Hüseyn Cavidin türkcəsi

Elmi araşdırma

Orta əsrlərin sonu, yeni dövrün əvvəllərindən başlayaraq tarix səhnəsinə çıxan türk dilləri XX əsrin əvvəllərində artıq həm norma, həm də funksional üslub miqyaslarında öz müstəqilliklərini kifayət qədər aydın şəkildə nümayiş etdirsələr də, məlum səbəblərdən gecikmiş (həmin dövrdə isə bütün parlaqlığı ilə təzahür edən!) türkçülük ideologiyası türklər üçün ümumi (və mükəmməl) bir ədəbi dilin axtarışında idi. Azərbaycanda bu axtarışlara istiqamət verən "Füyuzat" jurnalı yazırdı ki, "hüdudi-Çindən Ağ dənizə qədər bütün türklərin şükufeyi-ruhi olacaq bir ədəbiyyati-qərrə vücudə gətirilməsi zamanı gəlmişdir. Bunun üçün də Osmanlı, Krım, Qafqas, Qazan, Mavəraünnəhr və ilax. türklərin mətbuat vasitəsilə bir təmasi-daimiyi-fikir halında buluşması, yekdigərinin təkamülat və tərəqqiyati- lisaniyyəsini təqib etməsi əlzəmdir". "Füyuzat", nəticə etibarilə, İstanbul ləhcəsini türklərin ədəbi ünsiyyətini təmin edəcək ən münasib vasitə sayırdı... Türkçülüyün gec də olsa bir milli ideologiya kimi meydana çıxıb türk xalqları arasında mənəvi, ictimai, siyasi inteqrasiyaya təkan verməsi nə qədər mütərəqqi hadisə olsa da, dil diferensiasiyasının qarşısını almaq cəhdləri, ən "gözqamaşdırıcı" ümumi ədəbi dil təkliflərində belə, özünü doğrultmurdu. Halbuki təklif olunan dil "nümunə"si ("Füyuzat"ın dili!) də göstərirdi ki, Vaqif-Zakir-Mirzə Fətəli xətti ilə gəlişmiş bir ədəbi dil təcrübəsi qarşısına bu cür hər cəhətdən yad "nitq texnologiyası"nı çıxartmaq (və bunun qəbul ediləcəyini güman etmək) də absurd idi.

Lakin Əli bəy Hüseynzadə başda olmaqla bütöv bir yaradıcı nəsil ? romantiklər öz Osmanlı məsləkdaşlarının ardınca mümkünsüzü mümkün etməyə çalışdılar. Və maraqlıdır ki, 20-ci, 30-cu illərin ictimai-siyasi konyukturası - Azərbaycan SSR-lə Türkiyə Cümhuriyyətinin müvəqqəti yaxınlaşması bir müddət bu meyli o dərəcədə müdafə elədi ki, Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza ilə başlayan yeni poeziya da bəzən İstanbul ləhcəsində "danışmağ"a cəhd göstərdi.

Adətən Məhəmməd Hadi, Hüseyn Cavid və Abbas Səhhətin dil-üslubunu müqayisə edirlər. Və bir qayda olaraq göstərirlər ki, bu üç şairin öz romantik ideallarına münasibətində olduğu kimi, bədii ifadə texnikalarında da əhəmiyyətli fərqlər vardır. Görünür, Abbas Səhhət dil-üslubu etibarilə daha çox azərbaycançıdır, Məhəmməd Hadidə osmanlıcanın ərəb, Hüseyn Caviddə isə osmanlıcanın türk (İstanbul ləhcəsi) yönü güclüdür.

Cavid 30 yaşlarında, yəni şair kimi formalaşdığı illərdə belə bir dil tipologiyasına yiyələnmişdi:

Bütün ətrafı sarmış bir məlal,

ağlar, cahan ağlar.

Könül məhzun, hava məhzun,

günəş məhzun, səma məhzun.

Cahan bir qətlgah olmuş,

aman yox zülmü vəhşətdən,

Bu insan məzbəhindən

kimsə çıxmaz, kimsə qurtulmaz.

Könüllər qan, çiçəklər qan,

bütün çöllər, çəmənlər qan,

Dənizlər qan, buludlar qan,

hava qan, iştə hər yer qan.

Və bu dil 20-ci illərdə müxtəlif üslubi maneraları ilə artıq onun yaradıcılıq metodunun o dərəcədə üzvi tərkib hissəsi idi ki, ruhuna doğma olan mövzuları başqa bir dillə nəzmə çəkib istədiyi ideya-estetik məqsədə çata bilməzdi.

Cavidin türkcəsini əsrin 10-cu illərində "Ana", "Maral", "Şeyx Sənan", "Şeyda", "Uçurum", "İblis"; 20-ci illərində "Peyğəmbər", "Topal Teymur", "Knyaz", "Telli saz"; 30-cu illərində "Siyavuş", "Xəyyam", "Şəhla", "İblisin intiqamı" dramları, "Azər" poeması təmsil edir. Əlbəttə, bu zəngin yaradıcılığı hər hansı bir dil-üslub təkamülündən kənarda təsəvvür etmək çətindir... Ancaq müşahidələr göstərir ki, bu, keyfiyyət fərqləri yarada biləcək bir təkamül deyil. Şairin son dil təcrübələri əvvəlkilərdən çox da seçilmir. Məsələn, "Azər"dən bir parça:

Azər düşünür dalğa keçərkən

Birdən-birə həp dalğalı, həp şən

Bir vəlvələ qopdu,

Bir fırtına, bir zəlzələ qopdu.

Sarmışdı bütün ölkəni heyrət,

Lakin...

Çox üzdə gülümsərdi şətarət.

Hər nəşəli gəncin

Ruhunda açılmışdı çiçəklər,

Coşmuşdu diləklər.

...Sıyrıldı günəş sisli buluddan

Hər kəs süzüyorkən onu heyran.

Parlarkən üfüqlər

Birdən-birə çarşaflar atıldı,

Həp coşdu nütüqlər.

Erkəklərə meydan oxunurkən

Onlar da qatıldı.

Çarşaf kimi qalpaq da yox olsun...

deyə birdən

Erkək və qadın dalğalanıb gurladı, coşdu,

Məbədlərə qoşdu...

Şeirin ritmində, intonasiyasında 20-ci, 30-cu illərin "üsyankar" əhval- ruhiyyəsi açıq-aydın görünür. O illərdə Səməd Vurğunun, Rəsul Rzanın, Mikayıl Müşfiqin şeirlərinə də həmin əhval-ruhiyyə hakim idi (bütün süniliyi ilə birlikdə) ... Ancaq məsələ burasındadır ki, bu "üsyankarlıq" çox da davam eləmədi...

Cavidin türkcəsini 20-ci illərlə 30-cu illərin qovuşağında elmi dilçilik təfəkkürü necə dəyərləndirmişdi?.. Ən böyük dilçimiz professor Bəkir Çobanzadə Azərbaycan ədəbiyyatında üç dil cərəyanı olduğunu göstərir: 1) mollanəsrəddinçilərin dili, 2) Hüseyn Cavid kimi bəzi ədiblərin dili, 3) bir tərəfdən, canlı danışıq; digər tərəfdən, klassik ədəbi ənənələrlə bağlı ədiblərin dili...

Hüseyn Cavidin adı ilə bilavasitə bağlı olan cərəyanla əlaqədar olaraq deyilir ki, bu dil "daha artıq İstanbul ədəbi şivəsinə bağlıdır. Dil etibarilə Azərbaycan ləhcəsinin xüsusiyyətlərini çox az əks etdirən və digər tərəfdən, Azərbaycanın bir neçə yüz illik klassik ədəbiyyatının dili ilə zəif bir surətdə bağlı olan bu ikinci qrup mühərrirlərin (mollanəsrəddinçilərdən sonrakılar nəzərdə tutulur - N.C.) dilinin də Azərbaycan ədəbiyyatının ümumi inkişafında öz rolunu oynayacağına şübhə olunmaqla bərabər, nəhayət, Azərbaycanda yeganə ədəbi dil olaraq yerləşə biləcəyini zənn etmək mümkün deyildir".

Professor Bəkir Çobanzadə üçüncü cərəyanın perspektivli olduğunu göstərir ki, əslində, təcrübəli mütəxəssisin belə bir qənaətə gəlməsi tamamilə təbii idi... Hər şeydən əvvəl ona görə ki, türk dillərinin diferensiasiyası prosesi yerli şivələrlə mövcud klassik ədəbi dil ənənələrinin "dialoq"una əsaslanırdı. Nə qədər yaxın olsa da, hər hansı digər türk ədəbi dilini (bu halda Anadolu türkcəsini) "idxal" edib yerli klassik ədəbi ənənə ilə yanaşı, yeni formalaşmış danışıq dili təmayüllərinə qarşı qoymaq özünü doğrulda bilməzdi. Bu isə o deməkdir ki, Cavidin türkcəsi tarixdə əvvəl mənsub olduğu ədəbi cərəyana, sonra isə şairin təkrarsız yaradıcılıq dühasına xidmət etmiş özünəməxsus bir dil fenomeni olaraq qaldı.

Nizami CƏFƏROV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 22 oktyabr.- S.11.