Roman və ya miflərin
tale oyunu
Şamxal Həsənovun "Səs
və ya Qırmızı" romanı haqqında...
Hər roman kodlu bir şahidlikdir;
bu, dünyanın nümayəndəsini,
lakin romanın nələrsə əlavə
etdiyi
bir dünyanı təmsil edir:
küskünlüyü, nostaljini, tənqidi.
Mario Varqas Llosa
Üç
gün, üç obraz, üç xarakter, üç müəllif,
üç dil, üç hadisə psixologiyası,
üç roman texnikası, üç vacib hekayə,
üç vacib tənqid, üç simvol.
Bu
"üçlər" haqqında
danışacağım romanın - Şamxal Həsənovun
"Səs və ya Qırmızı" romanının fərqli
aspektlərdən görünüşü və fərqli
qapılarının açarlarıdır. Mənə
görə, roman müstəqillik illəri ədəbiyyatımızın
üç ən yaxşı romanından biri seçilə
bilər. Müəllifin açıq-aşkar kartları
masaya düzüb oxucu və tənqidçilərlə
oynadığı dürüst oyunda qalib elə o özü
olub.
Romanın
çap dövrü mənim hərbi xidmətə
yollanacağım vaxtla kəsişdiyi üçün əsəri
çapından iki il sonra oxumağa müvəffəq oldum.
"Səs və ya Qırmızı" haqqında deyilən
üç tənqidi də bu yazıya qeyd edib keçirəm
öz bildiklərimə və düşündüklərimə.
Deməli,
roman haqqında birinci tənqid odur ki, müəllif Prustdan,
Pamukdan ciddi şəkildə təsirlənib. Mən bunu mənfi
bir hal kimi görmür və o adların yanına məmnuniyyətlə
Nabokovu da yazıram. Roman mənə adı ilə, fəsillərinin
bir neçəsi ilə və
İdris obrazı ilə Pamukun "Mənim adım
qırmızı", "Yeni həyat" və "Səssiz
ev" romanlarını, dili və üslubu ilə isə
Prustu və Nabokovu xatırlatdı. Ancaq əsas məsələ
ondan ibarətdir ki, müəllif
bu nəhəng yazıçıların təsiri ilə
azərbaycanlı məişətini oxucuya kifayət qədər
dolğun çatdıra bilib.
İkinci
tənqid isə əsərin dili ilə bağlıdır. Bu
tənqid, əlbəttə, yerində deyilib. Romanın dili
kifayət qədər kələ-kötürdür. Ancaq bu kələ-kötürlük
mövzunun, hadisələrin və obrazların daxili
dünyası və monoloqları ilə bədii həllini
tapa bilir. Ümumiyyətlə, dilin bu roman üçün nə
qədər əhəmiyyətli olduğunu bir azdan
yazacağam.
Üçüncü
tənqid romanla deyil, birbaşa müəllifin özü ilə
əlaqədardır. Belə ki, qeybəti və mahiyyətsiz
eqonu sevən mühitimiz müəllifi intellektuallıqda
"günahlandırır". Bu tənqidin absurd və
gülməli olduğunu bilib üzərində dayanmayacam. Yəqin
ki, altşüurdakı eqo bizim ədəbi mühitin
zövqünə istisnasız təsir gücünə
malikdir.
Şillerin
şeir, Pamukun roman haqqında dediyi "Saf və
Düşüncəli" estetikaya istinad edib, "Səs və
ya Qırmızı" romanının konturlarını
asanlıqla müəyyən etmək olur. Müəllifin
harada saf, harada "mühəndis" olması əgər
bizi maraqlandırırsa, əsərin mifik özülündən
əhvalatçı situasiyalara qədər keçdiyi
dörd yüz səhifəlik fikir karnavalını təhlil
etməliyik. Yuxarıda dediyim kimi kartlar ortadadır. Prustun və
Nabokovun təsiri altında mövzu bir qədər deformasiyaya
uğrasa da, milli kodlara bir qədər əcnəbi nəsrin
nəfəsi dəysə də, müəllifin daxili ritmik təxəyyülü
əsəri tamamilə qurmaca olmasından xilas edir. Romanın nə
qədər bioqrafik olmasını bilmirəm, ancaq əminəm
ki, ya İdrisdə, ya da mütləq Ramizdə Şamxal var.
Və ya Səmanın deyingənliyinin arasında mütləq
özünə Bekketvari ironiyasından qaça bilməyib.
Bütün hallarda romanın saf və "düşüncəli"
tərəfləri bir-birini nizami əsgər sırası
kimi izləyə bilir. Bu da romanın nə qədər incə
və çətin yazıldığını göstərir.
Şamxalın debüt romanı olmasına baxmayaraq,
bütün səhvləri (?) və mükəmməl
keçidləri (!) ilə bərabər "Səs və ya
Qırmızı" nəsrimiz üçün yeni bir yol təklif
edə bilib.
Roman sənət
və məişət arasındakı min illərdir bitməyən
"dava"dan, atalar və oğullar problemindən və
mifoloji dünyagörüşünün günümüzə
təzahüründən danışır.
Romanın mifoloji qatı
Roman
bayquş simvolu ilə başlayır və hadisələrin
müəyyən periodunda tez-tez oxucuya xatırladılır.
Yunan mifologiyasında bayquş qoruyucu və uzaqgörən
funksiya daşısa da, Roma miflərində bu quş
uğursuzluğu simvolizə edir. Qədim rəvayətlərə
görə, Roma hökmdarlarından bəzilərinin
ölümünə səbəb də məhz
bayquşların əvvəlcədən bildiyi xəbərlər
olub. Yunan ilahələri isə bayquşdan gecələr yeni
günün xəbərlərini almaq üçün istifadə
edirdilər. "Səs və ya Qırmızı"da da
bayquş Ramiz və Səma üçün uğursuzluğu
simvolizə edirsə, İdris üçün onun
oyuncaqları və xarakteristikası yeni yaradıcılıq manevrləri
yaradır. Roman boyu bu quşun xüsusi mistikası istər
İdrisin yazı masasında, istər Səmanın mətbəxində,
istərsə də Ramizin palatasında özünü
göstərir. Hərdən keçmiş
qayğıların, hərdən də gələcək
arzuların işarəsinə çevrilən fləşbəklər
romanın mifik qatını zənginləşdirir. Ramizin xəstəliyi
və İdrisin yazıçı olmaq arzuları bayquş
mifinin yunan və roma xarakterinin dualizmidir.
İkinci
mifoloji nüans Qurban bayramı və "Mən qoyunam" fəslində
oxucuya təqdim olunur. Qurbanlığın din və kütlələr
üçün daşıdığı simvolistika
romanın ailə modelində də dəyişmir. İdris
anasının arzularının və atasının xəstəliyinin,
eyni zamanda da "yarımcan"
yazıçılığının qurbanıdır. Onun
anormal ailə modelinin içində böyüməsi və əvvəl-axır
bununla barışmağa məcbur qalması qoyunun
bıçaqla ilk və son dəfə
tanışlığına bənzədilə bilər.
Şamxal
Həsənov qəsdən və ya mətnin diktəsi ilə
oxucunu bayquş, qurban və vicdan simvolları ilə tez-tez
baş-başa buraxır. Ramizin yazdığı hekayələrdə
müəllifin bəzən özünü mətnin
içində öldürdüyünü və İdris
obrazı ilə yenidən meydana çıxmasını
görürük. Yeri gəlmişkən, Şamxal Həsənov
çağdaş roman prinsiplərinin qızıl
qanunlarından biri olan müəllifin ölümü
texnikasını ilk romandaca həll edə bilib. Buna baxmayaraq
bu cür gedişlər onun dilini əməllicə kələ-kötürləşdirir,
bəzən oxucuda mətnin, ümumiyyətlə, redaktə prosesindən keçmədiyi
düşüncəsini yaradır.
Mətnin redaktəsi
Romanın
redaktoru yazıçı Şərif Ağayardır.
Kiçik bir haşiyədə bildirim ki, Şərif
Ağayar mətnin redaktə prosesi və roman haqqında yazısında
müəllifin bəzən onunla
razılaşmadığını qeyd edir. Şamxalın
Pamukdan təsirləndiyi bu proses prustvari dilinin sabitliyinə
haqq qazandırmağa kifayət qədər səbəblər
yaradır. Bir çox fəsildə Şərif Ağayar nəfəsinin
mətndə gəzişdiyini görsək də, bəzi təsvirlərin
və xüsusi isimlərin adında yazıçının
inadkarlığı gözümüzü və mətnin
ritmik aurasını cırmaqlayır. Bəs alternativ bir dil
düşünmək olurmu bu mövzu üçün? Mənim
fikrimcə, nə monofonik, nə də polifonik roman
adlandıra biləcəyimiz bu mətnin ən uğursuz tərəfi
onun dilidir. Sadəcə, müəllifin intellektual gedişləri
və üslub xətalarına əcnəbi qaynaqları dili
kölgədə saxlamağı bacarır və ya xətaların
tez gözardı edilməsinə şərait yaradır.
Redaktor və
müəllifin tamamilə "fərqli dillərdə
danışması", əslində, mətnin dil xətalarının
bolluğuna gətirib çıxarır. Ramizin
monoloqlarında Şərif Ağayarın dilini hiss edəndə,
Səmanın monoloqlarında və ya romandakı çox az
sayda qarşımıza çıxan dialoqlarda müəllif
və redaktor anlaşılmazlığını
görürük. Bütün hallarda bu roman üçün
ən yaxşı redaktor variantı elə Şərif
Ağayardır.
Atalar və oğullar problemi
İdris
və Ramiz arasındakı oxşar tale seçimləri mənə
uzaqdan-uzağa Nuri Bilgə Ceylanın son filmi "Əhlət
ağacı"nı xatırladır. Final fərqli olsa da,
romanın və filmin dayanacaqlarındakı əsas problemlər
eynidir. Uğursuz atanın oğlu o vaxt uğurlu ola biləcək
ki, o, atasından qalma bütün ənənələri
söküb atacaq. Ya da onun səhvlərinin nəticəsi ilə
razılaşmayacaq. Amerikanın və Qərbin modern nəsrindən
fərqli olaraq hələ də Şərq öz atalarına
tamamilə üz çevirə bilmədiyi üçün
onların səhvlərinin və talelərinin ağır nəticələrini
qəbul etmək məcburiyyətində qalırlar. Müəllifin
öz psixologiyası da mətn diktə edə bilməyib.
Obrazlar və yazıçı arasındakı ziddiyyət hərdən
oxucunu yorsa da, növbəti tale(sizlik) oyunu Şamxalın
oxucusunu yenidən romana qaytarır.
Məişət
Azərbaycan
ailə institunun ən yaxşı proyeksiyası olmasa da,
uğurlu proyeksiyalarından birini müəllif romanın qərbli
dilində yarada bilib. Ananın öz oğlunu
yazıçılıqdan, sənətdən, kitablardan
qoruması, ona qız axtarıb evləndirmək istəməsi,
atadan daim nigaran və şikayətçi obrazı, bayram
zamanı (nə qədər azərbaycanlılar
üçün müəllifin qeyd etdiyi kimi təmtəraqlı
bayram olmasa da) qonaq qarşılamağın qafqazlı
üslubları romanda yaxşı verilib. Düzü, müəyyən
müddət Avropada təhsil alan, oranın mədəniyyətini
sinirən Şamxal Həsənovun ailə-məişət
mövzularında həssaslıq göstərməsi romana məsuliyyətin
göstəricisidir. Təxminən iki il ərzində
yazılan roman müəllifin Azərbaycanda
yazıçı olmaq istəyən bir gəncin
qayğılarından da danışır. Yazıçı
olmaq istəyən oğluna xəstə kimi baxan Səmanın
azərbaycanlı anasının hələ də məzmunsuz
qayğıkeşliyi timsalında digər məişət
hadisələrini öz monoloqlarında oxucuya
çatdırması romanın azərbaycanlı xarakteristikalarını
göstərib.
Müəmma
Z
obrazı. Romanın psixoloji aurasına detektiv fon verən
kiçik bir obraz. Bu Z Şamxalın romandakı ən orijinal
obrazıdır. Onun romandakı bütün aksesuarlarla
birbaşa əlaqəsi var. İdrisin arzuları da, Səmanın
ailə uğursuzluğu da, Ramizin xəstəliyi də,
vicdan, bayquş, qurban, yarasalar da Z-nin bədii
sarvanlığı ilə ünvana çatır. Onun romanda
xüsusi iştirakı oxucunu böyük həcmli
sıxıcı roman oxumaq əzabından qurtarır.
Bütün fəsillərdə Z var və biz onu heç bir
fəsildə konkret görmürük. Z-nin romanın
hansısa təhkiyəçilərindən biri olmaması
onu müəllifin vəzifələrini yerinə yetirən
bir köməkçi kimi də tanıda bilər. Müəllifin
obrazlar haqqında deməyə bir sözü qalmayanda Z işə
keçir və hekayənin periodunun qırılmasına icazə
vermir. Şamxal Həsənovu məhz bu obraza görə təbrik
etmək olar.
Bir
sözlə...
Bütün
yaxşı və alınmayan tərəfləri ilə bir
yerdə "Səs və ya Qırmızı" romanı
çağdaş ədəbiyyatımızın diqqətəlayiq
nümunələrindən biridir. Ümid edirəm ki, o,
tezliklə özünün oxucusunu tapacaq. Romanın son
cümləsində deyildiyi kimi:
"Mən
nəyəmsə, o olacağam...".
Rəvan CAVİD
Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 21
may.- S.27.