzni müəyyən həddə salıb, bu vəzndə iki beytdən ibarət şeir deyərək, onu "tuyuq" adlandırdıqlarını söyləyir. Onun yazdığına görə, bu şəkil və vəzn həddindən artıq xoşagələn olduğu üçün, moğol xanları və türk sultanlarının məclislərində çox məşhurdur. Bu məclislərdə hər bir kəs növbə üzrə ayağ (qədəh) ona çatarkən, vəziyyətə uyğun olaraq, bir "tuyuq" seçib oxuyur. Bu sözlərdən sonra, Babur qafiyə ilə bağlı olaraq "tuyuq"un daha bir neçə növündən bəhs edir.

Nəvainin "Mizanül-övzan"da adını çəkdiyi ikinci şeir şəkli və musiqi növü "qoşuq"dur. O, "qoşuq"un mədid bəhrini fA'ilAtün fA'ilün fA'ilAtün fA'ilün və yenə də rəməl bəhrinin fA'ilAtün fA'ilAtün fA'ilAtün fA'ilün ölçülərində yazıldığını söyləyir. "Qoşuq" haqqında Nəvai yazır: "Başqası "arğuştaq" üsulunda yayılan "qoşuq"dur. Bu üsul bəzi dairələr (musiqi) kitablarında qeyd olunmuşdur. Bu mahnı ərəbin dəvə sürərkən oxuduğu hüda mahnılarının vəznində - mədidi-müsəmməni-salimdə meydana çıxır. Əsli bu şəkildədir:

Vəhki, ol ay həsrəti, dərdü daği-firqəti,

Həm irür canimğə ot, həm həyatım afəti

fA'ilAtün fA'ilün fA'ilAtün fA'ilün.

Amma bu lətif zamanda və şərif dövranda musiqi və dairələr elmində mülayim istedadı bənzərsiz igidlər bu mahnını rəməli-müsəmməni-məhzuf vəzninə salıb, eşidilməmiş nəğmə və musiqi ilə bəzəyib sultani-sahibqıranın məclislərində söyləyirlər ki, onun mülayimlik və xoşagəlimliyi vəsfə sığmaz, təsir və könül xoşluğu dərəcəyə gəlməz. Bəlkə o həzrətin (yəni Sultan Hüseyn Bayqaranın) ixtirasıdır və bu, o həzrətin Məsihə bənzər nəfəsinin nəticəsini sübut etmək üçün çox münasib oldu. Beyt:

Səbzəyi-xəttinq səvadi ləli-xəndan üstünə,

Xızır guya sayə salmış abi-heyvan üstünə.

Babur da bu vəzndən, yəni fA'ilAtün fA'ilAtün fA'ilAtün fA'ilün ölçüsündən danışarkən, "qoşuq" haqqında məlumat verir. O yazır: "Türklər arasında bu vəznin adı "qoşuqdur". Başqa sözlə desək, Babura görə "qoşuq" daha çox bu vəzndə yazıldığı üçün, Babur bu vəznin adını "qoşuq" adlandırır. Qeyd edək ki, Nəvainin söylədiyi "arğuştaq" ifadəsi V.V.Radlovun yazdığına görə, türk musiqisində bir üsul, musiqi tonu, musiqi alətinin adını bildirir. "Qoşuq" isə V.V.Radlova görə, "arğuştaq" üsulunda oxunan şeir növlərindən biri, eyni zamanda musiqi, rəqs zamanı oxunan mahnıdır. V.V.Radlov fikirlərini daha da izah etmək üçün aşağıdakı nümunəni verir:

Anlamayan sözdə "tuyuq" bəhrini,

Qaysı tuyuğ, bəlkə "qoşuq" bəhrini".

Beləliklə, gördüyümüz kimi, "qoşuq" xüsusi vəzni olan və xüsusi musiqi üstündə oxunan türk musiqi və şeir janrlarından biridir.

Nəvai türk şeir şəkillərindən və mahnı növlərindən danışarkən, "cəngi"nin də adını çəkir. Və "cəngi"nin münsərih bəhrinin müftə"ilün fA'ilAn müftə"ilün fA'ilAn ölçüsündə yazıldığını söyləyir. "Cəngi" haqqında danışarkən o yazır: "Yenə "cəngi"dir ki, türk ulusu onu zifaf gecəsi və qız köçürülən zaman toylarda oxuyurlar. Çox təsirli mahnı olub, iki növdür. Bir növü heç bir vəznə uyğun gəlməz. Bir növündə isə bir beyt söyləyirlər ki, münsərihi-mətviyyi-mövquf bəhrindədir və "yar-yar" sözünü rədif yerinə təkrar edirlər. Beyt:

Qaysı çəməndin isib, gildi səba, yar-yar,

Kim dəmidin tüşti ot, canim əra, yar-yar".

Qeyd edək ki, "Mizanül-övzan"ı çapa hazırlayan hörmətli türk alimi Prof. Dr.Kamal Əraslan bu sözü "çenge", özbək alimi Prof. Dr.İzzət Sultanov isə "çengi" şəklində oxumuşlar. Bizcə, bu Azərbaycan musiqisində də ifa olunan "cəngi" havası olub, yallının bir növüdür.

Baburun "Müxtəsər"ində isə biz Nəvainin "cəngi"si ilə eyni məzmunda olan "öləng" termini ilə rastlaşırıq. Babur da bu mahnının - "öləng" mahnısının türklər arasında çox məşhur olduğunu, bu mahnının, adətən toylarda oxunduğunu, eyni zamanda hər misrasından sonra "yar-yar" sözünün təkrar edildiyini qeyd edir. Fikrinə münasib olaraq, Babur, aşağıdakı beyti misal gətirir:

Munca cəfa canıma, çağlamadım, yar-yar,

Düşmən imiş dustlar, anlamadım, yar-yar.

Eyni zamanda onu da söyləyək ki, vəzn etibarilə də Nəvainin "cəngi"si ilə Baburun "öləngi"si eynidir. Beləliklə, verdikləri izahatdan məlum olur ki, Nəvainin "cəngi"si ilə Baburun "öləngi"si təqribən eyni poetik və şərqi formasıdır.

Janrlar və mahnı növləri baxımından Nəvainin əsəri Baburun əsərindən daha zəngindir. Belə ki, Nəvai türk şeir şəkillərindən və mahnılarından danışarkən, "arazvari" və "məhəbbətnamə"nin də adlarını çəkir. O, "arazvari"nin həzəc bəhrinin məfA'İlün məfA'İlün məfA'İlün məfA'İlün və rəməl bəhrinin fA'ilAtün fA'ilAtün fA'ilAtün fA'ilün ölçülərində, "məhəbbətnamə"nin həzəc bəhrinin məfA'İlün məfA'İlün məfA'İl ölçüsündə yazıldığını söyləyir. Nəvai yazır: "Və yenə də türk ulusunda bir nəğmədir ki, ona "məhəbbətnamə" deyirlər. O, həzəci-müsəddəsi-məqsur bəhrindədir. Və indi işlədilmir. Beyt:

Məni ağzinq üçün şeyda qilibsin,

Mənqa yoq qayğuni peyda qilibsin.

məfA'İlün məfA'İlün məfA'İl".

"Yenə İraq tərakəmə əhli arasında yayılmış nəğmədir ki, ona "arazvari" deyirlər. Onun beyti tamamilə həzəci-müsəmməni-salimdədir. Beyt:

Səqahum rəbbuhum xəmri

dodağinq kövsərindəndir,

Bu meyni içqaninq noğlı

hədisinq şəkkərindəndir.

məfA'İlün məfA'İlün məfA'İlün məfA'İlün

- rəməli-müsəmməni-məhzuf vəznində də söyləyirlər. Beyt:

Dövləti-vəsl iltimasi ni hekayətdür mənqa,

Bu ki, yadinq birlə can birsam kifayətdir mənqa.

fA'ilAtün fA'ilAtün fA'ilAtün fA'ilün".

Bizcə, Nəvainin qeyd etdiyi İraq türkmanları arasında yayılmış "arazvari" nəğməsi Azərbaycan muğam dəstgahlarında da özünəməxsus yeri olan "arazbari" zərbi-muğamıdır. İraq türkmanlarının yaşadığı ərazinin tarixən Azərbaycan torpaqları olduğunu və Araz çayının da Azərbaycandan axdığını nəzərə alsaq, bu fikirlərin elmi əsası da məlum olmuş olar. Mətndə olan "Səqahum rəbbihum" birləşməsi isə "Qurani-Kərim"in "İnsan" surəsinin 21-ci ayəsinin bir hissəsidir. Mənası "rəbləri onlara içirir" deməkdir. Beytin mənası isə "rəblərinin onlara içirdiyi şərab sənin dodağının kövsərindəndir. Bu şərabı içməyin dadı isə sözlərinin şəkkərindəndir" deməkdir.

Nəvaidə musiqi növlərindən biri kimi "müstəzad" termininə də rast gəlirik. Təbii ki, Nəvainin türk nəğmə növlərindən birinə aid etdiyi bu janr eyni zamanda, klassik ədəbiyyatda geniş şəkildə yayılan "müstəzad" janrıdır. Biz bunu Nəvainin bu musiqi növü haqqında dediyi fikirlərdən, eyni zamanda, verdiyi şeir nümunəsindən də görürük. Nəvai yazır: "Və yenə bu xalq arasında bir nəğmə var ki, həzəci-müsəmməni-əxrəbi-məkfufi-məhzuf vəznində, beyt şəklindədir. Hər misrasından sonra həmin bəhrin iki təfiləsini nəğmə ilə uyğunlaşdırıb oxuyurlar. Ona "müstəzad" deyirlər. "Müstəzad":

Ey hüsnünqa zərrati-cəhan içrə təcəlli,

Məzhər sənqa əşya.

Sin lütf bilə kövnü məkan əhliğa məvli,

Aləm sənqa məvla.

məf'Ulü məfA'İlü məfA'İlü fə'Ulün

məf'Ulü fə'Ulün.

Baburda isə Nəvaidə rast gəlmədiyimiz başqa bir nəğmənin adına təsadüf edirik: "tərxani". Bu nəğmə haqqında qısa bir məlumat verən Babur, sadəcə olaraq, onun rəcəz bəhrində yazıldığını söyləyir. Babur yazır: "Türklər arasında "təxani" adlanan bir mahnı da vardır. Bu vəzni ona aid edirlər. O, iki dairə ilə bağlıdır: təqtisi bir dairə ilə, musiqisi digər bir dairə ilə".

Beləliklə, Nəvai və Baburun bu fikirləri türk şeirinin, xalq musiqisinin formalarının inkişaf tarixini və türkdilli əruz vəznli şeirin inkişafını izləmək baxımından nə qədər qiymətlidirsə, Nəvainin "Mizanül-övzan"da qeyd etdiyi bir fikir xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Nəvai yazır: "Ozanların "ozmağı" və özbəklərin "buday-budayı" heç bir vəznə uyğunluq göstərməz. Bu səbəblə onlardan örnək verilmədi. Hər nə qədər örnəkləri varsa da, əruz elminə ilgisi yoxdur". Qeyd edək ki, "ozan" sözünə V.V.Radlovda həm "ozan", həm də "ozançı" şəklində rast gəlirik. Bu müəllifə görə, "ozan" oxuyan sənətkara "ozançı" da deyirlər. Həmçinin, V.V.Radlov "ozan" sözünün, eyni zamanda qırğızların "jırı" kimi sərbəst ölçülü seir növünü bildirdiyini də qeyd edir. Nəvai bu mahnıların və şeir şəkillərinin nümunələri olduğunu qeyd etsə də, onlardan heç bir nümunə vermir. Görünür, bu nümunələr sırf türk şeirinin nümunələri olduğuna və tamamilə heca vəznində yazıldıqlarına görə, Nəvai onların əruz elminə aid olmadıqlarını qeyd edir. Buradan, eyni zamanda Nəvai tərəfindən heca vəzninə ilk elmi yanaşmanın başlandığını da qəbul etmək olar. "Buday" sözünə gəldikdə isə, V.V.Radlova görə "buday" özbəklərdə bir mahnı növüdür.

Və nəhayət, "türkü". Babur "türkü"dən bəhs edərkən, onun Sultan Hüseyn Bayqara (1469-1506) zamanında meydana çıxdığını söyləyir. Nəvai isə "türkü" haqqında daha geniş məlumat verir: "Yenə bir nəğmədir ki, ona "türkü" deyirlər. Bu söz ona dərd olubdur. O, məclislərdə oxunan, həddən artıq bəyənilən, könül açan, eyş-işrətə aludə kef əhlinə faydalı bir nəğmədir. Sultanlar onu daha yaxşı söylədiyinə görə, "türküquyluq" ləqəbi ilə məşhur olanları himayə edər. O, rəməli-müsəmməni-məqsur vəznində meydana çıxır. Beyt:

Ey səadət mətləi ol arizi-mahinq sininq,

Əhli-biniş qibləgahi xaki-dərgahinq sininq.

fA'ilAtün fA'ilAtün fA'ilAtün fA'ilAn.

Bu vəzn hədsiz xoş, rəvan, ruh oxşayan və səlis olduğu üçün, həzrəti-sultani-sahibqıran bütün divanlar arasında bədən içrə can və ulduzlar arasında parlaq günəş kimi olan öz divanlarını başdan ayağa qədər bu vəzndə yazıb, tərtib etmişdir".

Beləliklə, Nəvai "türkü"nün bir poetik forma olmasından əlavə, eyni zamanda onun bir mahnı növü olduğunu, xüsusilə daha çox şah saraylarında oxunduğunu söyləyir. Nəvainin bu sözləri, eyni zamanda "türkü"nün çox böyük təsir qüvvəsinə - emosional qüvvəyə malik olduğunu da bildirir. Nəvainin sözlərinə görə, bu mahnı növü, hətta o qədər məşhurdur ki, şahlar bu mahnını oxuya bilənləri xüsusi olaraq himayə edirlər. Bu mahnı növünün poetik xüsusiyyətlərindən danışan Nəvai, onun rəməl bəhrində yazıldığını söyləyir. Həqiqətən də, türkdilli əruz vəznli poeziyanın inkişaf tarixinə nəzər salsaq, rəməl bəhrinin türk dillərinə daha çox yatımlı olduğunu görərik. Bu mənada, Sultan Hüseyn Bayqaranın da bu vəzndə divanlar bağlamağı və Nəvainin də bunu xüsusi olaraq qeyd etməyi tamamilə təbiidir.

Beləliklə, bütün bu yuxarıda deyilənlər, "türkü"nin bir nəğmə növü və poetik bir janr kimi türk xalqları arasında XV əsrdən etibarən yaranıb inkişaf etdiyini və xalq arasında çox məşhur olduğunu göstərir. V.V.Radlov da "türkü"nün xalq mahnısı, xalq nəğməsi olduğunu söyləyir. V.V.Radlova görə, xalq arasında "türkü söyləmək", "türkü bağlamaq" ifadələri də işlədilir.

Beləliklə, istər Nəvainin "Mizanül-övzan" və istərsə də Baburun "Müxtəsər" əsərlərinə nəzər salsaq, görərik ki, onlar öz əsərlərində "türkü", "qoşuq", "tuyuq", "cəngi", "öləng", "tərxani", "arazvari", "məhəbbətnamə", "müstəzad" kimi poetik janrlardan danışsalar da, eyni zamanda xalq arasında bu adlarla məşhur olan mahnı növlərindən də bəhs etmişlər. Bu faktlar bir daha göstərir ki, bu janrların xalq mahnıları ilə əlaqəsi olduqca böyük olmuşdur. Bu fakt, eyni zamanda onu da sübut edir ki, xalq arasında yaranan türk xalq mahnılarının çeşidi də müxtəlif olmuş, onlar ədəbiyyatla, poetik janrlarla da sıx əlaqədə olmuşlar.

Tərlan QULİYEV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 16 oktyabr.- S.10-11.