Əlli birinci Zihaf

Bakı Dövlət Universitetində təhsil aldığım 1979-1984-cü illəri ömrümün ən mənalı illərindən hesab edirəm. Təkcə ona görə yox ki, bu ali məktəbin Filologiya fakültəsində təhsil alarkən sevdiyim ixtisasa yiyələnir, klassik ədəbiyyatın, türkologiyanın müxtəlif sahələri ilə tanış olurdum. Həm də ona görə özümü xoşbəxt hesab edirəm ki, bu zaman bizə respublikamızın ən gözəl filoloqları, müəllimləri dərs deyir və biz onlardan həm vətəni sevməyi, həm də filologiyanın, elmin sirlərini öyrənirdik. Bu müəllimlər ixtisaslarına olan elə məhəbbətlə, elə yanğıyla qarşımıza çıxırdılar ki, onları hər dəfə dinləyərkən, mühazirələrinə qulaq asarkən, onların hər kitabını, hər əsərini, hər məqaləsini oxuyarkən biz də istər-istəməz bu yanğıya tutulur, özümüzü onlara bənzətməyə çalışırdıq. Bu mənada, belə müəllimlərdən biri də mənim ömrümdə əvəzsiz rol oynayan və mənim gələcək elmi istiqamətimi müəyyənləşdirən, sonralar namizədlik dissertasiyamın elmi rəhbəri olan, XX əsrin ən böyük şərqşünaslarından - əruzşünaslarından biri Əkrəm Cəfər (1905-1991) idi.

Əkrəm Cəfər, həqiqətən də, XX əsr əruzşünaslıq tarixində nadir simalardan biridir. Onun elə təkcə "Əruzun nəzəri əsasları və Azərbaycan əruzu" adlı altı xalqın - ərəb, fars, türk, özbək, tacik, Azərbaycan xalqlarının müqayisəli əruzunu özündə əks etdirən kitabı əruzşünaslıq tarixində misilsiz yer tutan əsərdir. Çünki əruzşünaslıq tarixində bəzən müqayisəli əruzşünaslığın nümunələrinə rast gəlsək də, məsələn, Nəsrəddin Tusi məşhur "Miyarül əşar" əsərində cəmi iki xalqın, ərəb və fars xalqlarının əruz və qafiyələrini nəzəri şəkildə müqayisəyə cəlb etsə də, əruzşünaslıq tarixi hələ indiyə qədər altı xalqın müqayisəli əruzu haqqında heç bir kitab tanımır. Bu mənada, Əkrəm müəllimin adıçəkilən əsəri təkcə orta əsrlər əruzşünaslıq tarixində deyil, eyni zamanda XX əsrdə Pərviz Natil Xanlərinin İranda, Əhməd Aymutlunun Türkiyədə, Bəhram Sirusun Tacikistanda, İya Vasilyevna Steblevanın Rusiyada və digər alimlərin digər ölkələrdə yazdıqları əsərlərdən də əsaslı şəkildə fərqlənir və yenə də bu əsərlər arasında öz unikallığını, fundamentallığını qoruyub saxlamağı bacarır. Onu da qeyd edək ki, Əkrəm Cəfərin tədqiqat sahəsi təkcə əruzşünaslıqla məhdudlaşmayıb. O, eyni zamanda bir dilçi türkoloq, ədəbiyyatşünas, İranşünas alim kimi də tanınaraq, nəinki keçmiş ittifaq miqyasında, hətta dünya şərqşünaslıq aləmində də azərbaycanlı alim kimi nüfuz qazanmağa müvəffəq olmuşdur.

Tələbə olarkən tələbə yoldaşlarımızla həvəslə dərslərimizi oxuyur, yeni çıxan bədii və elmi əsərləri mütaliə edir, ciddi mübahisələr aparır, elmi diskussiyalar edir və nəhayət, gələcək elmi istiqamətimizi müəyyənləşdirməyə çalışırdıq. Gələcəkdə kimimiz Dədə Qorqudla, kimimiz müasir ədəbiyyatla, kimimiz isə ədəbiyyat nəzəriyyəsi ilə məşğul olmaq istəyirdik. Mən isə artıq üçüncü kursa gəlib çatsam və klassik ədəbiyyatla məşğul olmaq istəsəm də, bu ədəbiyyatın hansı qolu ilə məşğul olmağı hələ də qərarlaşdırmamışdım. Elə bu zaman Əkrəm müəllimin yuxarıda adıçəkilən monoqrafiyası -"Əruzun nəzəri əsasları və Azərbaycan əruzu" adlı əsəri əlimə keçdi və mən onu oxudum. Lakin etiraf edim ki, heç bir şey başa düşmədim. Bunu bəzən Əkrəm müəllimin bu əsəri ilə tanış olan insanlar indi də etiraf edirlər. Ki, Əkrəm müəllimin bu əsərini müəllimsiz və izahsız, həqiqətən də, başa düşmək olmur. Sonralar mən bunun səbəbini anladım. Çünki bir çoxlarının və eləcə də o zamanlar mənim də düşündüyüm kimi Əkrəm müəllim bu kitabı ilə əruzu öyrənmək üçün sadəcə metodiki bir vasitə yazmamış, əruz haqqında təqribən orta əsrlər üslubunda və geniş mənada orta əsrlərdə əruz haqqında yazılan kitabların prinsiplərinə sadiq qalaraq, sanballı bir monoqrafiya qələmə almışdı. Bu monoqrafiyanı isə izahsız və şərhsiz başa düşmək o vaxtı da çətin idi və bu gün də çətindir. Bir sözlə, Əkrəm müəllim, çoxlarının gözlədiyi kimi praktik deyil, nəzəri əruz haqqında kitab yazmışdı. Təbii ki, mən də bu çətinliklə üzləşdim. Amma xoşbəxtlikdən bizim fakültədə bizdən yuxarı kurslara dərs dediyi üçün Əkrəm müəllim dərsə gələrkən mən bütün dördüncü kursu onun yanına gedib-gəldim və əruzun əlifbasını onun özündən öyrəndim. Beşinci kursda isə Əkrəm müəllim artıq rəsmi olaraq mənim müəllimim idi... Sonralar bizim bu münasibətimiz müəllim-tələbə çərçivəsindən çıxaraq, elmi rəhbər-dissertant, ata-oğul, mürid-mürşid münasibətlərinə keçdi və mən Əkrəm müəllim dünyasını dəyişənə qədər, yəni 18 avqust 1991-ci ilə qədər demək olar ki, hər dəqiqə, hər an Əkrəm müəllimin yanında oldum... Və yenə də deyirəm, təqribən 1982-ci ildən 1991-ci ilə qədər olan illər ömrümün ən xoşbəxt illərindəndir. Çünki bu illərdə mən böyük bir coşqu ilə Əkrəm müəllimdən əruzun, qafiyənin, Şərq poetikasının digər qollarının nəzəri əsaslarını öyrənir, onunla həmsöhbət olur, onun 30-cu illərin Moskva, Bakıdakı elmi-ədəbi mühiti haqqında, Kremldə işlədiyi dövrün, repressiya və sürgün dövrünün xatirələrini dinləyir, Stalin və o zamanın başqa rəhbərləri haqqında həcv xarakterli şeirlərinə, poemalarına qulaq asırdım. Amma təbii ki, söhbətimizin, sözümüzün əsas mövzusu, məğzi əruz idi. Əruz isə o qədər bitməz-tükənməz bir mövzudur ki, neçə-neçə alim nəsli onillərlə bu mövzularla məşğul olsalar da, bu mövzu yenə də tükənməz. Bu mənada, biz də Əkrəm müəllimlə bu okeana baş vurur, ərəb, fars, türk, özbək, tacik əruzları haqqında söhbət edir, ayrı-ayrı şairlərin yaradıcılıqlarındakı əruzun meydana çıxan xüsusiyyətlərindən danışır, klassik və müasir Azərbaycan ədəbiyyatında əruzun mövqeyindən bəhs edir, mənbələr üzrə nəzəri əruzun xüsusiyyətlərini araşdırır, mübahisələr edirdik. Bu münasibətlə Əkrəm müəllimin evində olan zəngin və nadir kitabxanadan Şəms Qeys Razinin, Nəsrəddin Tusinin, Vəhid Təbrizinin və onlarca başqa klassik və müasir əruzçuların əsərlərini ortaya qoyu, fikirlərimizi onlarla əsaslandırmaq istəyirdik. Bəzən söhbətimiz yarımçıq qalır, komendant saatı başlayana qədər mən özümü metroya çatdırmalı olur, evə gəldikdən sonra isə Əkrəm müəllimin yatmadığını bildiyim üçün yarımçıq qalmış fikirlərimizi telefon vasitəsilə aydınlaşdırardıq. Daha doğrusu, o, izah edər, mən qulaq asar, mənbələrdə başa düşmədiyim yerlər haqqında suallar verərdim. Beləcə, görüşlərimiz davam edər, mən əruzu və Əkrəm müəllimin əsərini - "Əruzun nəzəri əsasları və Azərbaycan əruzu" adlı əsərini cümlə-cümlə onun özündən öyrənərdim.

Günlərin bir günü görüşlərimizin birində isə Əkrəm müəllimin dediyi bir söz yaddaşımda yaman qaldı. Belə ki, yenə Əkrəm müəllimin kitabını oxuyub təhlil edərkən, nəzəri əruzun tərkib hissələrindən biri olan zihaflar bəhsinə çatan zaman Əkrəm müəllim dedi: "Mən bu kitabda bütün orta əsr mənbələri üzrə əlli zihafın olduğunu müəyyənləşdirmişəm. Kim əlli birinci zihafı tapsa, kitabın müəllifliyini ona verərəm". Doğrusu, bu söz mənə qəribə gəldi və bir qədər də düşünməyə vadar etdi. Təbii ki, mən bu kitabın müəllifi olmaq fikrindən çox uzağam. Amma Əkrəm müəllimin də qətiyyəti adamı heyrətdə qoyur. Yəni Əkrəm müəllim əruz haqqında orta əsrlərdə yazılan mənbələrə bu qədərmi bələddir? Doğrudanmı, əlli birinci zihaf yoxdur? Doğrudanmı, Əkrəm müəllim bütün mənbələrə yekun vurub, nəzərindən heç bir mənbə qaçmayıb? Nə isə, Əkrəm müəllimin bu fikri deyildiyi an nə qədər qəribə və cəlbedici görünsə də, o zamanın qarma-qarışıqlığı və ən azından namizədlik dissertasiyamın müdafiəsi zamanı unuduldu getdi... amma görünür, tam unudulmayıbmış, şüuraltı harada isə qalıbmış...

Zihaflar nəzəri əruzun ən mürəkkəb halqalarından biridir. Belə ki, ərəb əruz elminin yaradıcısı olan Xəlil ibn Əhməd (718-791) zihafları, əruz vəzninin çoxsaylı qəliblərində işlənməsi üçün səkkiz əsli təfilədən başqa, törəmə təfilələr almaq məqsədi ilə yaratmışdır. Əruzdan bəhs edən mənbələrdə zihafların növləri və kəmiyyəti müxtəlif olsa da, Xəlil ibn Əhməd ərəb əruzunda bütünlükdə 34 zihaf yaratmış və bununla da səkkiz əsli təfilədən təqribən əllidən yuxarı törəmə təfilə almışdır. Nəsrəddin Tusidə isə məsələn, törəmə təfilələrin sayı yüzdən yuxarıdır. Sonralar fars əruzçuları da əruzun fars şeirində meydana çıxan xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olaraq, təqribən iyirmi civarında zihaf yaratmış və beləliklə, bütövlükdə əruzda işlənən zihafların sayı təqribən aşağı-yuxarı əlli civarında müəyyənləşmişdir. Dediklərimizə aydınlıq gətirmək üçün bir neçə zihafın adını çəkib, onlardan bir neçəsinin mahiyyətini izah etmək istəyirik. Belə ki, istər ərəb, istərsə də fars əruzunda işlənən zihaflardan danışarkən aşağıdakıların adlarını çəkmək olar: bətr, xəbn, xəbl, kəff, xərb, xərm, təşis, sərm, təyy, qəsr, qətf, qətt, vəqf, qəbz, qəsm, nəhr, təms, təxli, cəd, hətm və s. Eyni zamanda Əkrəm Cəfərin izahında bunlardan bəzisinin mahiyyətinə də nəzər salmaq maraqlı olardı. Məsələn, "Xəbl. Sözün lüğəti mənası əl-ayağı kəsmək, şikəst etmək deməkdir. Terminoloji mənada qısası müstəf"ilün və məf"UlAtü təfilələrini fə"ilətün və fə"ilAtü təfilələrinə döndərməkdir. Əruz dili ilə desək, xəbl - xəbn və təyy zihafları vasitəsilə müstəf"ilün əsli təfiləsini fə"ilətün düzəltmə təfiləsinə, məf"UlAtü əsli təfiləsini isə fə"ilAtü düzəltmə təfiləsinə çevirməkdir. Belə ki, xəbn zihafı vasitəsilə əsli təfilələrin ikinci hərfləri, təyy zihafı ilə dördüncü hərfləri atılır. Müstəf"ilün dönüb mütə"ilün, məf"UlAtü də mə"ülAtü olur, sonra bunlar hərəsi öz vəznində fə"ilətün və fə"ilAtü təfilələri ilə əvəz edilir. Beləliklə, müstəf"ilün və məf"UlAtü əsli təfilələrindən əmələ gələn fə"ilətün və fə"ilAtü düzəltmə təfilələrinə məxbul (şikəst) deyilir. Bu zihafla əsli təfilələrin hər iki səbəbi qırıldığı üçün bu təfilələri şikəst edilmişə bənzədirlər. Bu, ərəb zihafıdır. Fars əruzçuları çox vaxt bunun təfilələrinə məxbul deyil, məxbuni-mətviyy deyirlər". "Kəff. Sözün lüğəti mənası açıq qoymaq deməkdir. Terminoloji mənada qısası məfA"İlün fA"ilAtün... təfilələrini məfA"ilü fA"ilAtü təfilələrinə döndərməkdir. Əruz dili ilə desək, kəff sonu yüngül səbəb olan yeddi hərfli əsli təfilələrin yeddinci hərəkəsiz hərfini (n hərfini) atmaqdır. Bu yolla məfA"ilün fA"ilAtün... əsli təfilələrindən əmələ gələn məfA"ilü fA"ilAtü düzəltmə təfilələrinə məkfuf (açılmış) deyilir".

Təbii ki, bütün bu əməliyyatlardan sonra bəhrlərdə, qəliblərdə, vəznlərdə hər bir düzəltmə təfilənin öz işlənmə yerləri, mövqeləri vardır ki, bu düzəltmə təfilələr məhz bunun üçün yaradılmışdır. Məsələn, həzəc bəhrindən və onun tərkibində işlənən törəmə-düzəltmə təfilələrdən danışarkən yenə də Əkrəm Cəfər yazır: "Həzəc bəhrinin səkkizinci növü məf"Ulü məfA"İlü məfA"İlü fə"Ulün ölçüsündədir. (Bu qəlib Azərbaycan həzəcinin səkkizinci növüdür və aydınlıq üçün demək istəyirəm ki, Sabirin məşhur "Millət necə tarac olur-olsun, nə işim var?" mətləli şeiri bu vəzndədir - Tərlan Quliyev). Ərəb və fars əruzlarında bu qəlib həzəci-müsəmməni-əxrəbi-məkfuf-məhzuf... adlanır". Yəni bu o deməkdir ki, həzəc bəhrinin əsas qəlibi dörd dəfə məfA"İlün-dən ibarət olsa da, bu qəlibdə, yəni səkkizinci növdə bütün təfilələr törəmədir, düzəltmədir. Konkret olaraq ikinci və üçüncü təfilələrə gəldikdə isə onlar məfA"İlün əsli təfiləsindən bilavasitə kəff zihafı vasitəsilə alınan törəmə təfilələrdir. Bu mənada, məfA"İlü törəmə təfiləsinin ən azından həzəc bəhrinin bu növündə işlənməsi lazımdır ki, o da məhz bu məqsədlə yaradılmış və eyni zamanda hansı zihaf vasitəsilə hansı əsli təfilədən alındığı və hansı bəhrə, yəni kök etibarilə hansı ritmə aid olduğunun da məlum olması üçün qəlibin adında da öz yerini tutmuşdur. Başqa sözlə desək, həzəci-müsəmməni-əxrəbi-məkfuf-məhzuf adını desək, səkkizincı növün qəlibini göstərmədən də onun qəlibinin necə olduğunu müəyyən edə bilərik.

1993-cü ildə AMEA-nın Şərqşünaslıq İnstitutunda işlədiyim zaman rəhmətlik akademik Ziya Bünyadovun məktubu ilə doktorluq dissertasiyamı yazmaq üçün mənbə toplamağa görə altı ay müddətinə, fevral ayından avqust ayına qədər İran İslam Respublikasının Təbriz şəhərində yerləşən Təbriz Dövlət Universiteti ilə AMEA-nın Şərqşünaslıq İnstitutu arasında bağlanan əməkdaşlıq müqaviləsinə əsasən İran İslam Respublikasının Təbriz şəhərinə, Təbriz Dövlət Universitetinin Fars ədəbiyyatı və xarici dillər fakültəsinə elmi ezamiyyətə göndərildim. Qeyd edim ki, bu zaman bu universitetin başqa fakültələrində məndən başqa daha iki bakılı da çalışırdı. Həqiqətən də, hələ o zaman Təbriz Universiteti olduqca gözəl idi. Universitet Təbrizdə olduqca böyük bir ərazidə yerləşirdi. Demək olar ki, hər fakültənin öz binası, rektorluğun isə ayrıca öz administrativ binası var idi. Bundan əlavə, ayrıca idman şəhərciyi, stadion, kinoteatr, məscid, poliklinika, yeməkxanalar və müəllimlər, eyni zamanda qızlar üçün yataqxanalar da universitet şəhərciyinə daxil idi. Hər fakültənin isə demək olar özünün yenə də ayrıca olaraq kiçik mətbəəsi var idi ki, burada tələbələr üçün güzəştli qiymətlərlə kitabların üzləri çıxarılır, tələbələrə müxtəlif xidmətlər göstərilirdi. Mən də Universitet şəhərciyində yerləşən gözəl müəllimlər evində -kuyi-ustadanda qalır, şəhərciyin müəllimlər üçün yaratdığı rahat şəraitdən, universitet kitabxanası və Təbriz şəhərində yerləşən digər məşhur kitabxanalardan istifadə edirdim. Qeyd edim ki, müqaviləyə, eyni zamanda irandaxili elmi mərkəzlərə müxtəlif elmi ezamiyyətlər də daxil idi ki, müqavilənin bu bəndindən də sərbəst şəkildə yararlanmaq olardı. Mən isə qərib olduğum üçün müqavilənin bu bəndinə o qədər də həvəs göstərmir, ölkənin böyük olduğunu nəzərə alaraq səfərlərin avtobusla uzun və yorucu olduğunu düşünürdüm.

Amma bir gün kitabxanada İranda yerləşən kitabxanaların kataloqları ilə tanış olan zaman İranın məşhur dini və mədəniyyət mərkəzi olan Qum şəhərinin Mərəşı Nəcəfi adlı kitabxanasında əruz haqqında çoxdan axtardığım Zəməxşərinin məşhur "Əl-Qistasül müstəqim fil elm əl-əruz" (Əruz elmində düzgün ölçü) və Əbül Cəyş Əndəlüsinin "Əruzi-Əndəlüsi" əsərlərinin adlarına rast gəldim. Təbii ki, məndə Qum şəhərinə gedib bu əsərlərlə tanış olmaq və eyni zamanda bu şəhərdə uyuyan müqəddəslərin məzarlarını ziyarət etmək arzusu oyandı. Və elə bu fikirlərlə fakültədən çıxıb evə gələn zaman yolum universitet məscidinin yanından keçərkən gözüm məscidin qabağına yığışmış çoxsaylı avtobuslara və tələbələrə, müəllimlərə dəydi. Buraya nə üçün yığışdıqlarını soruşduqda, onlar Qum şəhərinə ziyarətə getmək istədiklərini bildirdilər. Mən də onlardan getmək üçün icazə aldıqdan sonra, tələsik onlara qoşuldum. Və biz Tehran şəhərindən keçməklə təqribən sabahı günün yarısında Qum şəhərinə çatdıq. Proqram isə belə idi: axşam saatlarına qədər ziyarət etmək, axşam isə avtobuslarla yenə də yola çıxıb, Təbrizə qayıtmaq.

Təbrizdən axşamüstü çıxmışdıq, bütün gecəni yol gedəcəkdik. Mən isə yola tez çıxmamızı istəyir, yolboyu Azərbaycanın keçəcəyimiz şəhərlərini, kəndlərini, təbiətini, avtobus şüşəsinin arxasından da olsa, insanlarının simasını gün işığında görmək istəyirdim. İndi, üstündən iyirmi doqquz il keçdikdən sonra bütün yol yaddaşımda qalmasa da, amma Cənubi Azərbaycanın Miyana şəhəri, onun axarlı-baxarlı təbiəti bugünkü kimi gözlərimin önündədir. Belə ki, Miyana və ətrafı yaşıllığa bürünmüş, yolboyu avtomobil yolunun kənarı ilə axan kiçik çay isə bizi müşayiət edirdi. Avtomobil bizi bəzən çayın üzərində qurulan körpülər vasitəsilə yolun o yan-bu yanına keçirir, çay yolun gah sağında, gah solunda qalır və bu mənzərəyə xüsusi gözəllik verirdi. Bu zaman isə dodaqlarımdan Miyana ilə bağlı istər-istəməz bir bayatı süzülürdü:

Təbriz altı Miyana,

Gül sünbülə dayana.

Oxu, bülbülüm, oxu,

Bəlkə yarım oyana...

Nəhayət, gəlib Quma çatdıq. Qum şəhəri həqiqətən də İran İslam Respublikasının ən böyük dini, elmi, mədəni mərkəzlərindən biridir. Təbii ki, bir qədər dincəldikdən sonra, ilk işimiz səkkizinci imamımız olan İmam Rza əleyhissalamın bacısı Xanım Məsumənin hərəmini, məqbərəsini ziyarət etmək oldu. Yəqin, indi bizlərdən böyük əksəriyyətimiz həmin ziyarətgahda olduğumuza görə mən bu müqəddəs ocağın geniş təsvirini vermirəm, amma hər halda onu demək istəyirəm ki, İslam dünyasının əsas müqəddəs ocaqlarından sayılan bu ziyarətgah, olduqca böyük ərazidə yerləşir və istər memarlıq, istərsə də qızıl-gümüşlə süslənmək baxımından İslam dünyasının ən gözəl ziyarətgahlarından biridir. Bu gün İran İslam Respublikasının rəhbərliyi bu ocağa xüsusi diqqət göstərir, onun həm adidə kimi qorunmasına, həm də ora gələnlərin qayğısız ziyarət etmələrinə xüsusi diqqətlə yanaşırlar. Qonaqpərvərlikdə isə iranlılara, məncə, çatan olmaz... Amma onu da qeyd edək ki, tarixən Azərbaycan hökmdarları da bu şəhərə ayrıca qayğı göstərmişlər.

Ziyarətdən sonra, axşamüstü, təbii ki, mən Qum şəhərində - İranın bu elmi-dini mərkəzi sayılan şəhərində yerləşən kitabxanaya tələsdim. Ayətullah Mərəşi Nəcəfinin adını daşıyan bu kitabxana istər İranın, istərsə də Qumun ən böyük kitabxanalarından biridir. Verilən məlumatlara görə, bu kitabxanada bir milyona yaxın müasir çap kitabı, əlli minə yaxın isə əlyazma nüsxəsi saxlanılır. Axşamüstü olsa da, kitabxana işləyir, əməkdaşları oxuculara xidmət güstərirdilər. Qeyd edim ki, hələ o zaman, yəni 1993-cü ildə kitabxananın bütün fondu kataloqlaşdırılmış və bu kataloqlar kompüterə köçürülmüşdü. Ona görə də heç bir əziyyət çəkmədən kitabxana əməkdaşları istədiyim kitabların - Zəməxşərinin "Əl-Qistasül müstəqim fil elm əl-əruz" və Əbül Cəyş Əndəlüsinin "Əruzi-Əndəlüsi" əsərlərinin şifrələrini tapıb mənə verdilər. Kitabların özləri ilə tanış olmağa gəldikdə isə, bu kitabların nadir fondda olduqlarını, bu nadir fonda isə ancaq kitabxananın müdiri Ayətullah Mərəşi Nəcəfinin oğlu ağayi Seyyid Mahmud Mərəşi Nəcəfinin icazəsi ilə girməyin mümkün olduğunu bildirdilər. Mən kitablarla tanış olmaq üçün kitabxananın müdiri Seyyid Mahmud Mərəşi Nəcəfi ilə görüşmək istədiyimi bildirdikdə, əməkdaşlar bu görüşün bu gün mümkün ola bilməyəcəyini, İran təqvimi ilə bu günün beşınci gün olduğunu, müdirin ancaq birinci gün işə gələcəyini söylədilər... Çox pis vəziyyətə düşdüm. Deməli, mən Qumda qalmalı, təbrizlilərlə Təbrizə qayıtmamalı idim. Maddi vəziyyətim də yaxşı deyildi və mən yerli avtobus-qatar sisteminə də nabələd idim. Bu isə geriyə, Təbrizə qayıtmaq üçün o qədər də yaxşı hal deyildi. Amma başqa çıxış yolum da yox idi və mən bu kitabları əldə etmək üçün çox qərarlı idım. Nəhayət, iki gün Qumda, ziyarətgahda qalıb, gözləməyə qərar verdim. Qeyd edim ki, ziyarətgah gecə-cündüz işləyir, minlərlə insan ziyarət edir, Allah-taaladan, onun imamlarından arzularını diləyirdilər. Məscidin ucu-bucağı görünməyən bütün ərazisinə qiymətli xalçalar salınmış, insanlar isə bu xalçaların üzərində oturaraq dincəlir, "Quran" oxuyur, çörək yeyir, yatır, bu müqəddəs ocaqda daha çox qalmaqla, sanki ziyarətin dadını çıxarmaq istəyirdilər. Mən də, demək olar ki, iki gün bu ocaqda qaldım. Gündüzlər şəhəri gəzsəm də, axşam bir gün verilən ehsanatdan yeyib, məsciddə yatdım. Qeyd edim ki, ziyarətgah əməkdaşları zəvvarlara gözəl xidmət göstərir, daima onlara su, şirniyyat təklif edir, otaqlarda havanı daima təmiz və ətirli saxlamaq üçün gülab səpirdilər.

Nəhayət, birinci gün gəlib yetişdi və mən səhər tezdən özümü katabxanaya çatdırdım. Xoşbəxtlikdən, kitabxananın müdiri ağayi Seyyid Mahmud Mərəşi Nəcəfi yerində idi. Məni gözəl qarşılayıb, çay təklif etdikdən sonra, böyük təəssüflə bu kitabların bu gün əldə oluna bilinməyəcəyini, onların nadir fondda olduqlarını söylədi. Nadir fondun hərəsi iki tondan ibarət olan qapılarının açılmasının isə gigiyenik qaydalara görə yalnız ayda bir dəfə mümkün olduğunu bildirdi. Amma bununla belə məni ümidsiz də yola salmadı. Təbrizdəki ünvanımı götürüb, kitabların surətini Təbriz Universitetinə göndərəcəyini dedi... Və mən ürəyimdə nigaran qalsam da, əlaçsız şəkildə min bir əziyyətlə yenidən Təbrizə qayıtdım.

Təbriz həmişə Təbrizdi... öz axar-baxarı, ab-havası, elmi-mənəvi dünyası, qədimliyi, ticarət zənginliyi ilə mənə həmişə əzizdi. Mən bu şəhəri sevir, orada olmaqdan zövq alıram. İnsanları isə başqa bir aləmdi - öz məzələri, yumorları, rəngbərəng xasiyyətləri ilə. İnsanları, onların fərasəti ilə bağlı söz düşdükdə isə yadıma həmişə Təbrizdə eşitdiyim bir əhvalat düşür. Belə ki, orta əsrlərdə bir yəhudi Təbrizə gəlib oradakı insanların zirəkliyi ilə maraqlanaraq, ticarət qursa işlərinin necə gedəcəyini öyrənmək üçün, şəhər kənarında oynayan bir uşağa bir qədər pul verərək, ondan həm özünün, həm eşşəyinin və həm də toyuqlarının yeyə biləcəyi bir şeyin almasını xahiş edir. Uşaq gedir və bir qədərdən sonra qucağında yekə bir yemişlə geri dönür: "Yemişin içini özün, qabığını eşşəyin yesin, dənələrini isə toyuğun dənləsin" - deyir. Yəhudi uşağın belə fərasətli olduğunu görüb, böyükləri ilə ticarətdə heç bir mənfəət əldə edə bilməyəcəyini düşünərək, daha Təbrizə girmir və burada ticarət qurmaq fikrindən vaz keçir...

Qumdan döndükdən sonra mən yenidən Təbrizin qaynar elmi-mənəvi dünyasına qarışdım. Belə ki, səhər tezdən kitabxanada işləyir, günorta bir qədər dincəlir, günortadan sonra isə axşamlar qoca Təbrizin seyrinə çıxırdım. Artıq Qumdan qayıtmağımdan təqribən iki aydan çox bir vaxt keçmişdi. Və mən Quma səfərimin nəticəsindən əlimi üzdüyümə görə, az qala kitabları da unutmuşdum. Bir gün isə fakültənin kitabxanasında işlədiyim zaman kitabxana əməkdaşlarından biri mənə bir bağlamanın gəldiyini dedi. Düzü, mən tamamilə çaşmışdım. Axı burada, qərib bir ölkədə mənə kimdən bağlama gələ bilərdi ki? Elə bu fikirlərlə kitabxanadakı masaya yaxınlşmışdım ki, bağlamanın Qumdan, Mərəşi Nəcəfi kitabxanasından gəldiyini söylədilər. Sevincimin həddi-hüdudu yox idi. Tələsik bağlamanı açıb kitablarla tanış olmağa başladım. Zəməxşərinin "Əl-Qistasül müstəqim fil elm əl-əruz" əsərini vərəqləyib zihaflar bölməsinə çatdıqda isə birdən gözüm kəbl adlı bir zihafa dəydi və bu zihaf nə isə mənə yeni bir zihaf kimi göründü.

Bu zihaf əruzşünaslıq tarixində, həqiqətən də, nadir zihaflardan biridir. Və mənim Bakıda tanış olduğum orta əsrlərə aid əruz mənbələrinin heç birində demək olar ki, yoxdur. Bu zihaf ərəb zihafı olub ancaq bəsit bəhrində, onun ərəb poeziyasında çox nadir işlənən bir növündə və onun da ancaq bir təfiləsi - müstəf"ilündə işlənən bir zihafdır. Belə ki, bu zihaf ərəb əruzunda ancaq müstəf"ilün əsli təfiləsindən fə"Ulün törəmə təfiləsini alır. Qeyd edək ki, bu zihaf Xəlilin də yaratdığı zihaflardan deyil. Bu zihafı yəqin ki, Zəməxşəri özü yaratmış və bununla da, Xəlilin yaratdığı zihafların sırasına birini də artıraraq, onların sayını otuz beşə çatdırmışdı. Fars əruzunda isə ümumiyyətlə, kəbl yoxdur və fars əruzunda bu zihafın adı təxlidir. Bu zihaf əruzşünaslıq tarixində daha çox bu adla tanınır. Və fars əruzunda bu zihaf fA"ilün və müstəf"ilün əsli təfilələrindən fə"il və fə"Ulün törəmə təfilələrini alır. Bu mənada, fars əruzçuları bəlkə də Zəməxşərinin yaratdığı kəbl zihafının mahiyyətini də elə təxli zihafına verdiklərinə görə öz əsərlərində bu zihafın adını çəkməmiş, ondan bəhs etməmiş, bu zihafın yerinə birdəfəlik müxəllə terminini işlətmişlər. Amma insafən Əkrəm Cəfər öz fundamental əsərində hər iki zihafın adlarını çəkmiş, hər ikisinin geniş xarakteristikasını vermişdir. Buna görə də ustadımın Zəməxşərinin əsərini görmədən kəbl zihafının adını haradan, hansı mənbədən götürdüyü bu gün də mənə məlum olmasa da, amma onun kitabının mükəmməlliyi, fundamentallığı bu gün də məni heyrətdə qoyur. Məncə, o, Zəməxşərinin bu kitabını görə bilməzdi. Çünki özündə yox idi, 1993-cü ildə isə bu kitabı Təbrizdən Bakıya ilk dəfə mən gətirmişəm.

Nə isə... Təbriz Dövlət Universitetinin Fars ədəbiyyatı və xarici dillər fakültəsinin kitabxanasında Əkrəm müəllimin öz kitabında kəbl zihafı haqqında verdiyi məlumatı unutduğuma və bunun nəticəsində yeni bir zihaf, yəni guya əlli birinci zihafı tapdığıma görə bir qədər həyəcanlandım... Bu zihafın əlli birinci zihaf olduğuna qəti qərar vermək isə hələ tez idi. Buna yalnız Əkrəm müəllimin kitabını oxuyandan sonra qərar vermək olardı. Ona görə də tələsik bağlamada olan kitabların hərəsindən bir nüsxə özüm üçün surət çıxarıb, Qumdan gələn nüsxələri isə fakültənin kitabxanasına bağışlayaraq evə - kuyi-ustadana tələsdim. Qeyd edim ki, kitablarla ilk təmasımdan təqribən iki saata yaxın bir vaxt keçmişdi: mənim kitabları tələsik olsa da vərəqləməyim, onların surətlərinin çıxarılması təqribən iki saata yaxın vaxt almışdı. Bu vaxt ərzində isə mən hər dəqiqə evə tələsir, Əkrəm müəllimin kitabına baxmaq, orada kəbl zihafının olub-olmadığını yoxlamaq istəyirdim.

Nəhayət, kitabxanadan evə qədər olan yolu necə gəldiyimi bilməsəm də, bircə onu bilirəm ki, qapını açan kimi elə ayaqqabılı-paltarlı həmişə masamın üzərində olan kitabın üstünə yürüdüm və zihaflar bölməsini açarkən orada on üç saylı başlıq altında kəbl zihafının durduğunu gördüm. Sevincimin isə həddi-hüdudu yox idi. Çünki Əkrəm müəllim, yenə də mükəmməlliyi, orta əsr mənbələri ilə necə işləməyin aliliyini özündə saxlamış, kəbl zihafı haqqında geniş və ətraflı məlumat vermiş və hətta belə desək, kitabının "müəllifliyini" qorumuşdu...

İndi bu xatirələrin üzərindən otuz ildən artıq vaxt keçir. Bəzən məndən əruz haqqında mənbə istəyən hər adama kitab vermirəm. Onlar isə məndən inciyirlər. Cünki bu kitabların mənə hansı zəhmət bahasına başa gəldiyini yaxşı bilirəm. Mənim kitabxanamda isə bəlkə də dünyanın heç bir kitabxanasında bir yerdə olmayan əruz haqqında kitablar toplanmışdır. 2003-cü ildə doktorluq dissertasiyası müdafiəsi edən zaman isə rəyçilərimdən biri mənim əruz haqqında olan mövcud ədəbiyyatdan tam istifadə etmədiyimi mənə irad tutmuşdu...

Tərlan QULİYEV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 9 aprel.- S.12-13.