"Sirli" seyfin tilsimini kim qıracaq,

yaxud"Divanü Lüğat-it-Türk"ün

Azərbaycanda ilk tərcüməsi niyə üzə çıxarılmır?

Türküstanlı dilçi, həm də Azərbaycan bilgini kimi tanınan Xalid Səid Xocayevi "türk xalqlarının etnoqrafiyası və linqvistikası haqqında pantürkist konsepsiyalı" bir kitabı - Mahmud Kaşqarlının XI yüzildə yazdığı "Divanü Lüğat-it-Türk" əsərini tərcümə etdiyinə görə 1937-ci ildə Bakıda güllələdilər. "Günahını" özü də "etiraf" etmişdi: "Mən Mahmud Kaşqarlının kitabının tərcüməsində pantürkist təbliğatı aparmışam".

1917-ci ildə İstanbul Universitetini bitirdikdən sonra Xalid Səid Azərbaycana Qafqaz Türk İslam Ordusunun əsgərləri ilə birgə gəlmişdi və elə bu səbəbdən də 1937-ci ildə daha bir "cinayəti"ni "etiraf" etməli olmuşdu: 1918-ci ildə guya o, Gəncəyə "Türkiyədən pantürkistlərin lideri Əbdülrəşid İbrahimovun təşəbbüsü ilə Nuru Paşanın qoşununun tərkibində göndərilib". "Xüsusi şöbə"nin əməkdaşı olub, məqsədi də "Turan dövlətini, yəni birləşmiş türk-tatar dövləti"ni qurmaq imiş...

Elmi bioqrafiyasının tam olmayan siyahısında "Osmanlı, özbək, qazax dillərinin müqayisəli sərfi", "Yeni əlifba yollarında əski xatirə və duyğularım", "Müxtəsər üslubiyyat", "Müfəssəl sintaksis", "Üslubiyyat nəzəriyyəsi", "Türk dilinin tarixi qrammatikası", "Cığatay ədəbiyyatı haqqında mühazirələr", "Türk ədəbiyyatının nəzəriyyəsi", "Türküstan tarixinin qısa icmalı", "İran dillərinin qrammatikası", "Mahmud Kaşqarlı "Divan"ı mətninin izahlı, elmi tərcüməsi", "Orxon kitabələrinin izahlı tədqiqi", "Türk məktəbi üçün rus dili" kimi bir qismi mətbu, bir qismi isə 1937-ci ildə müsadirə olunmuş kitablar, əsərlər (və itkin əlyazmalar) var... İtkin əlyazmalarının taleyi fikir həyatımızda çox ciddi kəsirlər və boşluqlar yaradır.

Uzun illərdir, bəlkə də ötən əsrin 60-cı illərindən üzü bəri Xalid Səidlə bağlı dartışılan ən ciddi məsələ "Divanü Lüğat-it-Türk"ün Azərbaycan dilinə tərcüməsi ilə bağlı aramsız və heç bir nəticəyə varmayan mübahisələrdir. 1988-ci ildə Azərbaycan EA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru Zərifə Budaqova akademik-katib Bəkir Nəbiyevə yazdığı məktubda bildirirdi ki, "Divanü Lüğat-it-Türk" SSRİ-də ilk dəfə Xalid Səid tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilib.

Xalid Səid isə Kaşqarlı "Divan"ının sadəcə ərəb dilindən Azərbaycan türkcəsinə tərcüməsini gerçəkləşdirməklə kifayətlənməyib, türkologiyanın çağdaş prinsipləri baxımından əsərin ilk izahlı, elmi tərcüməsini yaradıb. 1936-cı ildə "Divan" üzərində işlə bağlı qələmə aldığı yazısında bu barədə ətraflı məlumat verir: "Divan"ı tərcümə etmək üçün ərəb dilini bilmək bəs etməz. XI yüzillikdə işlənən türk sözlərinin elə həmin əsrdə işlənən ərəb sözləri ilə qarşılıqlı izahını müasir türkcəylə vermək bir sıra çətinliklər yaradacaq". Xalid Səidə görə kitab türk sözləri lüğəti adlansa da, onun məzmunu adının ifadə etdiyi anlayışdan daha geniş mənaları ehtiva edir, təkcə sözlərin izahı ilə kifayətlənmir, həm də türk etnoqrafiyası, morfologiya, türk dilləri arasındakı fərqlər, o dövrdə mövcud olan başqa dillər və s. barədə aydın təsəvvür yaradır.

Tərcümə işinə 1935-ci ildə başlayan Xalid Səid Kaşqarlı "Divan"ını 1939-41-ci illərdə Türkiyə türkcəsinə tərcümə edən Besim Atalayı da qabaqlayıb. Bunu 1939-ildə "Divan"ın Türkiyə nəşrinə yazdığı ön sözdə Atalay özü də etiraf etmişdi: "Divanü Lüğat-it-Türk" Türkiyə dışındakı türkləri də ilgiləndirmişdir. Sovetlər Akademiyasının Azərbaycan qolu bir komissiya quraraq başqanlığına Xalid Səidi gətirmiş və işə başlamışdır".

SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan filialının "Əsərlər" nəşrinin 1936-cı il 31-ci sayında (s. 105-112) Xalid Səidin "Divan"haqqında dərc etdirdiyi yuxarıda xatırlatdığım məqaləsinə, eləcə də Besim Atalayın ondan bir neçə il sonra nəşr olunmuş tərcüməsinə istinadən tutaq ki, "Divanü Lüğat-it-Türk"dəki "Əyri" maddəsinin hər iki alim tərəfindən müqayisəli təfsiri tərcümələrin elmi, linqvistik səviyyəsinin eyni olduğuna şübhə yeri qoymur.

(Xalid Səid: "Əgri - əyri olan bir şey... Məsəl: Yilan kəndu əkrisin bilmas təfi boynin əkri ter". Mənası: İlan öz əyriliyini bilməz, dəvə boynunun əyri olduğunu söylər. Bu məsəl özündə olan (eyb) ilə (başqasını) eybləyən şəxs haqqında deyilir".

Besim Atalay: "Egri: Şu savda da gelmiştir. Yılan kendü egrisin bilmes tewi boynın egri ter = yılan kendi egrisini bilmez, deve boynuna egri der". Bu sav, kendinde olan bir şeyle başkasını kınayan kimse için söylenir".)

Amma nədənsə, Azərbaycanın humanitar elm dairələrində 1935-1937-ci illərdə Xalid Səidin çevirdiyi mətnin meydana çıxarılmasına hər zaman anlaşılmaz və davamlı bir etinasızlıq hökm sürüb. Və bu etinasızlıq təəssüf ki, bu gün də davam etməkdədir. Hətta bəzən "Divanü Lüğat-it-Türk"ün Xalid Səid tərəfindən tərcümə edilib-edilməməsi məsələsi də mübahisə predmetinə çevrilib.

Ziya Bünyadovun sözləri ilə desək, "Xalid Səidin ən böyük əsəri Mahmud Kaşqarinin məşhur lüğətinin tərcüməsi idi. Təəssüf ki Xocayevin minnətdar şagirdləri öz müəllimlərinin əsərini elə adamlara aid edirlər ki, onlar 30-cu illərdə Mahmud Kaşqarinin varlığı barədə belə heç nə bilmirdilər. Bu zaman Xalid Səidi xoş sözlə xatırlamağı belə ona çox görürdülər".

Baxmayaraq ki, Kaşqarlı "Divan"ının ilk dəfə Xalid Səid tərəfindən tərcümə edilməsi barədə dəlillər də, tərcümənin əlyazması haqqında verilən məlumatlar da yetərincədir:

"İndi onun əlimizdə olan yeganə əlyazmasının - M.Kaşğarlı "Divan"ı tərcüməsinin nəşri Xalid Səidin Azərbaycan dilçiliyi qarşısında bir ərmağan olardı" (Əsgər Quliyev).

"Ərəb dilinin böyük bilicisi Xalid Səid Xocayev 1935-ci ildən etibarən Mahmud Kaşqari "Divan"ının ərəb dilindən azərbaycancaya tərcüməsi ilə məşğul olub, 1937-ci ildə tərcümə işi tamamlanmışdır. Çapa hazırlanmış 70-80 çap vərəqi həcmində bu əsər hələ də Azərbaycan SSR EA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun seyflərində qalmaqdadır" (Ədalət Tahirzadə), "Xalid Səidin Cuze ilə birlikdə tərcümə etdiyi Mahmud Kaşqarinin "Divanü Lüğat-it-Türk" əsəri altmış il keçməsinə baxmayaraq, hələ də çap edilməmişdir. Kitabın işıq üzü görməsi bütün filologiyamız üçün böyük bir hadisə olardı" (Adil Babayev), "1935-1937-ci illərdə həyata keçirilən həmin tərcümənin əlyazması hazırda AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutundadır. Aradan keçən dövr ərzində əlyazmanın bəzi səhifələri saralaraq oxunmaz hala düşsə də, tərcümə, ümumən, keyfiyyətli və səviyyəlidir" (Ramiz Əskər).

"Sovetskaya tyurkoloqiya" jurnalının 1973-cü il 1-ci sayında dərc olunmuş "İz istorii oteçestvennoy tyurkoloqii" məqaləsində Sovet Türkoloqlar Komitəsinin sədri, SSRİ Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü A.N.Kononov yazırdı ki, "30-cu illərin ortalarında Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialı Mahmud Kaşqarlı "Divan"ının tərcüməsi ilə əlaqədar X.S. Xocayevin rəhbərlik etdiyi bir komissiya yaratmışdı".

Kononov "SSRİ-də türk filologiyası (1917-1967)" kitabında da eyni mövzuya toxunmuşdu: "30-cu illərin sonlarında M.Kaşqarlının əsəri Bakıda Azərbaycan dilinə çevrildi". Akademikin 2006-cı ildə Bakıda tərcümə və nəşr olunmuş həmin kitabında yuxarıdakı məlumat tərcüməçilərin belə bir şərhi ilə verilib: "Xalid Səid, Cuze və b. tərcüməsində əlyazma hüquqlu əsər Azərbaycan Milli EA-da saxlanır" (K.V.Nərimanoğlu, Ə.Ağakişiyev).

Divanın tərcüməsi ilə bağlı mühüm bir sənəd Xalid Səidin istintaq işinə əlavə olunmuş məktubudur. Belə ki, "Divan"ın Xalid Səid tərəfindən həm də kumık və qaraçay-balkar dillərinə çevrilməsini istəyən və bu münasibətlə Xocayevə məktub göndərən Kabardin-Balkar Vilayət Partiya Komitəsinin katibi Kumıkovun sorğusuna yazdığı cavab məktubunda (1 iyun 1937-ci il) Xalid Səid bildirirdi ki, İstanbulda tapılmış "Divan"la bağlı çalışmalara o, 1935-ci il sentyabrın 1-də başlayıb. Xocayev tərcümə işini 1937-ci ilin aprelində tamamladığını, iyulun 1-də isə əsəri elmi redaktə üçün Leninqrada, akademik Kraçkovskiyə və professor Malova göndərəcəyini yazırdı. (Lakin iki gün sonra - iyunun 3-də Xalid Səid həbs edildi).

Ancaq həm də aydınlaşdırılmasına ehtiyac duyulan bəzi qaranlıq məqamlar var. Bəhicə Xalid Səid qızının 1993-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevə göndərdiyi məktuba o zaman Elmlər Akademiyasının prezidenti E.Salayevin imzası ilə belə bir cavab verilib: "Atanızın ən böyük xidmətlərindən biri də Mahmud Kaşqarinin "Divanü Lüğat-it-Türk" əsərinin dilimizə tərcüməsidir. Təəssüflər olsun ki, həmin tərcümə bizim əlimizdə yoxdur... İnstitutun (Dilçilik İnstitutu - A.T.) seyfində saxlanan "Divanü Lüğat-it-Türk" əsərinin tərcüməçiləri isə professor P.K.Cuze, akademik Ə.Ələsgərzadə və müxbir üzv Ə.Dəmirçizadədir. Həmin tərcüməni prof. Malov redaktə etmişdir". (Aydınlıq gətirilməli məqam da budur. Əgər mütəxəssislər 1935-1937-ci illərdə həyata keçirilən həmin tərcümənin əlyazması hazırda AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutundadır - deyirlərsə, niyə Akademiyanın Prezidenti Dilçilik İnstitutunun seyfindəki tərcümənin Xalid Səidə deyil, başqalarına aid olduğunu yazırdı? Hətta ərz edilən şəkildə olsa belə, bəs hər biri dilçilik elmində məktəb yaratmış bu böyük alimlərin tərcümə etdiyi mətn niyə çap olunmayıb? Yaxud 1937-ci ildə Xalid Səidi "Divanü Lüğat-it-Türk"ü tərcümə etdiyinə görə pantürkist adıyla güllələyirdilərsə, 1939-cu ildə digər alimlər iki il əvvəl NKVD-də açılmış cinayət işlərində "pantürkist konsepsiyalı" kitab adlandırılan həmin əsərin tərcüməsi ilə məşğul ola bilərdilərmi?).

2009-cu ildə nəşr etdirdiyim "Xalid Səid Xocayev" kitabımda da bunu qeyd etmişdim, qəribədir, göründüyü kimi, hamı bu və ya digər mənada Dilçilik İnstitutunun seyflərindəki əlyazmadan danışır. Ancaq, nədənsə, heç kəs bu "sirli" seyfin "tilsimini" qırmağa, içərisindəki milli sərvəti - az qala, mifoloji varlığa çevrilmiş əlyazmanı Xalid Səidin adı ilə nəşr etməyə cəhd göstərmir. (Mən Cuzenin adını ona görə yazmıram ki, bu böyük alim, "Divanü Lüğat-it-Türk" barədə hələ 1926-cı ildə ilk məqalələrdən birinin müəllifi olsa da, 1937-ci ildə "Divan" tərcüməsinə görə Bakıda Cuze deyil, Xalid Səid güllələnmişdi. Suriya mənşəli xristian ərəbi olan Cuze isə 4 il sonra "ingilis casusu" adıyla həbs edilsə də, sona qədər istintaq edilmədən sərbəst buraxılmış, 1942-ci ilin yanvarında öz evində dünyasını dəyişmişdi. Baxmayaraq ki, 1939-cu ildə hətta Türkiyədə Besim Atalay da bilirdi ki, Bakıda "Divan"ın tərcüməsi ilə əlaqədar yaradılmış heyətin başında Cuze deyil, Xalid Səid dayanıb.

Bəlkə, hətta Xalid Səidin 1934-cü ilin sentyabrında 300 manat maaşla Şuralar Elmlər Akademiyası Azərbaycan şöbəsinə Rəyasət Heyəti tərəfindən birinci dərəcəli elmi işçi vəzifəsinə gətirilməsi də "Divan" üzərindəki işlə bağlı olub. Xalid Səidin yazdığı ərizə Vəli Xuluflu tərəfindən dərhal imzalanıb, sentyabr ayından etibarən Xocayev tarix sektorunda işə qəbul olunub və Kaşqarlı "Divan"ı üzərində çalışmağa başlayıb. O dövrdə AzFAN-ın Tarix, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru (və ilk direktoru), milliyyətcə eston olan Artur Zifeld-Simumyaqi idi və həmin bu Zifeld Əli bəy Hüseynzadə, Yusif Akçura və Zəki Vəlidi Toğanla yaxın münasibətdə olduğu kimi, onun Leninlə də dostluq əlaqələri vardı. Zifeld sadəcə türkoloq deyil, həm də türkçüydü. 1916-ci ildə İstanbulda "Türk yurdu" dərgisində türklərin şumerlərlə əlaqəsinə həsr olunmuş məqaləsi dərc edilmişdi. 1926-cı ildə keçirilən Türkoloji Qurultayda eston və türk dillərinin qohumluğuna dair mülahizələr irəli sürürdü. Fikirləri müəyyən mənada Atatürkün Günəş Dil Nəzəriyyəsi ilə uyuşurdu.

1937-ci il iyunun 5-də keçirilən istintaq dindirilməsində pantürkist təşkilatın üzvü olduğunu qəti şəkildə rədd edən Xalid Səid iyunun 21-də pantürkist mövqedə dayandığını "etiraf etmişdi". "Etiraf" etməyə məcbur edilmişdi desin ki, Zifeld Mahmud Kaşqarlının pantürkist kitabını tərcümə etdiyinə görə onu müdafiə edib... Maraqlıdır ki, Zifeld də 1938-ci ildə pantürkist fəaliyyətinə görə, Mahmud Kaşqarlı "Divan"ının tərcüməsinə imkan yaratdığı üçün 8 il həbs cəzasına məhkum edilərək Kolımaya sürgün edilmiş, sürgündə - 50 yaşında "qocalığı" və ürək çatışmazlığı səbəbilə həlak olmuşdu.

Və təkcə Zifeld deyil ki... Vəli Xuluflu üçün də, Pənah Qasımov üçün də ölüm yolunu bu sirli əlyazma açır. Kaşqarlı "Divanı"nın tərcüməsi ağır cəzalandırılır. Bu qədər işgəncələr, ölümlər... 1937-ci il oktyabrın 12-dən 13-ə keçən gecə SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasının səyyar sessiyasınının qərarı ilə Xalid Səidi güllələyir, elə həmin gecə həyat yoldaşı Sitarə xanımı həbs edib, Qazaxıstana sürgünə göndərirlər, 13 yaşlı qızı Bəhicə tək qalır, yiyəsiz qalmış evini də bir erməni ailəsinə verirlər. Erməni ailəsi isə 1989-cu ilə qədər həmin evdə yaşayır...

***

Bunu isə mənə Xalid Səidin qızı Bəhicə xanım 2008-ci ilin noyabrında danışmışdı: "1935-ci ildə Xalq Maarif Komissarlığının təşəbbüsü ilə "Divan"ın tərcüməsi atama həvalə olundu... Xalid Səid həmin tərcüməni bitirmişdi. Hətta onu Leninqrada, akademik Malova və Kraçkovskiyə aparmağı planlaşdırmışdı. Ancaq güllələnməsi onun bu arzusunu da gözündə qoydu... Ümumiyyətlə, "Divanü Lüğat-it-Türk"ün tərcüməsi zamanı atam bir neçə dəfə Leninqrada getmişdi. Hələ həbs olunmamışdan qabaq atamın anama dediklərini öz qulaqlarımla eşitdim və heç unutmadım... Üç qovluq vardı. "Divan"ın tərcüməsi həmin qovluqlardaydı. Qovluqları anama göstərib dedi ki, məndən sonra bu qovluqları istəsələr vermə. Əgər sizə pul lazım olsa və qovluqları vermək məcburiyyətində qalsanız, onları tərəzidə çəkdirərsən, nə qədər gəlsə, müqabilində o ağırlıqda da qızıl tələb edərsən. Yəqin ki, o bunu məcazi mənada deyirdi. Qovluqdakı əlyazmaların necə qiymətli olduğunu bildirmək istəyirdi. Mahmud Kaşqarlının "Divanü Lüğat-it- Türk" əsərinin tərcüməsini də, yəni o üç qovluğu da atam həbs olunduğu gecə götürdülər... Ancaq indi Mahmud Kaşqarlının "Divanü Lüğat-it-Türk" əsərinin ilk tərcüməsinin atama aid olmadığını iddia edən adamlar var. Bilmirəm niyə belə deyirlər? Hətta "Divan"ın min səhifəlik əlyazmasını "gördüm" deyən yoxdur... Ancaq mənim intuisiyam başqa şeylər söyləyir..."

Əslində, bir az əvvəl xatırlatdığım sitatlardan da anlaşılır ki, "gördüm" deyənlər çoxdur, amma buna rəğmən, onun üzə çıxarılmasında maraqlı olan tərəflər yoxdur.

Düşündürən məqamlar isə çoxdur, biri də budur ki, NKVD müsadirə etdiyi neçə-neçə tarixi-elmi-ədəbi qaynaqları puça çıxardığı, yandırıb məhv etdiyi halda necə olub ki, Xalid Səidin bu əlyazmasının azadlığa çıxmasına müsaidə edib? Ya bəlkə, üzü makinada çıxarılmış əlyazmanın bir nüsxəsi də elə Xalid Səidin iş yerində - Şuralar Elm Akademiyası Azərbaycan şöbəsində qalıbmış. Əgər üç qovluqdan ibarət "Divan" tərcüməsinin əlyazması yenidən Akademiya seyfinə qayıdıbsa (göründüyü kimi, çoxları o əlyazmanın "qayıtdığına" şahidlik edir, yaxud da, elə əlyazmanın makinada çıxarılmış bir nüsxəsi institutda qalıbsa), bəs indi o, hardadır? Hansı seyfdədir?

Altmışıncı illərdən etibarən müxtəlif məqalələrdə, araşdırmalarda, yazışmalarda varlığı xatırlansa da, ətraflı elmi təsviri verilməyən, geniş filoloji təsnifatı aparılmayan, ayrıca tədqiqat predmetinə çevrilməyən əlyazmanı hamı birmənalı olaraq Akademiyanın seyfində nişan verir, yazılanlar həqiqətdirsə, deməli, 1937-ci ildən üzü bəri bu əlyazma akademiyadadır. Amma həm də məchuldur. Akademiyadadırmı?

Cəlal Qasımov yazır ki: "Həmin əlyazmaların Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda olduğunu müəyyənləşdirsək də, əsərin özünü əldə edə bilmədik. Məlum oldu ki, həmin əlyazmaların izi yalnız kataloqda qalıb, özünün isə harda olduğunu bir Allah bilir. Kim götürüb, nə zaman götürüb və niyə götürüb, bilinmir. Bizdə belə bir yəqinlik hasil oldu ki, "Divan" itməyib, kimsə tərəfindən götürülüb".

Problemi çözmək olmazmı? Axı Xalid Səidin tərcüməsində "Divanü Lüğat-it-Türk" Azərbaycanın milli sərvətidir. Bu qədər ciddi bir məsələyə onilliklər ərzində seyirçi qalmaq, haqqında "biri varmış, biri yoxmuş" üsulunda danışmaq, əlyazmanın tapılmasına xüsusi cəhd göstərməmək fikir həyatımızın ən böyük kəsiridir.

1937-ci ilin ən ağır zərbələrindən biri Azərbaycanda AzFAN-ın timsalında akademiya sisteminə dəyib. Bütün böyük alimlərimiz repressiya olunub. Bu gün müstəqil Azərbaycanın Milli Elmlər Akademiyası "Divan"ın Xalid Səid tərcüməsini üzə çıxarmaqla, təkcə Xalid Səidin deyil, 1937-ci ildə qətlə yetirilmiş bütün alimlərimizin - Salman Mümtazın, Əli Nazimin, Hənəfi Zeynallının, Bəkir Çobanzadənin, Əmin Abidin, Vəli Xuluflunun, Məmmədkazım Ələkbərlinin ruhu qarşısında öz şərəf və ləyaqət borcunu yerinə yetirmiş olar.

Milli türkologiya tariximizdə belə bir nadir hadisənin - Xalid Səidin tərcümə etdiyi "Divanü Lüğat-it-Türk"ün bu günədək nəşr edilməməsini düşünüb kim etiraf etməz ki, həm də bu kitabı tərcümə etdiyinə görə güllələnmiş Xocayevin çiləli ruhu hələ də 1937-ci ilin qanlı çarmıxından endirilməyib. Elə buna görə də, xüsusən, Milli Elmlər Akademiyası bütün potensialını səfərbər edib onu çarmıxdan endirməli, 48 yaşında güllələnmiş bu böyük alimin haqqını özünə qaytarmalıdır. Xalid Səidin tərcümə etdiyi mətn tarixi həqiqət və elmi ədalət naminə mütləq meydana çıxarılıb nəşr olunmalıdır... Faksimile şəklində olsa belə, bu edilməlidir. "Divan"ı rus dilinə tərcümə etmiş qazax alimi Zifa-Alua Auezova 2005-ci ildə nəşr etdirdiyi kitabın ön sözündə yazır ki, "onilliklər boyu çap olunmağını gözləyən "Divan" tərcümələrindən danışarkən, sovet elmi üçün dramatik olan 1935-1937-ci illərdə Xalid Səid Xocayevin Azərbaycan dilində hazırladığı tərcümənin üstündən sükutla keçmək olmaz. "Sovetskaya tyurkoloqiya" jurnalının məlumatına görə, bu tərcümə hələ də çap olunmayib və Azərbaycan Elmlər Akademiyasının... seyflərində saxlanılır". Bunu indi bütün dünya bilir...

Xalid Səidin 85 il əvvəl tərcümə etdiyi "Divanü Lüğat-it-Türk"ün üzə çıxarılması və nəşr edilməsi Bakının dünya türkologiyasındakı nüfuzuna əsaslı təsir göstərməklə yanaşı, Xalid Səidin pərişan ruhunu da təskin edər...

Yazıya sözardı

"Bu dünyada bir Xalid Səid vardı" məqaləmi 2008-ci ilin sentyabrında yazmışdım ("Ədəbiyyat qəzeti", 12 sentyabr 2008).

O yazıdan sonra Xalid Səidin qızı Bəhicə xanım mənə zəng vurdu. Görüşdük. Geniş bir söhbət etdik. O söhbət də elə həmin günlərdə "Ədəbiyyat qəzeti"ndə dərc olundu. ("Füzuliyə aid sualla Çobanzadəyə müraciət etdikdə o, tələbələrini Xalid Səidin yanına göndərərdi...". "Divanü Lüğat-it-Türk"ün ilk tərcüməçisi Xalid Səid Xocayevin qızı Bəhicə xanımla söhbət.- "Ədəbiyyat qəzeti", 14 noyabr 2008).

Sonra "Xalid Səid Xocayev - şəhid türkşünas" kitabımı yazdım. Xalid Səid barədə yazılmış ilk kitab idi. ("Elm və Təhsil" nəşriyyatı - 2009).

2009-cu ilin 7 oktyabrında Atatürk Mərkəzində kitabın təqdimat mərasmi keçirildi.

Bəhicə xanım isə artıq 4 ay idi ki, Kanadaya köçmüşdü.

Kitabın bir neçə nüsxəsini ona göndərdim. Məktub yazdı. Fikri-zikri "Divanü Lüğat-it-Türk"ün yanındaydı:

"Hörmətli Azər müəllim. Mən bu məktubu Kanadadan yazıram. Allahın əmri belə imiş - mən də qəriblikdə yaşamalıymışam.

Xalid Səid haqqında yazdığınız kitabı alıb nə gədər sevindiyimi desəm heç bir şey deməmiş olaram. Çox sağ olun. Ədəbi fəaliyyətinizdə sizə müvəffəqiyyət diləyirəm, çünki sizin bütün fəaliyyətiniz nəcib, xeyirxah bir işdir. Siz Xalid Səidi öz əsərinizlə yenidən həyata qaytardınız, ruhunu şad etdiniz. Bu, həm də çox savab işdir. Allah köməyinizdə olsun. Mən bütün ailəmlə birlikdə sizə cansağlığı arzu edirəm. Haqsız əzab çəkib həlak olanların ruhunu şad etdiyinizə görə nəsillər sizə minnətdar olacaq.

Azər müəllim, siz Xalid Səidin elmi fəaliyyəti ilə yaxından tanışsınız. Mahmud Kaşqarının "Divan"ı mətninin izahlı elmi tərcüməsi üzərində mənim gözüm qarşısında gecə və gündüz çalışdığı və əsəri elmi redaktorları olan Malov və Kraçkovskiyə çatdırmaq məqsədi ilə Leninqrada tələsdiyini sizə danışmışam. Əfsus ki, arzusu ürəyində qaldı. Ümidvaram ki, ədalət öz yerini tapacaq və Xalid Səidin bu əsərin müəllifi olduğu sübuta çatdırılacaq və o ölməz əsər bir gün işıq üzü görəcək. Sizə bu işdə müvəffəqiyyət arzu edirəm. Hörmətlə, Bəhicə Xalid Səid qızı. 21 oktyabr 2009. Kanada".

O kitabı yazarkən müxtəlif sənədlərə, Xalid Səidin köhnə və artıq nadir nüsxələri qalmış kitablarına, əlyazmalara, Stalin dönəmində diqqətdən yayınmış kağızlara və təbii ki, Bəhicə xanımın demək olar ki, günaşırı lent yazısına aldığım söhbətlərinə istinad etmişdim. İndi Bəhicə xanım dünyada yoxdur. Ömrünün son on ilini Kanadada yaşadı. Öldüyü gün telefonla danışmışdıq. Bəhicə xanımla danışdığımız günün axşamı, yanvarın 29-da qızından kədərli bir məktub aldım. "...Salam, Azər müəllim, bu gün anam rəhmətə gedib. Gündüz çox şad idi ki, sizlə danışdı. Axşam halı pis oldu, həkimlər heç bir şey edə bilmədilər. Hörmətlə, Əfruz". Bir gün sonra "Ədəbiyyat qəzeti"ndə "Metafizik və sürreal işıq, yaxud Bəhicə xanımın son yuxusu..." adlı yazı yazdım. ("Ədəbiyyat qəzeti", 1 fevral 2020).

"Xalid Səid Xocayev" kitabımın Bəhicə xanım tərəfindən tərcümə edilmiş nüsxəsini Əfruz xanım anasının ölümündən sonra mənə göndərdi. İndi o nüsxəni kitabxanamda Bəhicə Xalid Səid qızının yadigarı kimi əzizləyirəm.

Yenidən Xalid Səid mövzusuna qayıdacağımı düşünmürdüm. Kompüterimin yaddaşında Bəhicə xanımın bir videomüraciətinə rast gəldim. 2018-ci ilin fevralında Birinci Türkoloji qurultayın 90 illiyi ərəfəsində yubiley iştirakçılarına çatdırmaq üçün səsini yazıb göndərmişdi. Bu çıxışında da o, Azərbaycan alimlərinə "Divanü Lüğat-it-Türk"ün Xalid Səid tərcüməsini vəsiyyət edirdi. Təəssüf ki, Bəhicə xanımın həmin çıxışı nə yubiley tədbirində təqdim olundu, nə də yubiley günlərində hansısa televiziya kanalında göstərildi. Bəhicə xanım üzünü Azərbaycanın elmi ictimaiyyətinə tutub deyirdi:

"Xalid Səid bütün ömrünü Azərbaycan türkologiyasına, onun inkişafına həsr etmişdi. Mən isə onun Kaşqarlının Divanı üzərində işləməsinin canlı şahidiyəm. Odur ki, atamın ən əsas əsəri olan Mahmud Kaşqari divanının nə qədər sağam, işıq üzü görməsini arzulayıram. Bununla atamın da ən əsas arzusu həyata keçirilmiş olar və ruhu da şad olardı".

7 sentyabr 2022

Azər TURAN

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 10 sentyabr.- S.16-17.