"Ədəbiyyat qəzeti"nin "Nizami Gəncəvi ili"

xüsusi buraxılışının Ədəbiyyat İnstitutunda təqdimatı

İsa Həbibbəyli: "Ədəbiyyat qəzeti"nin Nizami Gəncəvi ilinə həsr olunmuş 9 oktyabr saylı buraxılışını mühüm bir hadisə kimi dəyərləndirirəm. Biz bu xüsusi buraxılış vasitəsilə nizamişünaslıqda gedən prosesləri izləyə bilirik. Bu yalnız elmi məqalələr təqdim edən xüsusi buraxılış deyil. Yalnız tərcümələr meydana qoyan qəzet deyil. Bu xüsusi say Nizamini imkan daxilində bütün yönləri ilə təqdim edir. Burada, həmçinin bu gün nizamişünaslıqda görülən işlərə aid xəbərlər əksini tapıb. Bu gün də proses necə gedir, hansı tədbirlər keçirilir, bu barədə məlumat alırıq. 2021-ci ildə Azərbaycan nizamişünaslığının hansı səviyyədə olduğu, hansı axtarışlar apardığı, hansı istiqamətlərdə inkişaf etdiyini bilmək istəyiriksə, bu qəzet onu əks etdirə bilir. Düşünürəm ki, bu, Nizamini kompleks şəkildə meydana qoyacaq bir əsərdir və hesab edirəm ki, bu əsərin də müəllifi qəzetin baş redaktoru Azər Turandır. Bu xüsusi buraxılış AYB və "Ədəbiyyat qəzeti"nin nizamişünaslığa sanballı bir töhfəsidir, mən deyərdim ki, xidmətidir. Bunun üçün Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri, Xalq yazıçısı Anar müəllimə və "Ədəbiyyat qəzeti"nin baş redaktoru Azər Turana, onun komandasına Ədəbiyyat İnstitutu adından dərin minnətdarlığımı bildirməyi özümə borc hesab edirəm.

Fikrimcə, Nizami ilində nizamişünalıqdakı nailiyyətlər, araşdırmalar, nəticələr haqqında danışmaq üçün bu xüsusi buraxılış fonunda yaxşı imkan yaranır. "Ədəbiyyat qəzeti"nin Nizami Gəncəvinin 880 illiyinə həsr olunmuş xüsusi buraxılışı böyük tarixi faktdır. Qəzetin bu sayı, eyni zamanda "Ulduz" jurnalının xüsusi buraxılışının da meydana gəlməsinə vəsilə olur: ölkəmizdə bir qəzet və bir jurnal Nizamiyə bütünlüklə həsr olunmuş olur. Türkiyədə isə 2 jurnal bütövlükdə Nizami Gəncəviyə həsr olunub. Müxtəlif ölkələrdə Nizaminin əsərləri tərcümə olunaraq çap edilir, ön sözlərini Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşları yazır. Bu proses davam etməkdədir və bu xüsusi buraxılış da nizamişünaslığa töhfə olan bir iş kimi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Mən bir daha Nizami Gəncəvinin 880 illiyinə həsr olunmuş bu xüsusi buraxılışın ərsəyə gəlməsində hər kəsə minnətdarlığımı bildirirəm və "Nizami Gəncəvi ili" xüsusi buraxılışının hazırlanma zərurəti və əhəmiyyəti" mövzusunda məruzə etmək üçün sözü "Ədəbiyyat qəzeti"nin baş redaktoru Azər Turana verirəm.

Azər Turan: Təşəkkür edirəm. İsa müəllim "Ədəbiyyat qəzeti"nin Nizami sayının hazırlanmasının zərurəti barədə ətraflı danışdı. Biz, əslində, bu xüsusi buraxılışı Nizami ili elan olunanda çap etmək istəyirdik. Redaksiyada bunu müzakirə edərkən Elnarə Akimova mənə dedi ki, Ədəbiyyat İnstitutu da Nizamiyə həsr olunmuş xüsusi buraxılış hazırlamaq niyyətindədir. Sonra Qulu Ağsəs mənə zəng vurdu. "Ədəbiyyat qəzeti" ilə birgə "Ulduz" jurnalının Nizamiyə həsr olunmuş özəl sayını nəşr etməyi təklif etdi. Onu da qeyd edim ki, xüsusi buraxılışda yer almış məqalələr "Ulduz" jurnalının oktyabr sayında işıq üzü görəcək.

Biz problemə bir də tarixi rakursdan yanaşdıq. 30-cu illərin ikinci yarısında repressiya dalğasının içərisində Azərbaycanda bir sevinc əhvalı da yaşanırdı. Stalin Nizaminin Azərbaycan şairi olduğunu söyləmişdi. Repressiyaya məruz qalanlarımızın faciəsi belə bu əhvalın fonunda bir az arxa plana keçirdi. Nizaminin Azərbaycan şairi adlandırılmasını xalq böyük coşqu ilə qeyd edirdi. 30-cu illərin sonunda "Ədəbiyyat qəzeti"ndə dərc olunmuş bütün çıxışlara, məqalələrə diqqət yetirsəniz görəcəksiniz ki, istisnasız olaraq, hər bir yazıda, hər bir çıxışda Stalinə Nizamini Azərbaycana qaytardığına görə təşəkkür və minnətdarlıq hissi aşıb-daşmaqdadır.

Amma 40-cı illərin əvvəlində Azərbaycan başqa bir siyasi-ideoloji və humanitar fəlakəti də elə Nizami kontekstində yaşadı. Stalin ideoloqlarının irəli sürdüyü fikir ki, sən demə, azərbaycanlıların türk olması qənaəti pantürkistlərin və burjua millətçilərinin uydurmasıymış, biz tarixə bəlli olmayan "türk xalqı"nın bir hissəsi, bir budağı deyilmişik... Beləcə, Nizami yubileyinə hazırlaşan alimlərimiz kədərli bir dilemma qarşısında qaldılar: Nizami Azərbaycan şairidir və azərbaycanlılar türk deyil. Problem, təbii ki, ideoloji bir səbəblə bağlı idi. Səbəb isə bundan ibarət idi ki, 1947-ci ildə Nizaminin yubileyi ərəfəsində Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Nizami Yubiley Komitəsinin Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqı ilə birlikdə çap etdirdiyi kitablarda Nizaminin Azərbaycan şairi olduğu yazılsa da, Azərbaycan xalqının türk olmadığı da ayrıca məqalələrlə təlqin edilirdi. Nizamidən bəhs edən həmin kitablarda səlcuqluların Azərbaycanı işğal etməsindən bəhs olunurdu. 1940-cı illərdən etibarən ehtişamını bərpa etməyə çalışan Nizami yenə də iki daş arasında qaldı. Mənsub olduğu millətin etnik bünövrəsinə elmi duman çökdü, çökdürüldü. Bəyan edildi ki, Orta Asiyadan Azərbaycan ərazisinə türklərin "soxulması" səlcuqlulardan çox qabaq olubmuş və səlcuqlular da buranı işğal edəndən sonra bura özlərindən əvvəl "soxulmuş" həmin türk ünsürünü qüvvətləndirmişlər... Beləcə, Nizamini sanki səlcuqludan xilas etməyə çalışırdılar. Təəssüf ki, Azərbaycan nizamişünaslığında səlcuqlu amili bu günə qədər kompleks şəkildə çözülməmişdir.

Məni düşündürən məsələlərdən biri də bu idi ki, Nizami Gəncəvi Azərbaycan türkcəsində ilk dəfə nə vaxt danışıb? Bu, ədəbiyyatşünaslığımızda, demək olar ki, açıq qalan sual, hələ də əsaslı şəkildə araşdırılmamış bir problemdir. Azərbaycanda türk kimliyi prosesi aktuallaşanda Əli bəy Hüseynzadə diqqəti həm də Nizami Gəncəviyə yönəltdi. 1906-cı ildə "Həyat" qəzetində "Sirlər xəzinəsi"ndən bir parça, 1907-ci ildə isə "Füyuzat" dərgisində "Nizaminin övladına nəsihəti" dərc edildi. Şeirləri Məhəmməd Hadi tərcümə etmişdi.

Baxmayaraq ki, Nizaminin 1940-cı illərdə Bakıda heykəli qoyuldu, buna rəğmən, etiraf edək ki, biz ideoloji baxımdan Nizamidən ayrıldıq. Söhbət nədən gedir: biz Nizamini özümüzə qaytardıq, qaytarsaq da, türk Nizamidən uzaqlaşıb azərbaycanlı Nizami ilə qürur duyduq. Əgər Nizami bizim zehniyyətimizə, milli şüurumuza təkcə şair kimi deyil, bir ideoloq kimi daxil olsaydı, inanıram ki, bu gün bizim Qərbi Azərbaycan problemimiz olmazdı. Hətta bəlkə Cənubi Azərbaycan probleminə də Nizami miqyasında bir işıq salınardı. Çünki Azərbaycanın bütövlüyü və Nizaminin yaradıcılığının timsalında Azərbaycanın türklüyü "Xəmsə"də kodlaşıb. Nizami deyirdi ki, "O, Keyxosrovdursa, biz Əfrasiyabıq". Əfrasiyab bilirsiniz ki, Alp Ər Tonqadır. Əgər Azərbaycanın tarixinə də, Naxçıvanın, Bakının, Şabranın, Gəncənin, Bakıda Qız qalasının tarixinə də Nizaminin kontekstindən yanaşsaq görəcəyik ki, bu elə Alp Ər Tonqa - Əfrasiyab kontekstidir. Nizaminin "İskəndərnamə"sində Ərmən torpağı Azərbaycan coğrafiyasının hüdudları daxilindədir və türk torpağıdır... Turanın bir parçasıdır.

Y.Bertelsin kitabında çox unikal bir fikir var: "Bugünkü İran ərazisi səlcuq dövlətinə daxil olurdu. Təkcə buna görə Səlcuq dövlətini İran adlandırmaq mümkün olmadığı kimi, İran ədəbiyyatını da bu torpaq ilə əlaqədar etmək, onu İran ədəbiyyatına çevirmək düzgün deyildir".

"Nizami-880" buraxılışımızda biz "Ədəbiyyat qəzeti" olaraq həm də müsəlman intibahından, islam mədəniyyətinin Qızıl Çağından danışmaq imkanı əldə etdik. Və qəribədir ki, özəl sayımız nəşr olunandan sonra bu məsələ kimlərisə narahat etdi. Səbəbini anlamaq olmur. Adam Mets də müsəlman renessansından bəhs edən bir kitab yazmışdı. Georgi Sarton da bu dövrü islamın qızıl çağı adlandırıb. Unuduruq ki, Avropa intibahının məhvərində yunan mədəniyyətindən daha çox, İslam mədəniyyətinin Əndəlüs mərhələsi dayanırdı. Belə bir intibah yoxdursa, o zaman İslam sivilizasiyasının Əndəlüs mərhələsini hara aid edirsiniz? Əgər renessans Avropada yunan mədəniyyətinin yenidən oyanışıdırsa, bəs Avropanın özünün oyanmasına ciddi vəsilə olan Əndəlüs mərhələsi necə olsun? Bəli, Peyğəmbərin zamanında tarixin dan yeri sökülür, intellektual oyanış isə Əndəlüs mərhələsində baş verir. Sonra Səlcuqlular Türklərin Cahan hakimiyyətinə gedən yolları açır... Məncə, intibah regional hadisə deyil. Avropa renessansı ilə bağlı bu məsələləri Ziya Gökalp, Fuad Köprülü, Zəki Vəlidi Toğan dərindən araşdırıb. Məsələ burasındadır ki, Ziya Gökalp Avropa intibahının qaynağını araşdırarkən Əndəlüs mərhələsini ilkin qaynaq olaraq qeyd edir və deyirdi ki, biz Avropa mədəniyyətindən babalarımızın Əndəlüsdə onalara bəxş etdiyi halal haqqımızı almaq istəyirik.

Nizami özəl sayımızda həm də bunu vurğulamaq istədik ki, səlcuqlu amili, Altun çağ və Azərbaycan intibahı eyni dalğanın içində gəlişmişdir. Və Nizaminin timsalında Azərbaycan intibahı da Altun Çağın - müsəlman intibahının ən möhtəşəm bir mərhələsi olmuşdur.

Nizami Gəncəvi yeni dünyanın ən böyük şairidir. Çox vaxt ədəbiyyatımızın dünyaya çıxa bilməməsini diskussiya predmetinə çevirirlər. Halbuki Azərbaycan ədəbiyyatı ilk dəfə Nizaminin yaradıcılığının timsalında dünyaya çıxıb. Və səkkiz yüz ildir ki, Nizami "Xəmsə"si dünya ədəbiyyatına dominantlıq edir. Zirvədir. Bu mənada, dünya ədəbiyyatı səkkiz əsrdir ki, Azərbaycan ədəbiyyatına - bizim ədəbiyyatımıza doğru yol gəlir. Əgər ədəbiyyatımız bu gün dünya miqyasında zirvələri fəth edə bilmirsə, deməli, o, başqalarının deyil, öz böyük əcdadımızın böyüklüyünə çata bilmir və bu çox təbiidir. Hər xalq ən böyük dahisini min ildə bir dəfə yetirir. Nizami, Dante, Şekspir, Höte dünyaya bir dəfə gəlir...

Nəhayət, "Ədəbiyyat qəzeti"nin Ədəbiyyat İnstitutu və "Ulduz" jurnalı ilə birgə layihə kimi nəşr etdiyi "Nizami Gəncəvi - 880" xüsusi buraxılşının ən dəyərli tərəfi, ordakı məqalələrin türk milli məfkurəsi zəminində yazılmasıdır. Razılaşaq ki, Nizami ilk dəfədir ki, milli rakursdan bu qədər qabarıq təqdim olunur. Əksər məqalələrin müəllifləri Akademiyanın alimləridir. Dəyərli nizamişünas Siracəddin Hacının özəl sayımıza verdiyi müsahibədə belə bir unikal fikir ifadə olunmuşdu ki, bizim Nizamini anmağa yox, anlamağa ehtiyacımız var. Bu mənada, biz Nizamini anlayırıqsa, demək, özümüzə dönürük, Bilgə Xaqanın dediyi kimi, sən özünə dönəndə böyük olursan.

İsa Həbibbəyli: Bunu müzakirə üçün demirəm, amma biz Azərbaycan intibahı məsələsinə yenidən qayıtmalıyıq. Necə yanaşılmasından asılı olmayaraq, bu, müzakirə mövzusudur. Şərq intibahını heç kim inkar etmir. Onun da ən böyük yaradıcısı Nizami Gəncəvidir. Şərq intibahının sərhədləri Əbdürrəhman Camiyə gəlib çatmır. XI-XIV əsrlərdə Nizamidən böyük zirvə yoxdur. Buradan belə çıxır ki, Nizami Gəncəvi Şərq intibahının yaradıcısıdır, amma onun ölkəsində intibah yoxdur. Bəs necə ola bilər bu? Necə yaranıb?

Avropada Qərb intibahını heç kim inkar etmir ki. Amma belə çıxır ki, Qərb intibahı var, italyan intibahı yoxdur. Halbuki İtaliya intibahı olmadan Qərb intibahı, az qala, mümkün deyil. Əgər Rafael Santi, Leonardo da Vinçi, Dante, Petrarka yoxdursa, bəs necə ola bilər Qərb intibahı olsun?! Bir də, mən o fikirdə deyiləm ki, Şərq ədəbiyyatı yalnız islam zəminində yarana bilər. Bunun üçün daha çox antik elm istinad nöqtəsi olub. Suriya, Misir, ərəb mənbələri əsasında yaranan elm və antik ədəbiyyatın tərcümələri də burada mühüm yer tutur. İkinci faktor isə türk sivilizasiyasıdır. İslam mədəniyyəti üçüncü faktordur. Üçü birləşib, üstəgəl, şairin təfəkkürü, ölkəinin reallığı, ticarətin inkişafı və s. Tək bir islam faktoruna bağlamaq doğru deyil. Burada islam mühüm faktorlardan yalnız biridir. Məncə, Azərbaycan intibahı məsələsinə də yenidən qayıtmaq gərəkdir. Amma bu gün mövzumuz "Ədəbiyyat qəzeti"nin xüsusi buraxılışıdır. Mən sözü AYB katibi İlqar Fəhmiyə verirəm, buyurun.

İlqar Fəhmi: Bizim klassik mədəniyyətimiz elə böyük bir xəzinədir ki, onun ətrafında aparılan istənilən iş təqdirəlayiqdir. Mən "Ədəbiyyat qəzeti"nin Nizami ilinə həsr olunmuş xüsusi buraxılışının unikallığını onda gördüm ki, bayaq İsa müəllim qeyd etdi, bir Nizami ensiklopediyası düşünülür, mənə elə gəldi, bu buraxılış elə mini formada Nizami ensiklopediyasıdır. Çünki Nizami adı, şəxsiyyəti və yaradıcılığının ətrafında məsələlərə mümkün bütün prizmalardan yanaşılıb. Real tarixi şəxsiyyət olaraq ailəsi, şəcərəsi araşdırılıb, dövrü ilə bağlı ölkə və dünya kontekstində araşdırmalar aparılıb, bu barədə Səlim müəllimin yazısı var. O dövrün fəlsəfi düşüncəsi, mifologiyaya bağlılığı işlənilib, irfan-təsəvvüf məsələlərini Nəzakət xanım çox gözəl işləyib. Yaxın qonşu xalqlar arasında Nizaminin araşdırılması, məsələn, İmamverdi müəllim ərəbdilli istiqamətdə işləyib. İran nizamişünaslığındakı yanaşmalar, hətta təhriflər haqqında yazı var. Beytlər üzərindən gəzişmələr var - Firidun müəllimin gözəl yazısında. Türkçülük məsələlərinə bir neçə məqalədə toxunulub, Nizami Cəfərovun da yazısı bunun üzərində qurulub. Elçin Əfəndiyev Nizaminin ümumdünya miqyasında qavranılmasının nümunəsini qoyub. Hətta Nizaminin yaratdığı hiss və duyğular barədə Sərvazın essevari yazısı var. Ataəmi müəllimin yazısı... Əsəd bəy intuisiya məsələlərinə çox gözəl toxunub: həm Nizami yaradıcılığında, həm də ümumiyyətlə Nizaminin dərkində də bir intuitivlik var. Yəni bir az kəşfi-şüurla getmək lazımdır. Yəni ürək aparmalıdır səni Nizamiyə tərəf. Müasir dövrdə Nizami ilə bağlı xəbərlər əksini tapıb. Audiovizual sahədə "Nizami" filmi haqqında yazılıb. Bizim serialla bağlı geniş bir müsahibəmiz var, yəni Nizami müasir müstəvidə necə görünür.

Mənim bircə qeydim var ki, Nizaminin miniatür və xalçaçılıq sənətinə çox böyük təsiri olub. Məlumdur ki, Şərq miniatür sənətində əsərlərinə ən çox illüstrasiya çəkilən şair Nizamidir və onun süjetlərini Şərq miniatür sənətindən çıxarsaq, çox böyük bir boşluq yaranır. Bu çox maraqlı mövzudur, mən istərdim o mövzuda da bizim sənətşünas alimlərimizin məqaləsi qəzetdə yer alsın. Nizaminin miniatür sənəti sanki onu həm də audiovizulallaşdırır.

Maraqlıdır ki, biz klassik nümunələrimizi müasir dövrə adaptasiya etmək barədə düşünərkən baxıb gördük ki, müasir dövrdə daha aktual olanı Nizamidir. Zamanca uzaq olsa da, özündən yüz illər sonra yaşayan şairlərdən daha müasirdir bizim üçün. Və Nizaminin yüzlərlə beyti var ki, əlli il bundan öncənin ədəbiyyatından daha aktualdır. Allah-Taala bizə Nizami kimi böyük bir xəzinə bəxş edib və "Ədəbiyyat qəzeti"nin xüsusi buraxılışında o xəzinənin hər çalarından yararlanıblar. Mən təklif edirəm ki, bu nömrə kitab halında da çap olunsun. Çünki burada Nizami ilə bağlı bütün məsələlər yığcam, kompakt şəkildə əhatə olunub.

İsa Həbibbəyli: Sözü burda iştirak edən AYB-nin Beynəlxalq Əlaqələr üzrə katibi, şair Səlim Babullaoğluna verirəm. Səlim Babullaoğlu ədəbiyyat yönündə, ədəbiyyatımızın xaricdə tanıdılması və təbliği istiqamətində çox dəyərli işlər görür. "Nizami ili" xüsusi buraxılışında da Nizami dövrünün Avropa şairlərinin şeirlərini təqdim etməsi çox gərəkli iş idi.

Səlim Babullaoğlu: İlqar Fəhmi, prinsipcə, "Ədəbiyyat qəzeti"nin Nizami Gəncəvi yaradıcılığına həsr olunmuş xüsusi buraxılışı haqqındakı əsas məqamları qeyd etdi. Amma mən İlqarın qeydinə bir balaca düzəliş etmək istəyirəm: orada miniatür sənəti haqqında danışılır - Mətanət Vahidin Nizami yaradıcılığında sənətlərarası əlaqə ilə bağlı yazısında dolayısı ilə, həmçinin Nizami yaradıcılığından alınma mövzuların təsviri sənətə inikası mövzusu da işlənilib.

Mən İlqarla razıyam ki, qəzetin bu buraxılışı kitab formatında çap olunmalıdır. Hətta mənə elə gəlir ki, bu, böyük tirajla çap olunub orta məktəblərə də paylanılmalıdır. Çünki orada Nizamiyə yanaşmanın əsas istiqamətləri var. Ona görə başda Azər Turan olmaqla, Elnarə Akimovaya, Mətanət Vahidə, Sərvaz Hüseynoğluna, "Ədəbiyyat qəzeti"nin digər əməkdaşlarına da təşəkkür edirəm. Eyni zamanda məqamdan istifadə edib "Ədəbiyyat qəzeti" ilə bağlı bəzi düşüncələrimi deyim: mənim 15 yaşımdan "Ədəbiyyat qəzeti" bizim evə gəlib. Mənim xatırladığım 30 il ərzində "Ədəbiyyat qəzeti" indi öz intibahını yaşayır.

İsa Həbibbəyli: Mən də o fikirdəyəm.

Səlim Babullaoğlu: Mənim oxuduğum ən maraqlı "Ədəbiyyat qəzeti" bu günlərdə çıxır və mən buna görə əziz dostumuz Azər Turana dərin təşəkkür edirəm. Yeri gəlmişkən deyim, unudulmaz Fikrət Qoca, Allah ona rəhmət eləsin, mənə bir tövsiyə etmişdi ki, bütün tənqidləri dinlə, xeyirli tərəfini götür, qərəzli tərəfini unut. Mən də indi ünvanına yerli-yersiz tənqidlər eşidilən "Ədəbiyyat qəzeti"nin baş redaktoru Azər Turana həmin tövsiyəni edirəm. Və ona da, kollektivə də uğurlar arzulayıram.

Qayıdaq Şeyxə... Nizami Gəncəvi yaradıcılığının ilkin faktoru islamdır. Qalan bütün faktorlar ikincidir. Amma burada da islama yanaşma məsələsini redaktə eləmək lazımdır, yəni Nizamini deyil, bizim baxışımızı. Məsələ budur ki, islam Məhəmməd peyğəmbərlə (Allahın ona salamı olsun!) başlamır, onunla pərvəriş tapır, öz kulminasiya nöqtəsinə çatır. Bütün müsəlmanlar, xüsusən Nizami kimi üləmalar bunu xüsusən bilirlər, bilirdilər və bu onların həyat tərzinin qayəsi olub. Çünki islam təslimiyyət deməkdir, Allaha təslimiyyət və bu təslimiyyət də ilk insan və peyğəmbər olan Adəmdən başlayır. Bunu niyə deyirəm? Çünki belə qəbul etməsək, biz yenə ənənəvi səhvimizi edəcək, "islamı" ərəb hadisəsi hesab edib qıcıqlanacaq, bu isə, öz növbəsində, törəmə baryerlər yaradacaqdır. Əgər biz Nizamini düzgün anlamaq istəyiriksə, ilk növbədə, islamı düzgün anlamalıyıq. Əks təqdirdə, Nizamini oxumağımızın heç bir mənası olmayacaq. Nizamini Adəmdən başlayan, Məhəmməd peyğəmbərlə kulminasiya nöqtəsinə çatan islamdan ayrı oxumaq, dərk eləmək mümkün deyil, yanlışdır. Şərq ədəbiyyatında Hafiz, Nizami, Sədi, Rumi və bir neçə şair var ki, onları yalnız belə oxumaq mümkündür. Əks təqdirdə, biz Nizamini ritorika, pafos və aforizm kimi dərk edəcəyik. Və bütün ədəbiyyatşünaslar, Nizami araşdırıcıları bunu bilməlidirlər, nəzərə almalıdırlar. Bundan qıcıqlanmamalıdırlar.

Sonra bir düşüncəmi deyim. İndi 44 rəqəmi ilə 880 yaşını qeyd etdiyimiz böyük şairimizə görə 88 rəqəminin bildiyimiz əlaqəsindən də danışmaq olar, bunu etmək fikrində deyiləm. Amma 44 günlük müharibədəki qələbəmizdən həmən sonra ölkə başçısının 2021-ci ili "Nizami ili" elan etməsi mənə sadəcə olaraq təsadüf, ənənəvi yubiley və tarix kimi görünmür, sirli bir qanunauyğunluq kimi görünür... Yadımdadır, bəlkə bir 20 il əvvəl idi. Gəncəyə getmişdim, geri dönəndə şəhərin çıxışında bir daha maşının içində geri qanrılıb Şeyxin məqbərəsinə baxdım və nədənsə, mənə elə gəldi ki, bu məqbərə deyil, qollarını çarpazlamış, tənha və bizim nadanlığımıza təəssüf hissi ilə baxan nəhəngin siluetidir.

Və 30 illik Qarabağ həsrətimiz, o həsrət ki, biz onu səhvlərimizə görə yaşayırdıq, bitdi, Allah və tale dövlətin, dövlət başçısının dili dedi ki, gedin Nizamini oxuyun, yaxşı oxuyun. Onun söylədiyi kimi yaşamağa cəhd edin. Onun söylədiyi isə islamdan ayrı anlaşıla bilməz. Yəni biz də Musanın 40 il səhrada gəzdirdiyi qövmü kimi 30 il "gəzdik", Allah bizi təkrar "buzova" tapınmaqdan qorusun. Biz, əslində, xalq olaraq, qövm olaraq "Quran" hadisələrini yaşadıq, özü də bir neçəsini, ola bilsin ki, bunu anlamırıq. Bəli, bəli, biz "Quran"dakı Talut-Calut və Davudun əhvalatını yaşadıq. Musanın və qövmünün bayaq dediyim hadisəsini yaşadıq.

Və indi, heç olmasa indi böyük şairimizin əsərlərini diqqətlə və doğru oxumalıyıq.

Şeirdən ucalıq umma dünyada // Çünki Nizamiylə qurtardı o da" kəlmələrini oxuyanda bilməliyik ki, Şeyx qeyri-təvazökarlıq etmir, bilməliyik ki, o, "Quran"a, "Şairlər" surəsinə, 221-227-ci ayələrə istinad edir.

Nizami Gəncəvinin tədqiqində bütün digər amillər ikincidir. Hətta şeiriyyat və bədiiyyat.

Diqqətiniz üçün təşəkkür edirəm.

Ataəmi Mirzəyev: "Ədəbiyyat qəzeti"nin Azərbaycan Yazıçılar Birliyi, Ədəbiyyat İnstitutu və "Ulduz" jurnalı ilə birgə hazırladığı Nizaminin 880 illiyinə həsr olunmuş xüsusi buraxılışı nizamişünaslıq baxımından son illərdə görülən ən böyük işlərdən biridir. Nizami elə böyük bir şəxsiyyətdir ki, ona yalnız yubileydən-yubileyə diqqət ayrılmamalıdır. Ümumilikdə klassik ədəbiyyatın Nəsimi, Füzuli, Nizami kimi nümayəndələrinə yalnız vaxtaşırı müraciət özünü doğrultmur. Bunu nəzərə alan Ədəbiyyat İnstitutu, həqiqətən də, son illərdə xüsusi olaraq Füzulişünaslıq sektoru, Nizamişünaslıq şöbəsi açıb və belə işlər davam edir. "Ədəbiyyat qəzeti"nin xüsusi buraxılışı da belə işlərin məntiqi davamı hesab oluna bilər. Təsadüfi deyil ki, bu 48 səhifəlik qəzetdə məqalələri çap olunmuş müəlliflər arasında Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşlarını görürük. Bu, Nizami ili çərçivəsində Nizamiyə geniş rakursda yanaşmaq baxımından, demək olar ki, ən dəyərli işdir. Burada Nizami irsi haqqında araşdırılmayan mövzu, demək olar ki, qalmayıb.

Mən də öncəki çıxışçılarla razıyam ki, qəzetin bu nömrəsini ayrıca kitab kimi və müxtəlif dillərdə çap etmək olar. Çünki Nizami ilə bağlı ən vacib məsələlər barədə yazılıb. Günümüz üçün ən aktual mövzulardan biri Səadət Şıxıyevanın Şirinlə bağlı məqaləsində əks olunub. Həqiqətən, bu məqalə mənim çox xoşuma gəldi. Düzdür, türklüklə, mifologiya ilə bağlı da yazılar var və hamısı dəyərlidir. O cümlədən Elnarə xanımın Nizami yaradıcılığına uşaq ədəbiyyatının ilkin nümunəsi kimi baxması fikri də orijinallığını göstərir. Deməyim odur ki, qəzet Nizamiyə böyük məhəbbətlə hazırlanıb...

Bir də mən təklif edərdim ki, qəzet klassik ədəbiyyatın tədrisi ilə bağlı yazılara da yer versin. Çünki bizim gənclər Nizamini yalnız "Sirlər xəzinəsi"ndən üç hekayə ilə və "İskəndərnamə" əsərindən təqdim olunan 4 səhifə ilə tanıyır...

Elnarə Akimova: Nəzərdə tutmuşuq, Ataəmi müəllim, dediyiniz məsələni.

Nəzakət Məmmədli: Nizami sözə "Bismillahir rəhmanir rəhim"lə başlayırdı və bəlkə də, yeganə şairdir ki, qafiyəsini "Bismillahir rəhmanir rəhim"ə uyğun qurmuşdu. Bütün yaradıcılığı boyu yazmağa Allahın adı ilə başladı və Allahın adı ilə bitirdi. Nizami yaradıcılığını dərindən dərk etmək üçün birinci növbədə islamın mahiyyətini dərk etmək lazımdır. Nizaminin də bütün əsərləri "Quran"ın daxili, batini cəhətlərini insana öyrətmək və islam əxlaqını təbliğ etməkdən ibarət idi. Məhəmməd peyğəmbərin sözü var ki, Allahın əxlaqı ilə əxlaqlanın. Nizaminin bütün yaradıcılığında tasavvufun təhzibül-əxlaq, məkarimül-əxlaq məsələlərini görürük.

Azərbaycan xalqının çox rəşadətli 44 günlük səhifəsindən sonra Nizami ilinin gəlməsi, həqiqətən, ibrətamizdir. Çünki biz Nizami əxlaqından dərs almalıyıq. Nizami insanı özünə gedən yola aparır... "Sirlər xəzinəsi"ndəki sirlər nə idi: Allaha qovuşmaq sirləri idi və o sirr saxlayan gənc elə Nizami özü idi...

Ədəbi fikrə təsir etmək baxımından "Ədəbiyyat qəzeti"nin bu nömrəsi, həqiqətən də, çox mütərəqqi bir addımdır. Çünki burada Nizami Gəncəvi kompleks şəkildə araşdırılır: fəlsəfi görüşləri, Qərb ədəbiyyatşünaslığında öyrənilməsi, türklük məsələləri... yəni bu məqalələr hər birisi ayrı-ayrılıqda çox qiymətli bir sənət əsəridir. Mən çox minnətdaram "Ədəbiyyat qəzeti"nə ki, mənim də məqaləm bu nəşrdə yer alıb. Mən bütün Azərbaycan nizamişünaslarını, nizamisevərlərini təbrik etmək istəyirəm. Azər müəllimə, Elnarə xanıma bu nəşrin zəhmətini çəkdiklərinə görə təşəkkür etmək istəyirəm.

Siracəddin Hacı: Əziz dostlar, Allahın xeyirli, bərəkətli salamı hamınızın üzərinə olsun. Nizami bir beytində deyir ki, arxamı Allahın nemətlərinə çevirmərəm, Allahın nemətinə şükr edirəm. Niyə şükr etməyim ki?! Nizami kim olur da şükr etməsin?! Sonra da deyir ki, Allahın verdiyi hər nemətin öz şükrü öz cinsindəndir. Deyir ki, ağlın neməti düşünməkdir. Mən bir dənə də xüsusi buraxılış hazırlamışam: "Nizami Gəncəvinin iki məktubu: Dünya diplomatiya və siyasət tarixinin iki şah əsəri". İspanların, ən qədim dövlətçilik ənənəsi olan çinlilərin, fransızların, almanların heç birinin tarixində diplomatiya və siyasətə aid elə sənəd yoxdur. Siyasət və diplomatiyaya aid elə əsaslar qoyub ki... Deyir ki, hakimiyyət Allahın nemətidir. Bu neməti həyata keçirməyin 3 şərti var: hər kəsə ədalət, hər kəsə mərhəmət, hər insana xidmət. Sonra da deyir ki, əgər Allahın hakimiyyət nemətinə şükr etməsəniz, Allah onu geri alacaq. Deyir, ağlın şükrü düşünməkdir. Qəlbin şükrü iman etməkdir. Nizamiyə görə, iradənin şükrü doğrunu seçməkdir. Və sonra da deyir ki, insan olmanın şükrü Allaha təslim olmaqdır. İndi nəyə görə şükürdən başladım? Azər bəyin hazırladığı bu xüsusi buraxılış da Allahın bizə Nizamini verdiyinə görə şükür ifadəsidir. Yəni şükür sadəcə "Nizami bizimdir" demək deyil. Nizami deyir ki, ən böyük dua saleh əməldir. Duanı iki yerə bölür: sözlü dua və əməli dua. Deyir ki, Allahın ən qəbul etdiyi dua əməli duadır. Yəni sən Nizamini sevirəm deyirsənsə, işini ortaya qoy. Dövlətimi sevirəm deyirsənsə, dövlətin üçün nə etmisən?

Dövlətlə ədəbiyyatın inkişafı paraleldir, əziz dostlar. Bax, səlcuqlu dövləti olmasaydı, Nizami olmayacaqdı. Azər bəyin yazısının ən önəmli tezisi budur, vaxtilə gizləyiblər onu. Peyğəmbərimizdən sonra 3 mühüm dövlət var: əməvilər, abbasilər və səlcuqlular. Böyük səlcuqlu mədəniyyəti bir zəlzələ oldu, Şərqdə hər şeyi dəyişdi. Nizami Gəncədə səlcuqluların elçisidir. Missiyadır: Get, Qafqazı məmləkət etməyin yolu Qafqazı islamla mayalamaqdır, ey Nizami - sən də bu işi yerinə yetirəcəksən. Nizami də onu yerinə yetirib.

Mən 1934-cü ildən bu yana "Ədəbiyyat qəzeti"nin, demək olar, bütün nömrələrini oxumuşam, oxumadığımı ən azı, işimə görə vərəqləmişəm. Çox səmimi söyləyirəm ki, 90 ilə yaxındır "Ədəbiyyat qəzeti" çıxır, zirvə nöqtəsini bu gün yaşayır. Gerçəkdən ədəbiyyat faktı, mədəniyyət faktı, fəlsəfə faktı - Azərbaycanda bu gün ədəbiyyatı yönləndirən əsas rupor "Ədəbiyyat qəzeti"dir.

İsa Həbibbəyli: "Ədəbiyyat qəzeti" ədəbi prosesdən qabaqdadır.

Siracəddin Hacı: Bəli. Bunun da səbəbi nədir: birinci, Azər Turan özü alimdir, həqiqi alimdir. Tariximizi çox gözəl bilir, Nizamini də bilir, orta dövrü də bilir, cərəyanları da... İkincisi də Ədəbiyyat İnstitutu ilə gözəl əlaqə yaradıb. Bu da çox önəmli bir işdir. Yəni Ədəbiyyat İnstitutu ilə körpünü də bizim gözəl Elnarə xanım yaratdı və çox önəmli bir nəticə ortaya qoydu... Bir də ki, milli təəssübkeşlik var, sadəcə alimlik deyil, sadəcə qəzetçiliyi bilmək deyil. Əli bəy Hüseynzadə, Məhəmməd İqbal nə deyir: deyir bir insanın hədəfi nə qədər böyükdürsə, o qədər böyükdür. Yəni "Ədəbiyyat qəzeti"nə bir missiya kimi baxır: "Mən Azərbaycan xalqının maariflənməsi üçün nə iş görməliyəm. Bu xalqın millətə çevrilməsi üçün əlimdən gələn nəyi etməliyəm". Belə bir missiyası olanda qəzet də, təbii ki, ona uyğun materiallar verir. Gerçəkdən, zirvə nöqtəsini yaşayır. Böyük əmək var, hər kəsə təşəkkür edirəm - Azər bəyə, Elnarə xanıma, qəzetin bütün əməkdaşlarına. Bu 48 səhifəlik xüsusi buraxılışda 30-dan çox müəllif var. 50-yə yaxın mövzu var. İdeya var, dünya ədəbiyyatında yeri, tərcümələri, yanlış tərcümələrə cavablar, xəbərlər var, uşaq ədəbiyyatı, Avropaya təsir, qəzəlin inkişafında rolu, sənətkarlıq var... Şirinin kimliyi ilə bağlı bir dastan yazıb Səadət xanım Şıxıyeva. Daha alim başqa neyləsin ki?! Burda bir şeyi də deyim ki, Ədəbiyyat İnstitutu da öz zirvə nöqtəsini indi yaşayır. Nizamişünaslıq da zirvəsini indi yaşayır. Kim nə deyir desin. İndiyədək olanların heç birini mən inkar etmirəm. Bütün əsərlərə mən ədəbiyyat siyahısında həmişə yer vermişəm, heç birini kənarda qoymamışam, qoymaram. Amma seçici yanaşmalıyıq. Müsəlman seçici yanaşandır. Bəli, "Ədəbiyyat qəzeti" də, Ədəbiyyat İnstitutu da, nizamişünaslıq da zirvəsini indi yaşayır. Zirvəsini yaşamaq qüsursuzluq deyil. Bu qədər hərəkətlənmə baş verir, araşdırılır. Burda Kamil Allahyarov nə qədər gözəl araşdırma ortaya qoyub... Bu 48 səhifəlik qəzetdə böyük bir əmək var. Bütün əmək verənlərə təşəkkür edirəm.

Səadət Şıxıyeva: Hörmətli tədbir iştirakçıları, hamınızı salamlayıram. Məndən öncəki çıxışçılar o qədər gözəl danışdılar ki... Həm nizamişünaslığın mövcud problemlərinə diqqətimizi yönəltdilər, həm ortaya qoyulan çox dəyərli xüsusi buraxılışı qiymətləndirdilər. Mənə deməyə az söz qaldı. Sadəcə, öz fikirlərimi bölüşmək istəyirəm. Azər müəllim, sizə, Elnarə xanıma, bu buraxılışın hazırlanmasında əməyi olan hər kəsə təşəkkür etmək istəyirəm. Mənim bir balaca koordinatorluq əməyim oldu və buna şahid oldum ki, bu xüsusi buraxılışda hər bir müəllif özünün ən gözəl məqaləsini təqdim etdi. Yəni insanlar o qədər sevgi ilə yazdılar ki, bu məqalələri. Çox ciddi yanaşdılar. Bir qisim müəlliflər, məsələn, İmamverdi müəllim, Nəzakət xanım, Kamil müəllim kimi, illərdən bəri üzərində işlədikləri tədqiqatların icmalını təqdim etdilər. Bir qisim Ataəmi müəllim kimi, mənim kimi başqa müəlliflər xüsusi olaraq bu buraxılış üçün ayrıca məqalələr yazdılar. Bu məqalələrin hər birində bir peşəkar yanaşma var. O qədər peşəkar yanaşma var ki, təkcə bu buraxılış Nizamini dünya miqyasında təqdim etmək üçün yetərlidir. Yəni kimsə Nizami haqqında təsəvvür əldə etmək istəyir, Nizami kimdir, söz sənətindəki yeri nədir, dünya ədəbi-fəlsəfi, irfani düşüncə tarixindəki yeri nədir, Nizamidən sonra nə kimi məktəblər yaranıb, Nizami dünya miqyasında hansı səviyyədə öyrənilib - bu barədə təsəvvür əldə etmək istəyən təkcə bu xüsusi buraxılış ilə tanış olsa, yetərincə məlumat əldə edə biləcək. Yəni bu baxımdan mən əvvəlki natiqlərin fikirlərinə qoşuluram. İlqar müəllim, Səlim müəllim çox gözəl təkliflər irəli sürdülər. Biz Elnarə xanımla telefon danışıqlarımızda da o barədə müzakirələr aparmışdıq ki, bu buraxılış kitab kimi də nəşr olunmalıdır.

Mən bu il boyunca sizin bütün buraxılışları izlədim və il boyunca siz Nizami ilə bağlı çox maraqlı məqalələr nəşr etdiniz. Ona görə təklif edirəm ki, əgər kitab kimi çap olunacaqsa, "Ədəbiyyat qəzeti"nin nizamişünaslıqdakı yerini bilmək üçün, xidmətini görmək üçün elə bu Nizami ili çərçivəsində çap olunmuş bütün məqalələr toplanılsın - nizamişünaslığa böyük, dəyərli bir töhfə olar. Təkrar mən müəlliflərin hər birini və gözəl nəşrin ərsəyə gəlməsində əməyi, xüsusi diqqəti, xüsusi sevgisi, qayğısı olan Azər müəllimi, Elnarə xanımı, Mətanət xanımı təbrik edirəm ki, ortaya, doğrudan da, çox dəyərli iş qoyublar. Və sonda onu da deyim ki, Mətanət xanımın bu məqalələrin təqdimatında həqiqətən böyük əməyi var. Mən izləyirəm, saytda o qədər zövqlə, o qədər sevgiylə məqalələri təqdim edir ki, bu, həmin yazıların dəyərini də artırmış olur. Sonda onu da deyim, hər bir nəşrin önəmi odur ki, ona baxış sayı çox olsun, ona çox müraciətlər olsun. Mən görürəm ki, maşallah, "Ədəbiyyat qəzeti"nin xüsusi buraxılışında çıxan məqalələrin baxış sayı da yüksəkdir. Bu da onun göstərcisidir ki, "Ədəbiyyat qəzeti" nizamişünaslıq sahəsindəki müəyyən boşluğu, aclığı doldura bilib. Bu da böyük uğurdur.

İsa Həbibbəyli: Məncə, çox gözəl bir tədbir oldu. "Ədəbiyyat qəzeti" bir fürsət oldu. Mükəmməl bəhanədir. Ortada bir xidmət var və demək olar ki, bir 20-30 konfrans keçirmişik, heç birinin əhəmiyyətini azaltmaq istəmirəm, deyim ki, bu qədər nizamişünaslığın aktual problemlərinin ciddi şəkildə ən müxtəlif mövqelərdən müzakirə mövzusuna çevrildiyi və yekun qənaətlərin deyildiyi konfrans görmürəm. Bu, Nizami ilinin addım-addım inkişafını göstərən bir iclas oldu. Çünki "Ədəbiyyat qəzeti"nin bu nömrəsi Nizamiyə kompleks münasibəti ifadə edir. Həm də ən müasir münasibətlər, müasir nizamişünaslığın son nailiyyətlərini, gəlib çata biləcəyi, araşdıra biləcəyi ən mükəmməl örnəkləri təqdim edir. Və qəzet Yazıçılar Birliyi və Akademiya ilə birlikdə sanballı xidmət edib. Mən bir daha Azər Turana, onun komandasına təşəkkür edirəm. Mən saytları az izləyirəm, amma müşahidə edirəm ki, Mətanət xanım "Ədəbiyyat qəzeti"nin və ədəbiyyatın ümumi mövqeyini qoruyur, onu da qiymətləndirirəm. Elnarə xanım burada bir körpü yaradıb - "Ədəbiyyat qəzeti" ilə Ədəbiyyat İnstitutu arasında. Onun da böyük rolu var. Yazıçılar Birliyinin iki katibinin burada iştirak etməsinin bugünkü tədbir üçün böyük əhəmiyyəti var. APU-dan hörmətli alim Yaqub Babyevin burada iştirak etməsi Azərbaycan cəmiyyəti səviyyəsində tədbirimizin ifadə olunduğunu göstərir. Mən kollektivin əməyini, özü qiymətli olan bu hadisəni, bu ədəbiyyat faktını - bu xüsusi buraxılışı nizamişünaslığın inkişafına AYB ilə Ədəbiyyat İnstitutunun birgə işi, birgə xidməti kimi dəyərləndirirəm. Sizin əməyiniz daha çox oldu, ərsəyə gətirmisiniz, təşəkkür edirəm, minnətdaram.

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 23 oktyabr.- S.6-8.