Natəvan qədərli şairə
Xurşidbanu Natəvan Qarabağ tarixinin ən çətin
dönəmində yaşamışdır. 1806-cı ildən 1822-ci ilə
qədər hakimiyyətdə olmuş Qarabağ
xanlığının sonuncu xanı Mehdiqulu xan Cavanşirin
yeganə övladı olan Xurşidbanu Natəvan, Qarabağ
xanlığı tamamilə Rusiyanın işğalına
keçdikdən sonra milli mənafenin qorunmasında
böyük rol oynamış, siyasi baxımdan iradəsi olmasa
da, ictimai işlərdə və ədəbi-mədəni
mühitin canlanmasında bir çox işlər
görmüşdür. Qarabağda və
Bakıda yol və su çəkdirilməsi işinə
yardım göstərməklə yanaşı, Xurşidbanu
Natəvan təhsil işinə də xüsusi diqqət
göstərmiş, qızların təhsil almasını dəstəkləmişdir.
Bədii
tikmə ustası, xəttat və rəssam kimi də
tanınan, "Xurşid" və "Natəvan"
imzaları ilə yazıb-yaradan, lakin xüsusilə də
birinci təxəllüslə yazdığı şeirlərin
böyük əksəriyyəti günümüzə qədər
gəlib çatmayan şairə XIX əsr Azərbaycan
şeirində artıq qadınların da özünəməxsus
yer almasına səbəb olacaq qədər poetik nümunələrin
müəllifi kimi tanınmışdır. XIX əsr Azərbaycan
ədəbiyyatına Aşıq Pəri, Heyran xanım, Fatma
xanım Kəminə kimi qadın şairlərlə birlikdə
yeni bir ruh gətirən Xurşidbanu Natəvanın təəssüf
ki, bir çox şeirləri günümüzə qədər
gəlib çatmamış, mövcud şeirləri isə
şəxsi iztirab fonunda yazılmışdır. Xurşidbanu Natəvan şair olmaqla yanaşı,
incəsənətin digər sahələrinə də bələd
olmuşdur.
XIX əsrin 30-40-cı illərindən etibarən Azərbaycan
yazıçıları ədəbi məclislər təşkil
etməyə başlamışlar. Həmin məclislərə
dövrün məşhur sənətkarları
başçılıq edirdilər. Tiflisdəki
"Divani-hikmət"in başçısı Mirzə
Şəfi, Şuşadakı "Məclisi-üns"ünkü
Xurşidbanu Natəvan, yenə oradakı "Məclisi-xamuşan"ınkı
Mir Möhsün Nəvvab, Şamaxıdakı "Beytüs-Səfa"nn
başçısı Seyid Əzim Şirvani, Ordubaddakı
"Əncüməni-şüəra"nınkı Məmmədtağı
Sidqi və başqaları idilər.
Ədəbi
həyatda müəyyən rol oynayan bu məclislərdə
yazıçılar öz yeni əsərlərini oxuyub
müzakirə edir, şeir gecələri, deyişmələr
keçirir, klassiklərin, o cümlədən başqa
ölkələr ədəbiyyatının ən
yaxşı əsərlərini birlikdə oxuyub, onların ətrafında
mübahisələr açır, gənc ədəbiyyatçıların
tərbiyəsi ilə məşğul olurdular və s.
XIX əsrdə
Azərbaycanda ədəbi mühit mərkəzləri olaraq
Bakı, Şamaxı, Şuşa, Qazax,
Şəki, Naxçıvan, Ordubad, Lənkəran və
başqa şəhərlərin adlarını çəkmək
mümkündür. Bu şəhərlərdə "Məclisi-üns",
"Məclisi-fəramüşan", "Beytüs-Səfa",
"Məcməüş-şüəra",
"Əncüməni-şüəra",
"Fövcül-füsəha" kimi ədəbi məclislər
fəaliyyət göstərmiş, ayrı-ayrı
xanlıqların işğal dövründə cəmiyyətin
ədəbi həyatı canlanmışdır.
XIX əsrdə
Azərbaycanda mövcud olan ədəbi məclislər
haqqında geniş araşdırmaları və
monoqrafiyası olan Nəsrəddin Qarayev qeyd edir ki, Mirzə Rəhim
Fəna xatiratında "Məclisi-üns"ün doqquz
üzvünün adını çəkir, lakin məclisin əsas
üzvləri aşağıda adları çəkilən
şairlərdən ibarət olduğu qənaətinə gəlir:
Xurşidbanu Natəvan (1832-1897), Mirzə Rəhim Fəna
(1841-1931), Mirzə Ələsgər Növrəs (1836-1912),
Mirzə Həsən Yüzbaşov (1824-1904), Məmo bəy Məmai
(1842-1918), Hacı Abbas Agəh (? -1892), Məhəmmədəli
bəy Məxfi (1821-1892), İsmayıl bəy Daruğə
(1842-1891), Məşədi Nəsir Lövhi (? -1891), Mirzə
Sadıq Piran İmamxan oğlu (1811-1892), Hüseyn Ağa
Cavanşir (1856-?), Bəhram bəy Fədai, Mirzə Haqverdi Səfa
(?-1881), Məhəmməd Ağa Müştəri (1875-1956),
Mahmud bəy Mahmud, Mirzə Cəfər (Köhnəfüruş,
1839-1903), Səməd bəy Səməd, İsgəndər bəy
Rüstəmbəyov (1845-1918) və başqaları.
"Məclisi-üns" ədəbi məclisi Mirzə
Rəhim Fəna tərəfindən yaradılsa da,
Xurşidbanu Natəvan da bu məclisin üzvlərindən
olmuş, şeir məclislərində
çıxışlar etmiş, ədəbi fəaliyyəti
ilə də dəstəklənmişdir. Xurşidbanu Natəvanın
qəzəlləri arasında Mirzə Rəhim Fənaya
müraciətlə yazdığı aşağıdakı
şeiri vasitəsilə əslində klassik şairlərə
və şeirə münasibətini ifadə etmişdir:
Ey əhli-dil,
Fənanı qoyun barı ağlasın,
Əğyarə
çünki yar olub yarı, ağlasın
Mən etmək aşiqi, nə rəva, ahü zardan?
Çox dərdi var, qoyun ki, sizi tarı, ağlasın.
Səsləndi
Natəvanə ki, ərbabi-qəm tamam
Hali-Fənayə
cəm olub elcarı ağlasın!
Natəvanın
qəzəlləri arasında onun "Məclisi-üns"lə
əlaqəsini göstərən, eyni zamanda klassik ənənədən
qaynaqlanaraq yazılan bu şeir siyasi hakimiyyətini itirən
Qarabağ xanlığı şairlərinin mövcud vəziyyətinin
sadəcə lirik fonda deyil, xalqın taleyi
timsalında da göstərmək cəhdi kimi dəyərləndirilə
bilər. "Məclisi-üns"ün
üzvlərini "ərbabi-qəm" olaraq
adlandırması da təsadüfi deyildir. Mirzə Rəhim
Fənanın "Məclisi-üns"lə bağlı
xatirələrində xan ailəsinin bu məclisə göstərdiyi
diqqət vurğulanmaqla yanaşı, Natəvanın da
adı çəkilir: "Zaman keçdikcə mərhum xan
"Məclisi-üns" əhlinə iltifat göstərməyə
illət etdi. Valideyi-möhtərəməsinin
dəxi şeir aləminə meyil və şövq yetirməyinə
əksər övqat xasi - "Məclisi-üns" şam və
nahar sərf etmək üçün hüzura dəvət
olunardılar və söhbətt-maarifdən məhzuz
olardılar. Bu qism halatın təsiri təhtində
və raqim daimülhüzur olduğu səbəbə o mərhumənin
xatirində xəyalati-şeir cilvə etdiyinə bəzi
öz qəlbi zəxmlərinə işarə etmək qəsdilə
raqimdən özü üçün təxəllüs
xahiş edər. Və çox vəqtlər
məzacən nasaz olduğuna münasib "Natəvan" kəlməsini
təxəllüs qəbul edər". Göründüyü
kimi, xan ailəsinin "Məclisi-üns"ə dəstəyini
vurğulayan Mirzə Rəhim Fəna Xurşidbanunun Natəvan
təxəllüsünü seçməsinin səbəbini
ruhi-psixoloji vəziyyətindəki ab-havaya bağlı
olduğunu da açıqlayır. Nəsrəddin
Qarayevin araşdırmalarına görə, "Məclisi-üns"
1987-ci ilə kimi, yəni Natəvanın vəfatına qədər
öz fəaliyyətini davam etdirmişdir. Onun ölümündən sonra artıq "şeir
bazarının gülləri solmuş",
"bülbüllər susmuş", beləliklə də,
şeir məclisləri getdikcə öləzimişdir.
Xurşidbanu Natəvanın bizə gəlib
çatmış şeirlərinin böyük əksəriyyəti
qəmgin notlarla zəngindir. Belə ki, şairənin
şəxsi həyatındakı uğursuzluq və kədərli
motivlər onun şeir yaradıcılığına da təsir
göstərmişdir. Bu kədər motivləri
ilə Natəvan təxəllüsünü də
götürmüş və həqiqətən də,
şeirlərində daha çox qəmli notlara köklənmişdir.
Hətta aşağıdakı qəzəlində dediyi kimi,
dərdini söyləmək üçün sözlərin
yetərsiz olduğunu ifadə etmişdir: "Midad olsa, əgər
dərya, qələm olsa əgər əşcar, // Başa
yetməz qəmim şərhi, qələm hər ləhzə
qan ağlar".
Xurşidbanu Natəvanın şeirlərində qəm
motivləri eyni zamanda həsrət duyğuları ilə
birlikdə təqdim edilmişdir. Ayrılıq, həsrət, fəraq,
hicr kimi sözlər onun şeirlərində ən çox
müraciət edilən sözlərdəndir: "Tamamən
dərdü qəmlərdən fəraqün dərdi əfzundur,
// Onunçun Natəvan hər dəm olub nalan, qan
ağlar".
Bütün
dərdlərdən fəraq//həsrət dərdinin daha
ağır olduğunu bildirən şairə bu qənaətə,
təbii ki, şəxsi həyatında yaşadığı
həsrət dolu anlardan sonra gəlmişdir. Xüsusilə
də oğlanları ilə bağlı hadisələr -
birinin ölümü, digərinin isə şairənin Seyid
Hüseynlə evlənməsi nəticəsində ondan
uzaqlaşması, evi tərk etməsi bir ana kimi onun
könlündə dərin yaralar açmış və həddindən
artıq kədərləndirmişdir. O, kədərini
bəzən tarixi qəhrəmanları da yada salaraq izhar etməyə
çalışmışdır: "Dəvasız dərdi-bidərman,
qalıb məhzunu sərgərdan, // Ərəstu ilə həm
Loğman, Fəlatuni-zaman ağlar".
Ümumiyyətlə, "Ağlar" rədifli qəzəlində
Xurşidbanu Natəvanın şəxsi kədəri
yaşadığı dönəmin tarixi hadisələri ilə
səsləşərək şeirə gətirilir. Qəzəlin maraqlı
poetik quruluşu var: ağlayan ürəyindən bunun səbəbini
soruşan şairə digər beytlərdə izahı verir və
beləliklə, qəzəl şəxsiyyətin daxili sorğu-sualı,
mükaliməsi şəklində formalaşır. Naləsi
fələklərə qədər gedib çıxan
könül bunun səbəbini badi-səbadan
soruşmağını istəyir:
Könül
huşyar imiş məndən, dedi:
Badi-səbadan sor!
Sərasimə
qalıb heyran, çəkər ah,
əlaman,
ağlar!
Səbadan
sordum əhvalı ki,
ey
hər haldan agah,
Nə
vaqedir, səni tarı,
olub
dil natəvan ağlar?
Dəxi
badi-səba, gördüm,
bəsi
dilkiru nalandır,
Təkəllüm
yox bəyan etsin,
qalıbdır
bizəban, ağlar.
Tutulmuş
nitq güftarı, dedi:
Ey Natəvan xəstə,
Necə
şərh eyləyim halı ki,
cümlə
insü can ağlar.
Badi-səbabın da dərdli olduğunu görərək
bağda dolaşmağa davam edən şairə bu dəfə
bağbanla rastlaşır, lakin o da şad-xürrəm deyil, əksinə,
badi-xəzan sərvini soldurduğu üçün gözləri
yaşlıdır və fəryad etməkdədir. Beləliklə, kainatda və
ətraf aləmdə hər nəsnənin keçmişdən
indiyə qədər ağlar vəziyyətdə olduğunu,
bəşər tarixində həm pirin, həm cavanın daima
göz yaşı tökdüyünü bildirən Natəvan
çərxin belə qurulduğu, ona görə də yerin və
göyün ah-nalə etdiyi qənaətinə gəlir.
Bununla belə o özünü yalnız hiss edir və
Füzulinin də təsiri hiss olunan aşağıdakı
beytində bununla bağlı kədərli fikirlərini ifadə
edir: "Tənim rəncur, dil xəstə, dəxi bir qəmküsarım
yox, // Kimə şərh eyləyim dərdim, gedər tabü
tavan ağlar".
Qəmküsarının olmamasından daha çox
şikayət edən Natəvanın tərcümeyi-halından
bilirik ki, xüsusilə də anasını itirdikdən sonra
o, toplumda və ailədə yalnız qalmış, ətrafındakı
insanlar dul qaldığı müddətdə onu çox
sancmış və incitmişlər. Buna görə də xeyli
sıxıntılar yaşayan şairə "növbənöv
qəmlər"dən bezara gəldiyini və xoş olmayan
taleyini qəzəl boyunca sorğulamışdır:
"Firavandır qəmim, şərhin bəyan etmək deyil
mümkün, // Yaz, ey müstovfiyi-aləm, müdam əhli-cahan
ağlar". Qəminin firavan olduğunu söyləməklə
bədii təzad yaradan Natəvan digər şeirlərində
də bu qəzəlində toxunduğu yalnızlıq və kədər
duyğularını davam etdirmişdir.
Natəvanın həyatından bilirik ki, 16 yaşlı
oğlu Mirabbas cavan yaşında dünyasını dəyişmiş
və bundan sonra qəmi daha da artmış, nakam ölüm
onun qəm çeşidini artırmışdır. Şairə
yaşadığı dönəmdə nakam həyat tərzi
ilə övlad həsrətlərinin qəm
yükünün daşıyıcısı olmuşdur.
Onun "Getmə" rədifli qəzəllərini bir
ananın ağısı olaraq dəyərləndirmək
mümkündür:
Yıxıb
bu könlüm evin, eyləyib viran, getmə,
Yoxumdu
tabü-təvan firqətə, cavan, getmə!
...Səninlə
roşən idi qəlbim, ey gözüm nuri,
Güman
ki, təng ola canimə bu cahan, getmə!
Bu ölümün qəlbində açdığı
yaraları, bu cür hicran dərdinin çarəsinin
olmadığını bildirərək bu dərddən sonra
daha da tənhalaşacağını deyərək sanki bir
möcüzə ilə oğluna yalvarır və onu
gözü yaşlı qoyub getməməsini xahiş edir. "Getmə" rədifli
ikinci bir qəzəlində isə xalq arasında yas mərasimində
deyilən ağılarda olduğu kimi oğlunun müxtəlif
müsbət keyfiyyətlərini dilə gətirir və
ayrılığı ilə barışmır: "...
İki gözüm işığı, şahzadə simbərim,
// Məni də yoldaş apar, qoyma Natəvan getmə!".
Oğlunu ruhu olaraq qəbul edən, onsuz bədəninin
ruhsuz bir cəsədə döndüyünü vurğulayan
Natəvanın günümüzə gəlib
çatmış şeirlərindən biri də
"Əfsus" rədifli qəzəlidir. Ən məşhur qəzəllərindən
biri hesab olunan bu şeirində Natəvan yenə də qəm
ləşkərinin hücumları içərisində
çarəsizdir və artıq oğlunun
ölümünü qəbul edərək, heyifsilənməkdədir:
Səni
ağuşə çəkdi xaki-siyah,
Əşkdən
bağrım oldu qan, əfsus!
İtirib
bu şüküftə qönçəsini,
Qaldı
sərkəştə Natəvan, əfsus!
Övladının
qara torpaqda yatdığını ürək acısı ilə
dilə gətirən şairə qanlı göz
yaşları tökərək "Əfsus" rədifli
bir qəzəlində də ana qəlbinin
çırpıntılarını, övladını gənc
yaşda qara torpağa tapşırmağın acılarını
ifadə edir. Qəzəlin giriş hissəsində
ömrünün payız fəslinə yetdiyini, gül
mövsümünün ötüb getdiyini bildirən şairə
qəfil əsən küləyin gülünü
soldurduğunu göz yaşları ilə ürəyini qana
döndərərək bildirir:
Keçibdi
mövsimi-gül, getdi növbahar, əfsus!
Qalıbdı
bülbüli-biçarə xarü zar, əfsus!
O gül
ki, qibtə edərdi ona behişti-çəmən
Tutubdu
indi yer altında o, qərar, əfsus!
"Oğlum üçün" adlı qəzəli
də bu mövzuda qələmə alınmışdır. Ümumiyyətlə,
şairənin bizə gəlib çatan qəzəlləri,
fikrimizcə, ömrünün xəzan çağlarında
yazılmışdır. Çünki bu şeirlərdə
övladlarından ayrı düşmüş bir ananın fəryadları
eşidilməkdədir:
Sənin
hicrin odu, Abbas, dəxi, çıxmaz ki, canımdan,
Səməndərtək yanar daim anan nari-fəraqında.
Uçub
şəhbaztək könlüm, gəzərdi vəsl
bağında,
Pərü balını sındırdı fələk,
bu pir çağında.
Böyük
oğlu Mehdiqulunun anasından uzaqlaşmasını isə rəqiblərin
əməli kimi dəyərləndirən şairə
arzularının nakam qalmasında onların da rolu olduğunu
vurğulamış və həm taleyini, həm də
düşmənlərini qınamışdır: "Rəqiblər
qoymadı yetsin əlim bir daməni-vəslə, // Xəyalilə
keçirdim ömrümü nalan, xuda hafiz!".
Bütün bu çəkilə bilməyəcək qəm
yükünü sırtında daşıyan şairə elm
və maarif xadimlərinə yardım göstərməyi
özünə borc bilmiş, onun həyat və
yaradıcılığını şeirlərində əks
etdirən şairlər isə sevilən şairənin bu
yükünə şərik olmağa
çalışmışlar. Belə ki, Molla Qədir
Şirvani Nacinin - şairənin öz müasiri olan şairin
şeirində Natəvana yüksək qiymət bəslədiyi
anlaşılır. Natəvanın nəcib sifətləri
bu şeirdə öz əksini tapır:
Ey
rahati-ruhi Natəvanım,
Bimar
gözün fədası canım
Rəhm et məni-zari binəvayə,
Hicrin oxun
atma, tökmə qanım
Qurbani-kəmani-daşın
olsun
Bu cismi zəifi natəvanım.
Beləliklə,
Xurşidbanu Natəvanın yeniyetməlik dövründən
atasını itirməsi, heç istəmədiyi bir adamla evlənməsi,
bu evliliyin ona sadəcə iztirab verməsi, birinci həyat
yoldaşının intiharından sonra dul qalması, ətrafındakı
insanların yenə də onu narahat etmələri nəticəsində
rəiyyətdən olan bir şəxslə evlənməsi,
böyük oğlunun bundan incik düşərək evi tərk
etməsi, digər oğlu Abbası gənc yaşında itirməsi,
eyni zamanda anasının ölümü və
bütövlükdə Qarabağ xanlığının XIX əsrdə
işğal altına düşməsi onu həm bir xan nəslinin
nümayəndəsi olaraq narahat etmiş, həm də bir ana
və qadın kimi həyatın kədərli lövhələri
ilə qarşılaşmışdır. Bütün
bu iztirablar onun şeirində öz əksini
tapmışdır.
Mahirə QULİYEVA
filologiya elmləri doktoru,
Erkən Yeni Dövr Azərbaycan
ədəbiyyatı şöbəsinin müdiri
Ədəbiyyat qəzeti.-2022.- 21 may.- S.16-17.