Cavidanə sevir, Cavidanə

yaşayır, Cavidanə susuruq...

Hər dəfə Cavidlə bağlı yazmaq məsələsi gündəmə gəldikdə mənə elə gəlir ki, onunla bağlı artıq hər şey yazılıb... Bu düşüncələr beynimdə canlanarkən gözüm kitabxanama sataşır. Saysız-hesabsız tədqiqatlar, publisistik yazılar, bədii materiallar dəyir gözümə rəflərdə... Elə tək "Cavidnamə" kifayətdir deyə düşünürəm. Ancaq sonra deyirəm öz-özümə ki, yox yazmaq lazımdır, təkrar-təkrar Cavidi oxumaq, oxutmaq gərəkdir. Cavid əngin bir dəniz, sonsuz bir göy üzüdür... Onun əsərlərinin məna qatlarında insan həm var olur, həm yox olur... Cavid böyük bir kainatdır, oradakı hər planet Cavidin fərqli mövzularda qələmə aldığı yazılarını simvolizə edir sanki... Hüseyn Cavid zamanın fövqündə durur. Kainatın harasından baxırsan bax Cavid görünür. O, gah peyğəmbərdir, gah şeyxdir, gah sərxoşdur, gah arifdir, gah sərkərdədir, gah məcnun aşiqdir... Təbdili-libas olaraq əsər-əsər dolaşır Cavid.

Cavidin fikirləri, çözümləri, nəticələri aktualdır. Onun kədəri, sevinci, təəssüfü, şübhəsi bu gün üçün də düşündürücüdür. Şərqdə doğularaq bu torpaqdan mayalanan sənətkar, Qərbi duyur, kəşf edir, araşdırır, dərk edir. Ruhunda bəşəri fəlsəfələri daşıyır. Öz ruhunu böyük bilgi axınına açır. Qərbi gəzir, duyur, ancaq öz yurdunu, gəldiyi torpaqları hər daim dilində, beynində canlandırır. Cavidin misralarında öz Vətəninə, elinə, yoluna, amalına sayqı tendensiyası dayanır. O, bütün bilgiləri süzgəcdən keçirir. Lazımlı duru olanları təbliğ edir. Onlardan yüksək bədiiliklə bəhs edir. Cavid bütündür, onda Şərq də, Qərb də, bütün kainat da var. O, gah səmalaşır, gah bir uşağın təbəssümünə, bir qadının göz yaşınadək enir.

Qabarır, çəkilir, coşur. O, illərdir dağları, ənginləri yırtır və bütün kainata daşır.

Şərqin ab-havasının təsvirinə həsr olunmuş əsərləri ilə yanaşı, Şərq poeziyası, xalq-aşıq şeiri ilə bağlı olan bir çox bədii elementlərə yaradıcılığında yer verən Hüseyn Cavid öz yaradıcılığında Avropa xalqlarının yaradıcılıqlarından gələn bir sıra ənənələrə də yer verir. Bu ənənələrə meylin təməli İstanbul mühitində başlayır, Avropa ölkələrinə səyahətlə dərinləşir... Ancaq Cavid hər zaman özü olaraq qalır. Özünü, təməlini, mahiyyətini qoruyur. Bu səbəbdən bu günədək təkrarsızdır. Fərqlidir. Cavid oxuyur, öyrənir, yaradır. O, arada təsirlənir də. Cavidin gücü ondadır ki, o, zamanla deyil, gələcəklə ayaqlaşır. Bu xalqa, millətə nə lazımdır yaxşı bilir. Onu kəşf edir, oxuyur, bizə təqdim edir. Tofiq Fikrət yaradıcılığında rast gəldiyimiz portret-şeir tərzinə Caviddə də rast gəlirik. Tofiq Fikrətin "Rəsminin qarşısında" adlı şeiri ilə Cavidin "Bir rəsm qarşısında" şeiri bir-birinə oxşarlıq baxımından maraqlıdır. Lakin burada hər şairin özünəməxsus yanaşmaları da vardır:

Həzin bir çöhrə, bayğın bir nəzər,

suzişli bir mənzər,

Geniş bir cəbhə, ülvi bir zəka,

düşküncə bir sima.

Əvət, düşküncə bir sima

fəqət pək nazlı, pək dilbər...

Bənim ən sevdiyim bir levhə,

bir təsviri-pürməna.

O dalğın gözlərə baqdıqca

ruhum eylər istela,

O gözlər hər baqışda

fikrə yüz bin rəmz edər ima.

Fikrətin bu şeirlərindən biri, "Rəsminin qarşısında"dır:

Sen daima önümde o taştan sükunete

Yaslanmış intibah-ı samutunla hilkate

Bir şeyler anlatır gibi Durdukça,

ben biraz gücenir raz-ı fıtrate.

Cavidin bütün əsərlərilə bağlı müxtəlif zamanlarda fikir bildirsəm də, məni janr etibarilə liro-epik poema olan "Azər" xüsusilə düşündürür. Bu əsər Cavidin Şərqə və Qərbə baxışlarını özündə əks etdirir. O, Almaniyada olarkən yazmağa başladığı poemada öz fikirləri ilə yanaşı, şahidi olduğu hadisələri də Şərq-Qərb müstəvisində təhlil edir. Ağsaçlı bir professor, parisli bir lisancı

"Tısbağalar belə bizdə musiqidən zevq alır.

Sizdə nasıl, bu sınaqlar varmıdır?".

Azər gülüb "Xayır!" dedi:

"Bizdə deyil tısbağa, İnsan belə görməz bu zevqi əsla!

Hüseyn Cavid Şərqdə nə görmək istəyirdi? İntellektuallıq, anlayış, inteqrasiya gücü, arzusu, özünə sayqı... "Məsəla ingilizləri alalım: onların ötədən bəri, cihangiranə bir əməl arqasınca qoşmaları, hər yerdə nüfuz qazanıb da hər ölkədə rol oynamaları, siyasi qüvvətlərə mədyun olduğu kibi, fəlsəfi, ədəbi təsirlərdən də varəstə deyildir. İngilizlər məğrurdur, soyuqqanlıdır, düşüncəli və durbindir. Əlbəttə, bunlar, bu sifətlər, mühitə, milli ruha, milli tərbiyəyə race sifətlərdir. Lakin Şekspir kibi dahilərin əməlpərvər, aləmşümul əsərləri, Herbert Spenser kibi böyük filosofların nüfuzlu, mətin, sarsılmaz və kəskin fəlsəfələri, şübhəsiz ki, hər ingilizdə, bütün xalq ruhunda böyük və səmimi bir təsirə malikdir. Fransanın da Jan Jak Russo kibi həssas və məriz bir ruha malik olan filosofları, bir taqım xəyalpərəst, hoppa şairləri bə'zi əxlaqsız, modaçı romançıları, şübhəsiz ki, fransız həyatına, fransız mühitinə tə'sir etməmiş deyildir. İtaliyaya gəlincə, əski italyanlarla işimiz yoq"...

Hüseyn Cavid eyni zamanda aşağıdakı misralarla Avropanın ziddiyyətli mühitini də göz önünə sərərək, Avropanın öldürücü təsirini ideallaşdırmırdı. O, sanki hər mühitdə olan müsbət tərəfləri qavramaq lazım olduğunu bildirir. Hüseyn Cavid bu mühitlərdə olan müsbət keyfiyyətləri mənimsəmənin yollarını göstərir. Cavid Qərbin Şərqi sürüklədiyi fəlakətlərdən bəhs etməyi də unutmurdu:

O məhsullu Şərqin halı pək səfil...

Öylə yoqsul var ki, ot yeyib yaşar.

Fəqət burda yalnız insanlar deyil,

Tısbağalar belə eşqindən coşar.

Çoq düşündüm bunu dəmindən bəri,

Hər zevqi bir acı bəslər, düşünsən!

İştə Qərbin azğın səadətləri

Alır qida Şərqin fəlakətindən...

Eşsiz bənzətmələri ilə Cavid bu gün də aktualdır, bu gün də bizi həyəcanlandırmağı, hayqırtmağı və susdurmağı bacarır. Bu gün də duyduğumuz təəssüfü

Get, gülüm, get, gözəlim!

Başqa bir aşiq ara, bul!

Duydum artıq sənin eşqindəki məna nə imiş!

deyərək bağıra bilirik...

Bu gün də

Həzz etmədim firqədən, cəmiyyətdən,

Zevq alamam hərbdən, siyasətdən,

Bir şey duymam fəlsəfədən, hikmətdən,

Mənim ruhum gözəllikdir, sevgidir

- deyərək arxamızı dönüb gedə, təkrar qayıdıb sevə bilirik... qansız yağıya

Yurdumuzu çignəyən

Sayqısız hər kim olsa.

İnan ki, çoq sürmədən,

Diz çökəcək qarşıda.

Bizdə dəmir biləklər,

Çəlik qollar az deyil;

Saldırıcı, hünərvər

Mərd oğullar az deyil

- misraları hayqıra bilirik....

Bu gün də biz əslində Cavid dili ilə danışırıq. Cavid şeir, dram, ədəbiyyat fəlsəfə yox, öz dilini yaradıb. Bizlər, hansı ki, bu yolun gerçək yolçuları - Azərlər, Afətlər, Ariflər, Elxanlar, Şəmsalar, Sənanlar, İsmətlər, Cavidanə sevir, Cavidanə yaşayır, Cavidanə susuruq...

NARGİS

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 22 oktyabr.-S.9.