Qızıl Alma
haradır?
Hekayə
"Həmən göstərsinlər. Yalınqılınc olub
düşməni məhv edərik və kralın
taxt-tacını başına uçurub Qızılalmayadək
gedərik...".Qoca Səkbanbaşı
-
Qızıl Almaya...
-
Qızıl Almaya...
-
Qızıl Almayadək gedəcəyik!
Sultan Süleyman qəfil kükrəmiş bir tufan kimi əks-səda
verən bu nərələri eşitdi. Dərgahda tək
idi. Yarım saat əvvəl dağılan
Divanın müharibədə göstəriləcək qəhrəmanlıq
arzusu haqqında düşünürdü. Bu gün təkcə vəzirləri deyil, sərəskərləri,
katibləri, nişançıları, "ağa, kəndxuda,
sərdar, piyadabaşı, bölükbaşı,
hesabdar" kimi yeniçəri zabitlərini, hətta
solaxayları belə çağırmış,
hamısını hüzurunda cəm eləmişdi.
Hamısı da "Qafdağına qədər arxanla gəlməyə
hazırıq, şahım", - deyə ayaqlarına
yıxılmış, gözlərindən sevinc
yaşları tökmüşdülər. Elə
indi "səfər qərarı" orduya xəbər veriləcəkdi.
Saraydan bir az aralıda... kiçik meşənin
ətəklərindəki məhşərdə bayaqkı Divanın
sevinci böyük bir həyəcan ümmanı kimi
qaynayıb coşur, qabarır, qabarır, bu ümmanın
görünməz, eşidiləcək dalğaları
yaxın üfüqlərin buludlu sahillərinə deyil, sanki
bütün cahanın üstünə
çırpılırdı.
-
Qızıl Almaya...
-
Qızıl Almaya...
-
Qızıl Almayadək...
- .......
Padşah taxtından yavaşca ayağa qalxdı. Sağ əlini qızıl
dirsəkliyə dayadı. Göydən enib, mənası
anlaşılmayan bir səsə qulaq verirmiş kimi boynunu
bükdü. Ordunun vəlvələsini
diqqətlə dinlədi. "Qızıl Alma...
Qızıl Alma...". Bu sözü
şahzadəliyindən bəri bəlkə də min dəfə
eşitmişdi. Sonra təkrar taxta oturdu.
Sultan Süleyman gözlərinin üstünə
qədər enmiş yusifiyyəsini (çalmasını) geri
itələdi. İrəli
çıxmış geniş alnını əsmər uzun
barmaqları ilə tutdu. Düşündü.
Düşündü...
-
Qızıl Alma haradır? - deyə təkrarladı.
Şərqdə də olsa, Qərbdə də olsa.., - səfər
öncəsi çoşub-çağlayan əsgərlər
dayanmadan "Qızıl Almaya..." deyə
bağırırdılar. O bu nərəni yeniçəri
qışlaqlarında, süvari alaylarında, rəsmi
keçidlərdə, hətta İstanbulda - sarayın bağçasında
belə duymuşdu. Qızıl Alma haraydı?
Quşarmudu rənginə çalan zərli pərdənin
arxasında növbə çəkən Mahmudu
çağırdı:
- Sədrəzəmə
söylə ki, vəzirlərlə bəylərbəyini, sərəskərləri
toplasın. Həmən gəlsinlər.
***
Vəzirlər yarım saat əvvəl
çıxdıqları Divana yenidən
çağırılmalarını böyük intizar və
həyəcan içində qarşıladılar. Əhməd Paşa ilə
Hadım Əli Paşanın arxasınca sərəskərlər,
Sokullu Mehmet Paşa, Heydər Paşa, Ayas Paşa, İskəndər
Paşa gözlərini yerə zilləyib içəri daxil
oldular. Tək-tək yaxınlaşıb
taxtın saçağını öpdülər, əl
bağladılar. Padşah bəyaz tülbənd
sarıqlı, cüt möhürlü çalmasını
yenə də önə əymişdi. Qaşları
demək olar ki, görünmürdü, sifəti hər
zamankından daha sərt bir şəkil almışdı.
Qiymətli daşlarla süslənən dirəklərin
üzərində qurulmuş, don vurmuş zümrüd
qübbəyə bənzəyən otağın sükutunu:
-
Qızıl Alma haradır? İçərinizdə
bilən varmı? - sualı pozdu.
- !
- ?
- ...
Heç kim cavab verə bilmədi. Hamı
gözünü yerə dikmişdi.
Padşah:
- Bunu
soruşmaq üçün sizi çağırdım buraya,
- dedi. - Sarayımızın ətrafında daim bu nərələri
eşidirsiniz. Baxın. Yenə də
"Qızıl Almaya... Qızıl
Almaya..." deyə bağırırlar. Ora
haradır? Min dəfə adını
eşitdiyim bu məmləkətin harda olduğunu bilmək istəyirəm.
Temaşvar
fatehi Əhməd Paşa kəkələdi:
- Gərək
ki, Vyana olsun, şahım!
Padşah
o biri vəzirlərə baxdı:
- Elədirmi?
- ...
Gözlərini yerə dikib nə "bəli", nə
də "xeyir" deyə bildilər. Padşah, orduya gətirdiyi
"qaplan kürklü, qurd başlı, çəyirtkə
mahmızlı, polad qalxanlı, təpədən
dırnağa dəmirə bürünmüş, əli
qamçılı, ağ qızıl bayraqlı" misli
görünməmiş mükəmməl alayıyla iki
gün əvvəl təvəccüh qazanmış Rumeli bəylərbəyinə
üzünü tutdu:
- Sokullu! Sən söylə görək, Qızıl Alma
haradır?
- Gərək
ki, "Roma" olsun, şahım!
- Hardan
bilirsən?
- Elə
sanıram.
- Sanmaq hələ
bilmək deyil.
Padşah sırası çatanda sərəskərlərdən
də soruşdu. Qızıl Alma üçün kimi "Çin"
dedi, kimi "Maçin" dedi. Ayas Paşa:
-
Hindistandır.
-
Sindistandir.
İskəndər
Paşa:
- Gərək
ki, Qaf dağının arxası olsun, - dedilər.
Padşah öyrənmək istədiyi şeyi heç
kimin bilmədiyini görüncə, daha da hirsləndi. Əlini hirslə
taxtın tutacaqlarına çırpdı. Görünməmiş bir hiddətlə sərəskərlərə
tərəf çevrildi. Acı-acı gülümsədi:
-
Yazıqlar olsun sizin elminizə! ...
***
"Hər şeyi bildiklərini sanan" bu Xorasan
cübbəli başlar urcah olduqları həqarətin
qarşısında büzüşüb qaldılar. Onlar hər
şeyi qəbul edərdilər. Lakin cahilliyi, əsla... İçərilərindən qara saqqallı, əyriqıç,
şişman bir üləma irəli çıxdı.
Bu onların arasında ən bilikli və ən cəsarətlisiydi:
-
Şahim! - dedi. - Bu Qızıl Alma deyilən, camaatın
uydurduğu bir əfsanədir. Nə əsli var, nə də
fəsli... Həqiqi bir məkan deyildir ki, biz də
bilək. Camaat da belədir ki,
ağzına gələni danışar.
Hakimi-zaman
Süleyman qızıl taxta dayadığı əlini
qaldırdı:
-
Xalqın dediyi! Haqqın dediyi!
- ...
***
Bəstəboy qazı bu sözdən bir şey
anlamadı.
Padşah
davam etdi:
- Bu bir həqiqətdir.
Madam ki, xalq söyləyir; xalqdan gələn
səs - Haqqın səsidir! Ona əfsanə demək
olmaz. Mütləq ki, bir əsası
vardır. Fəqət, siz bilmirsiniz...
- Nə
şəriətdə, nə elmdə elə bir isim yoxdur ki,
müəmmalı olsun...
- Nə
şəriətdə, nə də elmdə belə bir ad
yoxdur, - deyirsən.
- Bəli,
şahım!
- Bəs ənənədə
necə, yoxdurmu?
Üləma düşündü. Gözlərini
yerə dikdi. "Yox" deyəcəkdi.
Fəqət səfər hazırlığı
görən ordunun vəlvələsindən qopan
"Qızıl Almaya!" nərələri bir-birinin
ardınca şimşək kimi çaxmağa başladı.
Əsgərlər yalnız səfərə
çıxacağı, müharibəyə girəcəyi
zaman deyil, hətta ərköyünlük etdiyi, üsyana
qalxdığı vaxtlarda belə bu cür nərə çəkmirdilərmi?
Bu, daima coşub-daşan, qabaran bir qüvvənin
bilinməyən bir qayəsi idi. Hələ
mədrəsədə oxuyarkən süvari, yeniçəri
bölüklərinin də belə bir nərə çəkdiklərini
eşitmişdi. Bunu lap yaxşı
xatırlayırdı. Amma bunun əslinin nə
məna daşıdığını maraq göstərib
öyrənməmiş, oxuduğu mətnlərdə isə
bu ada rast gəlməmişdi. Udqundu.
Önündə bağladığı əllərini
sıxdı. Artıq "Qızıl Alma
ənənədə yoxdur" deyə bilməzdi. Çünki bu səslər qulaqlarında əks-səda
verirdi.
- Var,
şahım, - dedi.
- Elədirsə,
izahı da var. ...
***
Üləma susdu. Qızardı. Bir
addım geri getdi. Yenə gözlərini
yerə dikdi. Ənənədən gələn
həqiqəti şəriət də təsdiq etmirdimi? Padşah bunu bilən fəzilətlilərdəndi.
Qarşısında boş sözlər
danışmağın yeri yoxdu. O biri sərəskərlər
dostlarının məğlubiyyətini görüb,
ağızlarını açmadıqlarına sevinirdilər.
"Susmaq qızıldır!" deyimini
xatırlayırdılar. Padşah yenə acı-acı
güldü:
-
Dünya nə qəribədir! - dedi. - Sizlər bu xalqın
başında durursunuz. Bu xalqı idarə
edirsiniz. Halbuki onun istədiyi şeyin nə
olduğunu bilmirsiniz.
- !
- ...
- ...
- ...
Lakin sahibi-ixtiyar olan padşah qəhrəman, arif, fazil,
şair olduğu qədər də insaflıydı. Hər
şeyi əvvəlcə öz nəfsində mühakimə
edər, hər hökmü, hər qərarı verməzdən
əvvəl bir daha öz vicdan süzgəcindən keçirərdi.
Hüzurundakı qulların onun sualına cavab
verə bilmədiklərindən
qıvrıldıqlarını görüb o da
sıxıldı. Dəruni lisanla öz-özündən
soruşdu:
- Ey
Süleyman! Bunlardan sorduğun şeyin nə
olduğunu heç özün bilirsənmi?
- Bilmirəm,
amma...
- ...Sezirəm.
Azacıq da olsa fərəhləndi. Sezdiyini
düşünməyə başladı. Bu... təbiətin, elmin, irfanın ötəsində
bir həqiqətdir. Bəli, sanki "Qızıl Alma"nın nə olduğunu bilir, fəqət
söyləmirdi. Halbuki bu vəzirlər, sərəskərlər,
bəylərbəyi... Xeyr, heç bir şey
sezmirdilər. Birinin söylədiyi o birinin
söylədiyi ilə uyğun gəlmirdi. Kimisi
Çin, kimisi Hind, kimisi Sind, kimisi Vyana, kimisi də Roma
deyirdi. Qızıl Alma bunlardan heç biri
deyildi. İçində:
- Bəlkə
də bunların hamısından qiymətli bir yerdir! - dedi.
Sonra
utandıqlarından qızarmış qullarından
soruşdu:
- Qızıl Almanın hara olduğunu kimdən öyrənə
bilərsiniz?
Hamının baxışları yerə dikilmişdi,
yanlış bir şey söyləməmək
üçün kimsə ağzını
açmırdı.
Yalnız
İskəndər Paşa:
-
Şahım! - dedi, - sərəskər
qullarınızın elmləri kitabdandır. Vəzir
qullarınla biz kölələrinə gəlincə... elə
də dərin alimlər deyilik. Budur, nə
qədər biliksiz biri olduğumuz sualı
-humayınınızla meydana çıxdı. Deyirlər:
"Min alimin bilmədiyini bir arif bilər". İzin
verin. Bir arif adam tapaq. Ondan
soruşun.
- Arif
kimdir?
- Bilməyib
sezən, şahım...
***
Sonra İskəndər Paşa saf bir əsgərin bəsit
məntiqi ilə "Qızıl Alma, Qızıl Alma..."
deyən xalqın mütləq bir şey murad etdiyini,
quşların ötməsində belə öz dillərində
bir məna olduğunu söylədi. Qısa boylu,
inadcıl sərəskər xalqın nə söylədiyini,
nə istədiyini əsla bilə bilməyəcəyini təkrar
iddia etdi. Padşah, İskəndər
Paşaya çıxıb gizlicə ordunun içinə getməyi,
nümayiş alayında rastına çıxan
iki-üç nəfəri tutub hüzuruna gətirməyi əmr
etdi. İskəndər Paşa
çıxan kimi padşah sərəskərlərə ərəb
dilində "ənənələrə dair" suallar verməyə
başladı. Vəzirlərlə bəylərbəyi
bir şey anlamadan dinləyirdilər.
***
İskəndər
Paşa bir az keçmiş hüzura gəldi:
-
Üç nəfər tutub gətirdim, şahım! - dedi.
- Əvvəlcə birini gətir baxaq hələ.
***
İskəndər Paşa dərgahın zəhmindən
hürküb sapsarı saralmış, başındakı
çalması sürüşmüş, qorxudan tir-tir tirəyən
bir adamı içəri saldı. Bu, uzun boylu, pələbığlı,
qüvvətli bir füqara idi. Orduda
ayaqqabı yamamaqla məşğul olan bir sərsəriydi.
Dərgahın qapısındakı adamların
öyrətdikləri kimi taxta doğru getdi. Yeri öpdü. Ayağa
durmadı. Qollarını köksündə
çarpazlayıb, düzləri üstə durdu.
Padşah soruşdu:
Qızıl
Alma, Qızıl Alma deyirsiniz, ora haradı?-
...
Adam
işlətdiyi cinayətdən bəraət almaq
üçün:
- Şahım, hamı bağırır. Mən də onlara
qoşulub bağırdım, - dedi.
- Niyə
bağırdığını soruşmuram. Qızıl
Alma haradır? Mənə bunu söylə.
Adam tərəddüd
etmədən:
-
Padşahımızın bizi aparacağı yer! - dedi.
- Ora
haradır?
-
Padşahımız bilir.
***
Padşah
İskəndər Paşaya tərəf döndü:
-
İkincini gətir, baxaq! - dedi.
Dizləri üstə duran füqara vəzirlərin
işarəsilə qalxdı. Geri-geri getdi. Pərdənin yanında dayandı. Bu dəfə hüzura gətirilən arıq,
qarayanız, keçəl, çoxbilmiş bir yeniçəriydi.
Sərbəstcə irəli getdi. Taxtın saçağını öpdü. Qalxıb əl bağladı. Padşahın
"Qızıl Alma haradır?" sualına
düşünmədən:
-
Önümüzdə gedib bizi aparacağın yer...
Şahım! - deyə cavab verdi.
- Ora
haradır?
- Sən
bilərsən, şahım!.
İskəndər Paşa üçüncünü də
hüzura gətirdi. Bu... mühafizəçi
başlığının saçaqları çiyinlərinə
düşən bir gənc saray bostançısıydı.
-
Qızıl Alma haradır?
-
Atınızın getdiyi yer, şahım!
- Ora
haradır?
- Hara
olduğunu ancaq padşahımız bilir...
Bəli...
Ora nə Hind, nə Sind, nə Çin, nə Maçin, nə
Vyana, nə də Roma idi.
Padşah
hüzurundakılara:
- Gördünüzmü? - dedi. - Üçünün də cavabında bir fərq yoxdur. Həqiqət birdir: "Qızıl Alma" mənim getmək istədiyim yerdir. Budur... Haqqın məni göndərəcəyi yer!
***
Doğrunu söyləyən bu üç nəfərin hər birinə yüz kisə axça bağışlandı. Artıq "Qızıl Almaya, Qızıl Almaya" nərələri get-gedə çoxalır, coşub-daşır, daha da yaxınlaşırdı. Padşah birdən-birə Haqqın onu göndərəcəyi yeri düşündü. Sonu bilinməyən Haqq yolunun, həqiqət yolunun getdiyi "Qızıl Alma" deyilən bu cənnət qapısında Vyana, Roma, Hind, Sind, Çin, Maçin fani xarabalardan başqa bir şey deyildi. Başını aşağı salladı. Arxaya söykəndi. İri qara gözlərini qıydı. İlahi, mənəvi bir zövqə varmış kimiydi. Tədbirli vəzirlərinin, alim sərəskərlərinin, qəhrəman bəylərbəylərinin təkrar saçaq öpüb çıxdıqlarını belə görmədi... Dərgahın qapısında onlar da indiyə qədər ülviyyətinin, məhəbbətinin fərqində olmadıqları möhtəşəm bir mənzərə qarşısında donub qaldılar; səfər hazırlığı görən yüz minlərlə əsgər qol-qola tutmuş, mızraq oynada-oynada qaynaşaraq sarayın ətrafında geniş bir dairə vurmuşdular:
- Qızıl Almaya...
- Qızıl Almaya... nərələriylə sanki xəyalın belə gedib çatmayacağı dərəcədə yüksək, lap yüksək bir ərşə doğru... qalxan qanadlarıyla uçmağa hazırlaşırdılar.
29 noyabr 1917-ci il
Dilimizə uyğunlaşdıran: İbrahim
İLYASLI
Ömər SEYFƏDDİN
Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 13
avqust.- S.16;17.