Davamı olan şeirlər

Bir-birinin təkrarı olan şeirlər nə çox, kitabdan kitaba, almanaxdan almanaxa, dodaqdan dodağa adlayır, uçub gedir, unudulur, amma illər keçir, yenə yazılır onlar, çünki təkrarın yaratdığı "yaddaş" möhkəm olur, heç nə qarşısında əyilmir, yox olmur. Bu təkrarlar birbaşa hansısa mətnin heç unudulmayan yerindən (çünki həmin misraları hamı elliklə zümzümə edə bilir...), mətnə heç vəchlə daxil ola bilməyən məqamından gəlir, aylar, illər, zaman yorulur, bu təkrarlar bitmir. Bəzən oxucu da hansısa gözəl şeiri təkrar təkərinə salıb unutdurur, ancaq bu yaddan çıxma bədii mətnin xeyrinə olur, müəyyən məqamlarda oxucudan qaçmaq, gözünə görünməmək və hətta ondan qorxmaq da xeyrə işləyə bilər.

Bir-birinin davamı olan şeirlər var, söhbət poeziyadan gedirsə bunsuz, bu faktor olmadan sətirlər arasındakı güc və enerjini anlamaq mümkünsüzdür. Hansı ildə, yaxud əsrdə, qədim, ya müasir dövrdə qələmə alınmasından asılı olmayaraq poeziya aləmində ən davamlı cəhət, ən qırılmayan bağ məhz budur, hər şey nəfəslə ötürülür, nəfəsdən yaranır və bu, insan ruhunun ölməzliyinin işarəsidir. Bu fundamental prinsipi sadə yolla belə izah etmək olar ki, hər bir millətin ədəbiyyatında onun sonrakı inkişafını bəlləyən, istiqamətləri bəri başdan göstərən "böhranlı" məqamlar olur (hər şey - ənənə, zamanın gətirdiyi əvəzsiz təcrübə qırılıb yox olma məqamında yenidən və yeni libasda doğulur...), məhz bu məqamdan etibarən yaddaş meyarı əsas rol oynamağa başlayır, poetik yaddaş poeziyanın müxtəlif sahələrində eyni şəkildə və eyni dalğa tezliyində çalışır. Həmin işarədən gələn, sıçrayan enerji deyək ki, aşıq poeziyasında bir cür (ən mükəmməl aşıq şeirində ilk mənzərə-təəssürat realdan realdır, göz açıb yumunca, deyək ki, ikinci bənddə hava, iqlim dəyişir, yerlə göylərin təması hiss edilir - baxın: Başına döndüyüm ay qəşəng pəri // Adətdi, dərəllər yaz bənövşəni // Ağ nazik əlinlə dər, dəstə bağla // Tər buxaq altında düz bənövşəni - dərhal sonra: Tanrı səni xoş camala yetirmiş // Səni görən aşiq ağlın itirmiş // Mələklərmi dərmiş, göydən gətirmiş // Heyif ki, dəriblər az bənövşəni.), fərdi yaradıcılıqda - hər hansı şairin dəftərində başqa şəkildə ifadə olunur (Əhməd Cəmilin "Can nənə, bir nağıl de" şeiri uzaq əsrlərdə çəkilən ahın davamıdır, onun itib yox olduğu məqamın musiqisi, not işarələridir və buna görə də təkrarsızdır... Ən kədərlisi budur ki, həmin itib yox olma məqamı yaddaşlarda bir təbəssüm işığı kimi qalır və bu hiss, duyğu şeirin sonluğunda da ifadəsini tapıb: Qaranquşlar uçub gəldi, açdı çiçək, güldü yaz... // Qucaqladı atasını, sonra kimsə çaldı saz... // Körpə özü hiss etmədən, onu yuxu apardı // Çöldə isə bütün gecə külək tufan qopardı...). Yəni bu "eyni tezlikli dalğaların səsinə" diqqətlə qulaq kəsilsək, onların içində mətləbin eyniliyini bildirən zərrələri tapmış olarıq. Söhbət burda, şübhəsiz ki, təkcə tematikadan getmir, əsas məsələ bir kərə müəyyənləşən, konkret milli ədəbiyyat üçün münasib sayılan yaddaş "qutusunun" (uçaqlardakı qara qutu-!) tutumundan, elastikliyindən, bitib-tükənməzliyindən gedir. Bizim poeziyada onun qədim dövründən indiki çağına qədər minlərlə gözəl şeir mətni deyilib, qələmə alınıb, onlar belə deyək, yuxarıda adıkeçən "böhranlı" məqamı özünəxas bucaq altında əks etdirirlər, ümumi havası, atmosferi etibarilə onun davamı təsirini bağışlayır, amma alt qatda, mahiyyətcə və poetik sistem etibarilə ənənə ilə bir qaydada oyun qurulur. Bunsuz hər yeni dünyaya gələn bədii mətnin yaşayıb nəfəs alması mümkün deyildir. Dediyimiz kimi, bu tip şeirlər tək, tənha nümunələrdir (hər şey davam etdikcə, nələrinsə davamı olduqca təkrarsız olur...) və onlar həmin oyunda iştirak etməyə məhkumdurlar. Onlar poetik yaddaşın təzələnməsi missiyasını yerinə yetirirlər. Bunun ən gözəl nümunəsi ustad Şəhriyarın şeirləri, xüsusən "Heydərbaya salam" poemasıdır. Poemanı oxuyursan, dilin sanki yenidən doğulduğunu hiss edirsən, ilk dünyaya gələn söz necə təsir edirsə, mənanı yeni doğulan sözün həniri, istisi, bu sözü dünyaya gətirən xəyalla birgə qavramalı olursan. İkinci tip nümunələr milli poetik yaddaşla tamam fərqli münasibətdə olur. Bu şeirlər milli ədəbi prosesə kənardan, belə deyə biləriksə onun dışından, həm də kənar qüvvə kimi təsir göstərirlər. Bir-birinin davamı olan poetik mətnlər - şeirlər bir-birinin içindən çıxıb fərqlənməyə, uzaqlaşmağa yol alan nümunələrdir. Başqa sözlə desək, bu mətnlər bir misra üstündə doğulub tanınmaz hala düşənədək başqalaşan şeirlərdir. Diqqət edin:

Vaqif Səmədoğluda:

Ürəyim yol çəkən bir gözə dönüb,

Yollar da tərs kimi uzanır, gülüm.

Yuxumdan hər gecə durnalar keçir,

Bilmirəm nə olub, haradan bilim?!

Əli Kərimdə:

Ürəyim boylanır o yerə sarı,

Gözlərim yol çəkir...

çəkir yolları.

Gah hava yolunu, gah su yolunu,

Gah şose yolunu, arzu yolunu.

Tökülür üstümə yollar qovşağı...

Hər iki şeirin ilk misralarında hələ davamlılıq impulsu, demək olar ki, zəifdir, ya da cüzi olduğundan hiss edilmir. Davamlılıq fərqin tam əyaniləşdiyi anlamına gəlir və həmin məqamda bütün hüceyrələri ilə duyulur. Bu iki nümunənin ilk misal gətirilən misralarında ümumi oxşarlıq, bir mahiyyət və temadan yol almaq tendensiyası var. Ürəyim yol çəkən bir gözə dönüb... Sonra: Ürəyim boylanır o yerə sarı // gözlərim yol çəkir, çəkir yolları... Əli Kərimdə iki misrada verilən duyğu Vaqifdə məna baxımından nəticə, sonuc kimi səslənir. Vaqifin şeirindəki ikinci misra Əli Kərimin şeirinin bütün havasını tanıda bilir. Ondan sonra yazıldığı üçün bəlkə də. Amma bu faktın özü çox mühümdür: bir-birinin təkrarı yox, davamı olan şeirlər həm də bir-birinin boşluqlarındakı səsi və küyü bəlləyən nümunələrdir. Yollar da tərs kimi uzanır, gülüm... Baxın, Əli Kərim bunu belə deyir: Gah hava yolunu, gah su yolunu // Gah şose yolunu, arzu yolunu // Tökülür üstümə yollar qovşağı... Sonuncu nümunədə hər şey "şırran" sözünün məna tutumu ilə işarələnir. Artıq elə bir durum yaranıb ki, dinamika (frazeoloji ifadə əvvəlki, ilkin halına qayıdır sanki -!) həsrət yolunun iztirabını, sonsuzluğunu və beləliklə, əzabın da bitməzliyini dəqiq ifadə edir. İşarələnən, misralarda təqdim edilən duyğular oxşardır: həsrətin yolları bitmir, tərs kimi uzanır. Bu dinamika Əli Kərimin şeirlərinin və ümumən yaradıcılığının "atan damarıdır" demək olar, eyni mənzərəni "Mavi nəğmənin sahilində" povestində də görmək olar, sintaksis elə qurulur ki, sözlər-məna sanki uzaqda, dünyanın əvvəlində qoyulan maqnitin cazibəsiylə hərəkət edir, ona doğru gedir, yoldaca yanıb külə dönür və külündən yenidən doğulur. Məna "şırran" tökülən sözlərin yağış kimi çilənməsi, ələnməsi hesabına yaranır. "Kürə yağış yağırdı" şeirində başqa bir mənzərə ilə qarşılaşırıq: həmin dinamika, sözlərin dayanmadan, nəfəs dərmədən, daha doğrusu, bir nəfəs çəkmənin ardı kimi ərzin hər tərəfindən "yağması" dayanır, yavaşıyır, sözlər-yağış damcıları sanki parçalanır, onların rəngi, istisi, həniri tamam başqa formatda əyaniləşir. Vaqifin şeirində ilk misranı oxuduqda sanki piano dillərinə toxunuşu hiss edirsən, indicə səs çıxacaq, səslər qoşalaşacaq və qəfildən bu tək səslər gözəl bir metafora yaradacaq: Belə getsə sınar quşların səsi... Hə,

Belə getsə sınar quşların səsi,

Dənizin də səsi günbəgün batar.

Yubanma, əzizim, gəl qurtar məni,

Arxadan dərd çapır, qorxuram çata...

Əli Kərimdəsə:

Tökülür üstümə yollar qovşağı.

Alnıma, üzümə dolur qırışıq.

Gözlərim yol çəkir neçə diyarla,

şəhərlə qarışıq, kəndlə qarışıq.

Həmin maqnitin yaratdığı cazibə bu bənddə aydın hiss edilir. Əli Kərimin şeirində bir ağrı yaranın yaddaşı kimi qövr etsə də, Vaqifdə sanki "yol motivi" bitir, arxa plana keçir, başqa bir obrazla işarələnir: Arxadan dərd çapır, qorxuram çata... Amma hər halda məhz bu məqamdan iki bir-birinin davamı olan mətnlə qəti şəkildə ayrılıb fərqlənməyə üz qoyurlar.

Bir-birinin davamı olmaq eyni hava, eyni nəfəslə dolan-boşalan sferada fərqli nəsnələri göstərməyə xidmət edir, tək olan şeylərin tənhalığı, yalqızlığı və içindəki gizli hücrələrdə yaşayan faciələr insan qəlbinin xəritəsidir.

Bu nümunələrdə Əli Kərimin səsi dərinliklərdən gəlir, gəlib bizim mühitə, bizim dünyaya çatınca min bir olaydan keçir, peşmanlıq, xiffət, qoşmalardakı vurğulu intonasiya, Anadolu çöllərindən üzü bəri gələn yovşan ətri (Bilməm bu xəbəri kim gətirdi kim, Sinəmdən vurulub torpağa düşdüm..., yaxud: Ara özün üçün elə sevgili // ki məni görəndə utanmayasan...) ... hər şey var o misralar arasındakı boşluqlarda.

Vaqifdə, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, misra, ilk titrəyiş bilinən kimi piano səsi eşidilir, bu mətnlərdə dillərə toxunmaqdan qorxan barmaqlar var...

Əli Kərimin digər mətnlərində olduğu kimi (məsələn, "Aut"), bu şeirdə də qəribə dinamika var, necə deyərlər, kələfin ucu açılan kimi hərəkət dayanmaz stixiya qazanır, nəfəs dərilib verilincə sözlər, misralar bir-birini udub "yox edir", bəlkə üfüqlərin qaşındakı mənaya çatmaq həvəsi, şövqü çınqıya, alova, tonqala dönür. Həsrətin sözlə ifadəsi çətin olan iztirabı: gözlərim o qədər yorğun olur ki // gözlərim o qədər yolla dolur ki... Yorğunluq və yuxu, bu şeir sanki aşkardan yuxuya və tərsinə söylənilir, bütün kənd, şəhər, bütün dünya ələk-vələk edilir, axtarılan tapılmır ki tapılmır: gecə sübhə qədər şirin yuxutək // tökülür onlardan sinəmə yollar...

Vaqifin şeirində ovqat dəyişir, ciddilikdən bilmərrə vaz keçilir, ağrı, iztirabın nəşəsi hadisələri yuxu məmləkətinə göndərir. Yerini bilmirəm, bilsəm gələrəm // Könlünü alaram, sevərəm yenə // Xəzərin köksündən qalxan dumana // Qara şanı büküb gətirrəm sənə...

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 2 aprel.- S.12.