Aleksandr İsayeviç Soljenitsın (1918-2008) - görkəmli rus nasiri, dramaturqu, esseçisi, publisisti, şairi, ictimai-siyasi xadimi və Rusiya Elmlər Akademiyasının üzvü olub.

1970-ci il üçün ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı seçilib. Bundan əlavə, yazarın yaradıcılığı Templton ödülünə, Fransız Akademiyasının əxlaq və siyasət elmləri üzrə Böyük mükafatına layiq görülüb.

Başlıca əsərləri: "QULAQ arxipelaqı", "İlk dövrədə", "Qırmızı çarx", "Matryonanın həyəti", "İvan Denisoviçin həyatından bir gün" və "Xərçəng korpusu".

Heyif

Anna Modestovnanın o arayışı alacağı idarədəkilər nahar fasiləsinə çıxmışdı. Bu, ürəkaçan bir şey olmasa da, gözləməyinə dəyərdi: həm naharın sonuna cəmi on beş dəqiqə qalırdı, həm də özünün çıxdığı fasilə bu seçim üçün əlverişliydi.

Pilləkən qəfəsində gözləmək istəməyən Anna Modestovna küçəyə çıxdı.

Oktyabr ayının son günləri idi deyə, hava nəmli olsa da adamı üşütmürdü. Bütün gecəni və səhərdən bəri yağan yağış təzəcə kəsmişdi. Asfaltda yığılan duru çamur yoldan keçənlərin üstünə sıçramasın deyə, bəzi minik maşınları yavaşca sürüb keçir, bəziləri isə buna zərrəcə məhəl qoymurdu. Küçənin tən ortasıyla, həm də ona qismən yüksək ərazidə bomboz rəngdə bir bulvar uzanırdı. Bunu görən Anna Modestovna da həmin səmtə üz tutdu.

Bulvarda isə nə yaxınlıqda, nə də uzaqlarda bir kimsə gözə dəyirdi. Yağış gölməçələrini adlayaraq, narın qumların üstüylə irəliləsəydi, islanmaq təhlükəsi nisbətən azalardı. Ağacların dibində qalaqlanan qəhvəyi rəngli islaq xəzəllər torpağın üzərində qalın bir örtüyə çevrilmişdi. Xəzəllərin yaxın həndəvərində sanki xəfif bir qoxu dəyirdi adamın burnuna - anlamaq olmurdu ki, bu, yarpaqların həyatda ikən verə bilmədikləri son nəfəsləridir, yoxsa ilk çürümənin nişanəsi. İstənilən halda xiyabanın hər iki cinahından qalxan bu xəfif çürüntü qoxusu adama xoş gəlirdi.

Külək heç əsmirdi deyə, Anna bir ara ayaq saxladı: bu qara-qəhvəyi rəngli, nəmli budaqlar, xollar, daha kiçicik dallar, bütün bu uzantılar və tumurcuqlar hamılıqla gələn ilə qalasıydı. Bütün bu sadalananların üzəri çiskinli gün ucbatından sonsuz sayda və ağ-gümüşü rəngli muncuğabənzər damlalarla örtülüydü. Bunlar yağışdan sonra budaqların hamar səthinə çökən rütubət idi: ruzgar bir azca yatan kimi bunlar da bir yerə toplaşaraq əvvəlcə damcılar halına gəlmiş, sonra isə aşağıdakı kiçik budaqların yuvarlaq uclarında və alt budaqların sallanan qismlərində puçurlanmışdılar.

Yığdığı çətiri də çantasını tutan qoluna keçirən Anna əvvəlcə əlcəklərini taxdı, sonra isə əlini o sırğalanan damlaların altında gəzdirməklə, onları budaqlardan sıyırmağa başladı. Bunu ehtiyatla etdiyi zaman damlalar tam şəkildə onun barmağının üstünə qonurdu, o ara xəfifcə yastılansalar da, üzüaşağı dığırlanıb getmirdilər. Belədə barmağının ucundakı halqavarı naxışları o, bir zərrəbinlə baxarmış kimi daha iri və aydın görə bilirdi.

Özündən altdakı şeyi göstərən belə bir damla eyni vaxtda özündən üstdəki şeyləri də əks etdirə bilirdi, çünki o, həm də kürə biçimli bir güzgü idi. Damlanın buludlu səmanı əks etdirən qisminin altında, - hə, hə, orada! - o, paltosunun qaralan çiyinlərini, toxunma papaq qoyduğu başını, bir də başı üstdə yüksələn budaqların sımsıx şəbəkəsini görə bilirdi.

Get-gedə Anya daha iri damlalar tapmağa girişir, onları gah dırnağı, gah da barmağının ucuyla budaqlardan endirirdi. Qəfildən o, sərt ayaq səsləri eşitdi, özünə yox, bəlkə də azyaşlı oğluna yaraşacaq bir işlə məşğul olmasından xəcalətə qapılaraq, tez əlini yanına saldı.

Ancaq yoldan keçən adam nə Anna Modestovnanın bu əyləncəsinə bir diqqət yetirdi, nə də onun özünü gördü: belə adamlar küçədə, olsa-olsa, ya boş taksini sezərlər, ya da siqaret satılan köşkü. Təhsilli birinə bənzəyən bu cavan oğlanın əlində tutduğu şit sarı rəngli çanta ağzınacan doluydu, əynində yumşaq yun parçadan ala-bula palto, başında isə fətir kimi yastılanan, tiftikli bir papaq vardı. Gənc yaşına rəğmən, üzündən dərin inam və qələbə hissi oxunan insanlara ancaq paytaxtda rast gəlmək mümkün idi. Anna Modestovna bu tip insanlara bələd idi və onlardan ehtiyat edirdi.

Əyləncəsindən soyuyub, o, nisbətən irəliyə getdi və mavi dirəklər üzərində yüksələn qəzet lövhəsinin qarşısında ayaq saxladı. Şüşənin altındakı "Trud" qəzeti qiraət məqsədilə o üzlü-bu üzlü olmaqla lövhəyə vurulmuşdu. Çərçivədəki şüşənin bir küncü qopub düşdüyündən qəzetin yarısı islanmış, şüşə isə içəridən narın şeh təbəqəsiylə örtülmüşdü. Qəzetin məhz həmin qismində, yəni ətək hissədə verilən "Çu çayı vadisinin yeni həyatı" başlığı Anna Modestovnanın diqqətini özünə kilidlədi.

Bu çayın adı və özü ona yad deyildi, çünki vaxtilə orada, Semireçyedə doğulmuşdu. Əlcəyi ilə şüşəni silən Anna Modestovna məqaləni diqqətlə oxumağa girişdi.

Müəllif yazıda hər şeyi yerli-yataqlı təsvir eləmişdi. Moskva aerodromunda təyyarəyə necə mindiyinin təsvirindən sonra o vurğulayırdı ki, tutqun havaya rəğmən, bütün sərnişinlərə yüksək əhval-ruhiyyə hakim imiş. Bunun ardınca o, göyərtədəki yoldaşlarından, kimin və hansı məqsədlə oraya uçduğundan, hətta stüardessadan da ötəri söz açmışdı. Sonra isə Frunze aerodromunda yerə enmələrindən, oradakı günəşli havaya uyğun olaraq, hamının xeyli şən ovqatından bəhs eləyirdi.

Ən nəhayət, müxbir özünün Çu çayının axdığı vadi boyunca səyahətə necə çıxmasından söz edirdi. Görülən hidrotexniki işlər, yeraltı suların ərazidən kənara axıdılması, hidrostansiyalar, sulama kanalları barədə terminlərdən gen-bol yararlanaraq, hekayətini davam etdirən müxbir vaxtilə susuz bir səhranın becərilən və münbit əraziyə necə çevrilməsindən, kolxoz tarlalarından yığılan məhsulun bolluğundan ağızdolusu bəhs edirdi.

Sonluqda isə yazırdı:

"Ancaq çox az insanın xəbəri var ki, təbiətin bütöv bir guşəsinin bu cür genişmiqyaslı və qətiyyətlə yenidən qurulması işi xeyli əvvəllər planlanıbdır. Mühəndislərimiz vadinin geoloji süxurlarını, yeraltı su rejimini hərtərəfli qaydada və təkrar araşdırıblar. Daha öncəki, böyükmiqyaslı və gərgin hesablamalara əsaslanan bu layihə hələ qırx il əvvəl, yəni 1912-ci ildə istedadlı rus hidroqrafı və hidrotexniki Modest Aleksandroviç V. tərəfindən tamamlanıb və əsaslandırılıb. Onu da vurğulayaq ki, bu sahədə ilk işləri apararkən o, hətta öz həyatını da gözgörəsi riskə atıbmış".

Bu sətirləri oxuyan Anna Modestovnanın nə tükü tərpəndi, nə də könlü açıldı - xəstəliyə yoluxma ərəfəsindəki biri kimi həm daxili, həm də zahiri bir titrəmə onun bütün varlığına hakim kəsildi. Sonuncu abzası yaxşı görə bilməkdən ötrü o, həm önə əyildi, həm də şüşəni sildi ki, bu sətirləri dəqiq oxuya bilsin:

"Ancaq hər cür yeniliyə qənim kəsilən çar quruluşu sadə xalqın mənafeyinə xidmət etmirdi deyə, mühəndisin layihələri o dövrdə öz tətbiqini tapa bilmədi. Zaman ötdü və Torpaq işləri departamentində yatan bütün bu layihələrin üzəri qalın bir toz qatıyla örtüldü, alimin apardığı qazma işlərinə isə ara verildi.

(Məqaləni müxbir aşağıdakı sözlərlə bitirmişdi).

Heyif! Heyif ki, o gənc alim öz təşəbbüskarlığının, öz parlaq ideyalarının bar verdiyi bu günləri görə bilmədi! İndi tanınmaz bir görkəm alan bu vadinin mövcud görünüşünə o, heyranlıq duymadı!".

İçini bir qorxu hissi çalxalayan Anya az sonra nə edəcəyini artıq dəqiq bilirdi: hə, qəzeti bu lövhədən qoparasıydı o! Əvvəlcə oğrun-oğrun sağa, sonra isə sol cinaha nəzər saldı: bulvarda bir kimsə yox idi, xeyli uzaqlarda isə bir kişinin kürəyi idi gözə dəyən. Hər nə qədər xoşagəlməz və ləyaqətsiz bir hərəkət olsa da...

Üst tərəfdən vurulan üç sancaq saxlayırdı bu qəzeti. Anya əlini şüşədəki dəlikdən içəri saldı. Yağışdan islandığı üçün qəzetin üst qismi bir göz qırpımındaca nəmli kağız yumağına dönməklə, yerindən qopdu. Barmaqlarının ucunda durmaqla, Anya çətinliklə də olsa, orta sancağa qədər əlini uzatdı və xəfifcə tərpətməklə onu da qopartdı. Üçüncü, yəni daha uzaqdakı sancağa qədər uzanmaq isə tamamilə imkansız idi: buna görə də Anya qəzeti sadəcə dartmağı uyğun bildi. Yerindən tamamilə qopan qəzet artıq onun əlinə keçmişdi.

Elə həmin an qadının arxa tərəfində kəskin və qırıq-qırıq milisioner fiti səsləndi.

Anya onsuz da qorxaq-ürkək biri idi və milisioner fıştırığından da, özünə dəxli oldu-olmadı, həmişə diksinərdi: buna görə də indi əli yanıbmış kimi, tez geri qanrıldı və boş qalan əlini də tez-tələsik çərçivədən bayıra çıxartdı...

Qaçmaq həm gec idi, həm də bunu özünə yaraşdırmazdı. Əynindəki yaş bürüncək sayəsində daha da iri görünən, başlığını isə geri atan, ucaboy milis nəfəri xiyabanla yox, bulvarın hasarındakı və qadının daha öncə heç sezmədiyi ara yerdən keçməklə, düz ona tərəf gəlməkdə idi.

Aralarında bəlli bir məsafə varkən kişi ona heç nə demədi. Təmkinlə qadına yanaşdı. Əvvəlcə üstdən-aşağı Anna Modestovnanı, sonra şüşənin ardında salxıb-büzüşən qəzeti, daha sonra təkrar Anna Modestovnanı zənlə süzdü.

Kişi ondan xeyli hündür idi. Enli burnuna, allanan çöhrəsinə və əllərinə baxanda onun necə sağlam biri olduğu anlaşılırdı - belə adam insanları yanğından xilas edə, silahsız-zadsız da hər kəsi zərərsizləşdirə bilərdi.

Səsini yüksəltməyə bir hacət duymayan milisioner xəbər aldı:

- Neyləyirsiniz belə, vətəndaş? Yoxsa iyirmi beş rubl cərimə ödəmək keçir könlünüzdən?..

(Eh, kaş cərimə ilə iş bitəydi! Qadın qorxurdu ki, birdən bu əməli daha betər şəkildə cəzalandırılar!)

- ...Yoxsa siz bu camaatın qəzet oxumasına qarşısınız?

(Bax, bax, hələ!)

- Yox, canım! O nə sözdür?! Əsla! Məni əfv edin! - deyən Anna Modestovna hər nə cürsə dil-ağız eləməyə başladı. - Təqsirimi boynuma alıram. Əgər icazə versəydiniz... hətta qəzeti əvvəlki yerindən də asardım...

Yox, əşşi, bu kişi indi icazə versəydi belə, yarısı islaq, bir ucu isə sallaq vəziyyətdə olan o qəzeti əvvəlki yerindən asmaq heç mümkün görünmürdü.

Qərarını bildirməyən milisioner hələ də üstdən-aşağı onu süzürdü.

Növbəyə çoxdan çıxan bu kişi yağışda curumbul islanmışdı, indi bu qadını o qəzetlə birlikdə şöbəyə aparmaq, protokol tərtib olunana qədər üst-başını qurutmaq heç də pis olmazdı. Ancaq o, bu davranışın əsl səbəbini anlamağa çalışırdı. Zövqlə geyinmiş, orta yaşlarda biri idi bu xanım və sərxoş da deyildi.

Qadın isə onu süzür, kəsiləcək cəzanı gözləyirdi.

- Axı o qəzetdə sizin könlünüzə nə yatmışdı belə?

- Orada atam barədə yazıblar! - deyən qadın gah çətirinin dəstəyini, gah çantasını, gah da çıxartdığı əlcəkləri köksünə sıxaraq, üzrxahlığa başladı. Şüşədən içəri dürtərkən, əlini qanatdığından da hələlik bixəbər idi.

Məhz indi kişi məsələni anladı, qanayan o barmağa acıyaraq başını buladı:

- Tənqid edirlər onu?.. Bəyəm bircə qəzeti cırmaqla bu işə əncam çəkmək olar?!

- Yox! Yox, yox! Əksinə, onu tərifləyirlər!

(Deyəsən, adam amansız biri deyildi!)

Məhz bu məqamda qadın barmağındakı kəsiyi gördü və qanı sormağa başladı. Bunu edərkən gözlərini milisionerin iri və sadəlövh üzündən də çəkmirdi. Kişinin kip dodaqları güclə aralandı:

- Niyə belə edirsiniz ki? Yoxsa gedib, köşkdən qəzet ala bilmirsiniz?!

Barmağını cəld dodaqlarından ayıran qadın qəzetin hələlik vitrində asılı duran digər yarısını nişan verdi:

- Siz hələ bir onun tarixinə baxın da. Üç gündür yeniləmirlər onu. İndi həmin sayı mən haradan tapacam ki?!

Qəzetin tarixinə göz atan milisioner təkrar dönüb qadına baxdı. Sonra isə çərçivənin dibinə düşən qəzeti süzüb, köksünü ötürdü:

- Biz protokol tərtib etməli və sizdən cərimə məbləği almalıydıq... Nə isə, qoy bu, axırıncı dəfə olsun, heç kəs görməmiş siz əlüstü o qəzeti götürüb gedin...

- Oh, sağ olun! Təşəkkürlər! Necə də nəcibmişsiniz! Minnətdaram! - deyə hüdüləyən Anna Modestovna yenə az əvvəlki kimi qismən təzim elədi, qismən də büzüşmüş bir hal aldı. Bayaqdan bəri dəsmal bağlamağa hazırlaşdığı və bir barmağı qızaran əlini çevikliklə şüşədəki dəlikdən içəri saldı, ucundan yapışdığı qəzeti bircə kərə dartmaqla, şüşənin ardından çıxartdı.

- Təşəkkürlər!

Anna qəzeti açıb-gərdi, islaq kənarına rəğmən, sərbəst qalan əliylə onu qatlayıb, bükdü. Daha bir sayqı dolu və xəfif təzim etməklə dedi:

- Təşəkkür edirəm sizə! Bunun ata-anam üçün necə böyük dəyər daşıdığını siz heç təsəvvürünüzə də gətirməzsiniz! İndi gedə bilərəm?

Böyrü ona tərəf duran kişi başını tərpətdi.

Və bayaq bu küçəyə niyə gəldiyini unudan və iti addımlarla buradan uzaqlaşan qadın indi həm o tələsik qatladığı qəzeti köksünə sıxır, həm də ara-sıra barmağındakı kəsiyi sorurdu.

Birbaşa anasının yanına qaçacaqdı o! Yazını əlüstü və birlikdə oxuyacaqdılar! Atasının daimi yaşayış yeri təyin olunandan sonra anası onun yanına yollanacaq, bu qəzeti də ona məhz özü çatdıracaqdı.

Müxbir bütün olanlardan xəbərsizmiş! Əgər önəmli məqamlardan agah olsaydı, bu yazını əsla qələmə almazdı! Heç redaksiya heyəti də bu xüsusu bilmirmiş, yoxsa bunun çapına göz yummazdı! Gənc təşəbbüskar - budur, o bu günü də gördü! Öz parlaq ideyalarının gerçəkləşəcəyi günə qədər yaşadı, ona kəsilən ölüm hökmü ləğv olunduğu üçün iyirmi il boyu türmədə və ölüm düşərgələrində saxlanıldı. İndi, yəni daimi sürgün yerinə köçürülmə ərəfəsində, bu kişi özünün Çu çayı vadisinə göndərilməsi ilə bağlı şəxsən Beriyaya müraciət məktubu yazmışdı. Ancaq onu həmin yerə göndərməmişdilər və indi heç komendatura da bilmirdi ki, bu vecəyaramaz qocanı hara dürtsün: axı ona tapşırılacaq heç bir iş tapılmırdı, pensiyaya çıxmasına isə hələ ço-o-x vardı.

Aleksandr Soljenitsın

Tərcümə: Azad Yaşar

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 9 iyul.- S.10-11.