Zəfərlə bitən "Qarabağnamə"lər

"Müharibə romanlarının yazılması üçün zamana ehtiyac var". Hər yerdə bu sözləri eşidirik, jurnalistlərin suallarına da bəzi yazarlarımız belə cavab verir. Stolumun üstündə "İnqilab və mədəniyyət" (indiki "Azərbaycan" jurnalı) jurnalının 1947-ci il, 5-6-cı sayları var. Həmin saylarda Azərbaycan sovet romanının baniyi-karı hesab olunan Əbülhəsənin "Müharibə" romanı çap olunub. Savaşın bitməsindən bir il sonra, 1946-cı ildə yazıçı artıq dörd cildlik romanın 1-ci, 2-ci kitablarını yazmışdı. Yazıçı təsvir etdiyi hadisələri Sevastopolun müdafiəsi fonunda vermiş, müharibə həyatını göstərən rəngarəng lövhələr yaratmışdı. Əbülhəsən təsvir etdiyi müharibənin birbaşa canlı iştirakçısı olmuşdu və müharibə bitəndən sonra əsgər şinelini çıxarmamış yazı masası arxasına keçib bu epopeyanı yazmışdı. Əsər sonralar "Dostluq qalası" adı ilə çap olunub.

Fakt göstərir ki, 44 günlük Vətən savaşı bitməmiş yazıçı və şairlərimiz dərhal qələmə sarılıb Azərbaycan əsgərini qələbəyə ruhlandırmağa başladılar. Qələm dostumuz Fərid Hüseyn savaş günlərində yazılan əsərlərdən ibarət uzun bir siyahı hazırlamışdı. İgid əsgərlərimiz ön cəbhədə döyüşürdüsə, yazarlarımız da arxa cəbhədə bu savaşın tarixini yazırdı.

Söz də tarıma çəkilmişdi, sim kimi gərilmişdi, Səməd Vurğun demiş, süngüyə çevrilmişdi. Şuşa triumfu Azərbaycanın mənəvi dünyasında geniş üfüqlər açdı, yeni ictimai gerçəkliklər, yeni meyarlar yaratdı. Azərbaycan insanı natamamlıq kompleksindən birdəfəlik qurtuldu, ərazi bütövlüyümüzün təmin olunması yazıçıların da yaradıcı düşüncəsində bir sıçrayış yaratdı, müharibə bitər-bitməz bir-birinin ardınca yeni romanlar yazıldı. Bu romanlarda İkinci Qarabağ savaşı, Müzəffər Ordumuzun döyüş yolu, istehkamların dəf edilməsi, zabit və əsgərlərimizin qəhrəmanlığı, Şuşanın azad edilməsi bütün parametrləriylə əks olunur.

Azərbaycan yazıçısının qəhrəmanları bütün maneələri dəf edərək işğal altında olan torpaqlara qayıdır. Dəyərli yazıçımız Elçin Hüseynbəylinin Vətən müharibəsindən az öncə yazdığı "Vida" romanı qəhrəmanın işğal altında olan dədə-baba yurduna gedib orda ölməsiylə bitir. Əsərin ideyası budur ki, insan doğulduğu yerdə ölməlidir, amma bundan qabaq mütləq bir ağac əkməlidir. Əsərin həkim qəhrəmanı babasının bu vəsiyyətinə əməl edir. Yaxın günlərdə oxuyub bitirdiyim bu romanın hər cümləsində qələbəyə sarsılmaz inam var. Fabula labüd sonluğa aparıb çıxarır: insan doğulduğu yurddan çıxır, dünyanı gəzib-dolaşır, sonda yenə həmin yerə qayıdır. Bu, belə də olmalıdır, bunun üçün insanın qarşısında heç bir maneə ola bilməz. İlahi ədalət də bunu tələb edir.

Yazıçı Varisin "Bir ovuc torpaq" romanında da nəvə can üstə olan, heç cür ölə bilməyən babasının vəsiyyətini yerinə yetirmək üçün (babası vəsiyyət etmişdi ki, ona doğulduğu yurdun bir ovuc torpağını gətirsinlər, rahat canını tapşırsın) düşmən işğalı altında olan kəndlərinə qədər gedib çıxır, bir ovuc torpağı çantasına töküb gətirə bilir. Can verən Tələt baba nəvəsinin gətirdiyi torpağı ovuclayıb burnuna yaxınlaşdırır, qoxlayır və dünyasını dəyişir.

Yazıçı, şərqşünas alim Fazil Güneyin "Qara qan" epopeyası isə hadisələrin ta başlanğıcından Zəfərimizə qədər baş verən hadisələri vüsətli bədii təsvirlər vasitəsilə gözlər önünə sərir. Qarabağ savaşı mövzusunda bu həmcdə ikinci bir roman hələ ki yazılmayıb. Yazıçı uzun illər bu əsər üzərində işləyib, romanı genişləndirib. Hadisələr Aysu adlı bir qızın ermənilər tərəfindən əsir götürülməsi ətrafında cərəyan edir və bir Azərbaycan qadınının dözümü, mətanəti və hünəri romanın ana xəttini təşkil edir. Müəllif əsir düşmüş azərbaycanlıların əsarət dövründə düşmən qarşısında əyilməzliyini, qürurunu, yenilməzliyini təsvir edir. Bu əsəri mütaliə edərkən Fazil müəllimlə tez-tez telefon danışıqlarımız olurdu. O, deyirdi ki, romanda təsvir olunan hadisələrin heç biri uydurma deyil, hamısı reallığı əks etdirir. Romanı oxuyan hər bir oxucu Qarabağı virtual olaraq qarış-qarış gəzmiş olur, hər cığırı, hər kəndi, hər obanı, dağları, çayları, çeşmələri, yüksəklikləri, dolayları qarabağlı qədər tanımış olur. Bu trilogiyanı Qarabağın ensiklopediyası da adlandırmaq olar. Düşünürəm ki, belə bir əsər yazmaq hər yazıçının hünəri deyil. Romanı oxuyanlar yəqin ki, mənimlə razılaşacaqlar.

Bu sırada yazıçı Azad Qaradərəlinin Cəbrayıl Dövlətzadənin qəhrəmanlığını əks etdirən "Cəbrayıl əfsanəsi" romanını da xatırlamasaq olmaz. Müəllif ötən əsrin 20-30-cu illərində qəhrəmanlıqlar göstərmiş Qaçaq Fərzalı ilə XXI əsrin qəhrəmanı Cəbrayıl arasında paralellər aparır, qəhrəmanlıq stixiyasının genetik olaraq nəsildən-nəslə ötürülməsini Vətən müharibəsi fonunda təqdim edir.

Zəngilan işğaldan azad edilən gün ilk olaraq Azad Qaradərəlini xatırladım. Zəng vurdum ki, gözaydınlığı verim. Yazıçının telefonda hönkürtüsü bütün varlığımı titrətdi. Hiss elədim ki, bu hönkürtü həm də onun canından illərin ağrısını, acısını çıxarır, ağladıqca yüngülləşir və bu tarixi hadisələr onun qələmindən süzülüb bədii mətnlərə çevriləcək. Az sonra, "Cəbrayıl əfsanəsi" romanı yazıldı.

Bu əsərlər Azərbaycan yazıçısının altşüurunda kök salmış vətənə qayıdış motivinin impulsiv olaraq bədii mətnlərə yansımasıdır.

8 noyabr Zəfər günündən az keçməmiş bir-birinin ardınca qələbə romanları yazıldı. Yunus Oğuzun "Cığır" və Etibar Muradxanlının "İlin beşinci fəsli" romanlarında Şuşanın işğaldan azad edilməsi İlahi və bədii məntiqin bir-birilə təmasından doğan təbii qanunauyğunluq kimi təsvir edilir.

Yunus Oğuz müstəqillik dövrü ədəbiyyatımızda tarixi romanlar ustası kimi tanınır. Bir neçə il bundan öncə onun "Səfəvi şeyxi" romanını oxumuşdum. Şah İsmayıl haqqında mərhum yazıçımız Fərman Kərimzadə və Əlisa Nicat romanlar yazıblar və bu əsərlər geniş oxucu kütləsinə kifayət qədər məlumdur. "Səfəvi şeyxi" romanı isə Şah İsmayılın taxta çıxmasına qədərki dövrdə baş verən hadisələrin mahiyyətinə, Səfəvi xanədanının ideoloji əsaslarına ayna tutur. Bu ideoloji konsepsiyanı Şeyx Cüneyd hazırlayıb və onun tariximizdəki rolu ilk dəfə Azərbaycan nəsrində öz əksini tapır.

"Cığır" romanının fabulasında, forma və məzmununda da yazıçının peşəkarlığı qabarıq şəkildə hiss olunur. Romanda tarixi şəxsiyyətlər təsvir edilir, amma bu tarixi şəxsiyyətlər günümüzün yaşayan canlı qəhrəmanları, ictimai xadimləridir. Oxucu tarixi roman dedikdə adətən, əsrlərin dərinliklərinə səyahətə fokuslanır, "Cığır" romanında biz şahidi olduğumuz hadisələrin yazıçı rakursunda özünəməxsus bədii həllini görürük. Cığırın Yola çevrilməsinin şahidi oluruq. Əsər Pənahəli xanın Qarabağ xanlığının əsasını qoymaq üçün axtarışa çıxmasıyla başlayır. Onun qarşısına çoban Nəsrəddin çıxır və ona məlum cığırı göstərir, həmin cığırla qalxırlar və Pənahəli xan orada Şuşa qalasının əsasını qoyur. Bu cığırın sirri nəsildən-nəslə ötürülərək bu günümüzə qədər gəlib çıxır. Yazıçı əsər boyu bədnam qonşularımızın məkrli planlarını ifşa edir, tarixi xronika yaddaşımızı təzələyir. Qacarın Şuşa qalasına hücumu və məğlubiyyəti, 1992-ci ildə Şuşanın ermənilər tərəfindən işğalı və bu işğalın səbəbləri, iyirmi səkkiz il ərzində dünya birliyinin bu ədalətsizliyə susması, nəhayət, 8 noyabr Zəfəri romanda canlı epik lövhələrlə təsvir edilir.

Şuşanın azad edilməsi zamanı bizim döyüşçülərin "kölgə oyunu" düşməni vahiməyə salır. Ordunun hərbi qüdrətini simvolizə edən kölgə detal olaraq yazıçının uğurlu tapıntısıdır. Düşmən ağlını itirmək həddinə çatır, sanki canlı əsgərlərlə deyil, ruhlarla üzbəüz gəldiklərini qorxu içində pıçıldayırlar.

Bu dəfə də çoban Nəsrəddinin xələfi Nəsrəddin o müqəddəs Cığırı göstərir. Müzəffər Ordumuzu Qələbəyə o Cığır aparır.

Etibar Muradxanlı müharibə mövzusunda yazan yazıçılarımızdandır. Əvvəllər onun "Tələbə taqımı" romanını oxumuşdum. Əsər könüllü olaraq Qarabağa döyüşə yollanan tələbə gənclərin qəhrəmanlığından bəhs edir. Bu dəfə yazıçı qələbə ilə bitən romanı yazdı. "İlin beşinci fəsli" romanını oxuyarkən Remarkın "Qərb cəbhəsində yenilik yoxdur", Şoloxovun "Sakit Don" romanlarındakı dəhşətli savaş səhnələrini xatırladım. Yer-göy lərzəyə gəlir, torpağın altı üstünə çevrilir, əsgər bədənindən qopmuş ayaqlarını havadaca görür. Əsgər yoldaşını öz bədəniylə güllədən qoruyan döyüşçü, yaralıları döyüş meydanından çıxarmağa çalışan şir ürəkli oğullar... Bütün bunlar fantaziya deyil, yazıçı uydurması deyil, gerçəklikdir. Yazıçının qardaşı oğlu Əliqismət Yaqublu bu döyüşlərdə şəhid olub. Oğlu Cahid Qarabağ qazisidir. O, müharibəni birbaşa canında, ruhunda hiss etmiş yazıçıdır. Etibar bu tükürpədici səhnələri yazarkən hansı hissləri keçirib, təsəvvür edirəm...

Şişqaya yüksəkliyinə Azərbaycan bayrağını sancarkən şəhid olan Səid Rəşidzadənin ölüm səhnəsi, atası Nofəl Qasımovun bu xəbəri necə mətanətlə qarşılaması Azərbaycan insanının ruhunun yenilməzliyini əks etdirir.

Kitabın ön sözündə tənqidçi Əsəd Cahangir yazır:

"Burda təsvir olunan olaylar gerçək hadisələr, qəhrəmanlar isə müharibədə, doğrudan da, iştirak eləmiş əsgər və zabitlərimizdir. Romanda hadisələr o qədər real, inandırıcı təsvir olunub ki, bu barədə ən adi, elementar təsəvvürü olmayanlar belə romanı oxuyub, "müasir müharibə necə olur?" sualına aydın cavab tapa bilir. Elə təəssürat yaranır ki, müəllif müharibənin ən qızğın nöqtələrində olub və birbaşa iştirakçısı, şahidi olduğu hadisələri təsvir edib. Amma roman daha konkret və daha aktual bir məsələyə də aydınlıq gətirir - Şuşa necə böyük fədakarlıq hesabına azad olunub!".

Əliqismət Yaqublunun şəhadət səhnəsi də son dərəcə təsirli dillə qələmə alınıb. Hələ uşaq ikən doğulduğu kənddə Qala dağının başına dırmanan Əliqismət əlindəki dirəyin ucuna üçrəngli bayrağımızı bərkidərək zirvəyə sancmışdı və demişdi: "Tezliklə bu bayrağı Şuşada və bütün işğal olunmuş torpaqlarımızda dalğalandıracağıq!".

Niyyət insanı mənziləcən aparıb çıxarır. Əliqismətin də qismətində Şuşanın azad edilməsi uğrunda döyüşlərdə şəhid olmaq varmış.

Ədəbiyyatımızda xəyalən Qarabağa qayıdan insanımız bu dəfə torpaqlarımızı işğaldan azad edib, həqiqi mənada qalib döyüşçü kimi doğma yurdlara qayıtdı. Bu möhtəşəm Qələbədən sonra yeni savaş romanları yazıldı və yazılır.

Kənan HACI

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 26 noyabr.- S.24.