Çatmaqaş gözəllərin
simulyasiyası
Niyazi Mehdinin "Özümdən
diddiklərim" kitabı haqqında
Görüntü, vizuallıq arsızdır. Çünki
yaddaşın mərkəzində oturan görüntüyə
təslim olmamaq mümkün deyil. Ona
görə də meymunu yadınıza salmayın deyirdi Molla
İbrahimxəlil kimyagər. Həyat axıb gedir və
minlərlə aydın, intellektual adam
öz fikirlərini vizuallaşdırır. Fikir
və düşüncələr həyatın doğal,
natural bir axarına qoşulur. Hər cür
intellektuallığın axmaqlığa yenildiyi bir dönəmdə
filosof Niyazi Mehdi "Özümdən diddiklərim"
adlı kitabında yarım əsrlik fəlsəfi
görüşlərini tarıma çəkir, effektli minor
notlarla "zipləyir", görüntüyə, vizual
kommunikasiya vasitəsinə çevirir.
Filosof olmaq əcəlinə susamaqdır. Dünyada
bolca axmaq varkən fəlsəfəylə məşğul
olmaq isə filosofun cəsurluğundan xəbər verir. Filosofluq alın yazısıdır Niyazi Mehdinin.
"Özümdən diddiklərim"
epistemoloji subyekt statusu olan vizual mətnlər toplusudur. Kitabın dili semiotik çalarlar, vizual bir diskurs,
metatekstual durum yaradır. Bəzən Niyazi Mehdini
oxuduğundan quşqulanır adam. Bu halı ilk dəfə Niyazi Mehdinin "Ortaçağ
Azərbaycan estetik mədəniyyəti" kitabını
oxuyarkən yaşamışdım. Həmin
əsər düşüncə və struktur stilistikası
baxımından Umberto Ekonun "Gözəlliyin tarixi"
ktabına adekvatdır.
Ortodoksal fəlsəfə və postnormal
düşüncə arasındadır Niyazi Mehdinin "yeni nəslə
fəlsəfə, din, sənət və cəmiyyət
haqqında demədikləri". Filosof ilk
baxışda ortodoksal fəlsəfənin anlayış və
kateqoriyaları ilə adi, gündəlik həyatın problemləri
və axmaqlığına ağıl və duyğular
kontekstində baxır. Ancaq mən "Özümdən
diddiklərim"də Niyazi Mehdini Skot Laş, Berri Smart, Duqlas
Kellner, Stiven Best, Ernest Qellner, Yurgen Habermas, Jan Bodliyar,
Riçard Rorti, Piter Karavetta, Ziyauddin Sərdar, Həccac
Əli kimi ən modern filosof və intellektuallarla müqayisə
edə bilirəm. Bu, qüsurlu və ya intellektual
görkəm verən qiyas deyildir. Bizə
aid bir filosofun dünya intellektual düşüncə
çevrəsinə adekvat fikirləri adamı mutlu edir.
Bu zaman hər cür "intellektual
fırıldaq" və "necə də tərifləyir"
yarlığı ilə razılaşıram. Daha doğrusu, "hərləmirəm" belə
fikirləri.
Niyazi Mehdini oxunaqlı və maraqlı edən intellektual
emosiyadır.
Gərəksiz terminologiya və diskursiv
inyeksiyalar olmadığı üçün fəlsəfə
gündəlik həyata yaxınlaşır, ancaq onun
fövqünə çıxan vizual effekt və faktlarla
elastikləşir. "Çadra və müsəlman
kişilərində seksual aqressivlik" essesində oxucu mətni
hedonistcə həzm edir. Rolan Bartın mətnin həzzi,
dadı kimi tərif etdiyi proses baş verir. Çünki
beyin və şüurun anlayıb həzm etmədiyi heç
nə digər duyğular və orqanlara keçmir. Havada qalır. Həzm edilən
aqressiv müsəlman seksuallığı belədir. "Ortaçağda çadra qadının ətrafında
"qara qrafik çevrə" cızaraq virtual divar
yaradırdı ki, yad kişilərin hedonizmindən onu qorusun.
Çadra eyni zamanda bu dairə ilə ərin
hedonistik məkanını cızırdı".
Liotara görə, istehlak cəmiyyətində narratoloji
məlumatla elmi biliklər arasında ciddi bir fərq yoxdur. Ancaq
"Özümdən diddiklərim" kəskin olmasa da, incə
fərqləri üzə çıxarır. Niyazi Mehdi olduqca həssas mövzulara bir qədər
yumoristik üslubla yanaşır. Narratoloji
məlumat filosofun düşüncə kordinatlarında elmi-fəlsəfi
biliklərə dönüşür. Belə
bir üslubda yazmaq olduqca çətindir. Niyazi
Mehdinin dili vizualdır, bir qədər sosial media
formatındadır. Esseistik
düşüncə ilə fəlsəfi, akademik çalar
birləşir, ancaq heç biri olmur. Çağdaş,
modern bir filosofun yumoru, öz deyimi ilə desək, bir qədər
"mırt vurmağı" ilə
qarşılaşırıq. Fəlsəfəni
bu qədər əlçatan etmək asan deyil. Çünki "bəşəriyyətin bu
günə qədər önəm verib
düşündüyü şeylər həqiqəti ifadə
etmir". Daha çox bir illüziya,
yanılma aktına şahid oluruq.
Azərbaycan insanına fəlsəfə
lazımdırmı? Modern insanı fəlsəfə
maraqlandırmır. Modern insan
intellektuallıqdan imtina edir. Sağlam və
uzunömürlü yaşamaq istəyən, həzz verən
şeyləri arzulayan, fiziki ağrılardan xilas olmağa can
atan modern insanı fəlsəfə necə
maraqlandırsın axı. Stres və
depressiyanın üstünə böyük bir sosioloji naməlumluq
böhranı gəldikdə görürük ki, fəlsəfə
lazımdır. Toplum üçün
deyil, fərdlərə gərəklidir.
2009-cu ildə
Fransada jurnalist Jan-Filip
de Tonnakın təşəbbüsü ilə "Kitablardan
xilas olmağı gözləməyin" adlı kitab
çap olunur. Kitab filosof Umberto Eko ilə
kinodramaturq Jan-Klod Karierin olduqca maraqlı söhbətləridir.
Moderator Jan-Filip de Tonnak konseptual mövzu və
suallar qoyur. Eko və Karier isə yumorlu və
maraqlı cavablar verirlər. Söhbət əsnasında
Eko deyir ki, axmaqlıqla bağlı kitabımdan sonra
Avropanın müxtəlif bölgələrindən
çoxlu təşəkkür məktubları aldım.
Niyazi Mehdi isə axmaqlığın Avropa və
Azərbaycan versiyasını təqdim edir. Axmaqlığın Avropaya xas cəhətini
Rotterdamlı Erazma əl yelləyərək, Azərbaycan
versiyasını isə intellektual axmaqlıq formatında
analiz edir. "İntellektual fırıldaq" və
"intellektual barbarlıq" isə bonus olaraq əlavə
olunur. "Azərbaycanda yaltaqlığın
saxta sevgi qiyafəsi sevgini devalvasiya edib. Ona
görə də mən sevgimi, heyranlığımı
"intellektual fırıldaq, hətərən-pətərən
estetikası" kimi həyasız formalarda bildirməyə əl
atmalı oluram".
Filosof Azərbaycanı maraqlı etməyin yolunu
intellektual fırıldaqçılıqda görür? Ən mürəkkəb
fəlsəfi terminlər, istilahlar, əşyaların
varlığı, həqiqəti və mahiyyəti haqqında
yozumlar itələyici bir sözlə,
"fırıldaqçılıq"la izah olunur. Çünki "intellektual fırıldaq nəsnələrə
fırıldaq gəlib onları və deməli,
dünyanı yeni səslərdə, informasiyalarda
danışdırmaqdır".
Niyazi Mehdinin sevgi barədə görüşləri
fizikanın qanunlarına tabedir. Axı fizikasız
sevgi mümkün deyil. Bütün həzzlər
və ağrılar cisimdə toplanıb. Azərbaycan
insanının sevgiyə ruh insanı olmaq bucağından
baxması və mexanikanın qanunlarından kənarda, müqəddəs
bir sevgi dünyası yaratması olmayan bir ideala, eşqə
olan arzusunu ayağısürüşkən edir. Halbuki bütün ləzzətlər, həzzlər
və çətinliklər insan bədəninə
yığılır. Görməmiş
adamın sevgisi isə daha yaxşısını tapmaq istəyi
ilə alışıb-yanır.
Niyazi Mehdi "Özümdən diddiklərim"də
son əlli ilin modern tarixini ritmik, milli, semiotik bir dil
sferasında konseptual mərhələlərə
bölür.
1. Fəlsəfə
çağı;
2. Din və
ateizm mərhələsi;
3.
M-sız mədəniyyətdə insan bədəninin tarixi;
4.
Çağdaş toplumda manipulyativ və heç vaxt olmayan
demokratiya;
5. Qordius
düyünü, münaqişə, yaramazlıq və
yaxşılıq potensialı (Dostoyevskinin
"Öküzlük xisləti" tezisi);
6. Estetika
və sənətin boş semantik mərkəzindəki doluluq
sferaları;
7. Dilin və
sözlərin "krutoy" və "cool" tezliyi.
Bu yeddi evrənli semiotik simulyasiya çağında
reallıq yoxdur, hiperreallıq vardır. Çatmaqaş
gözəllər öz cazibələrini itiriblər. Onların səliqə-sahmana salınan
qaşlarındakı laminasiyanın, doluluğun
(çatmaqaşlığın yox ha), pirsinqin
simulyasiyasıdır cazibə mərkəzi. Artıq estetika deyil, transestetika mövcuddur. Seksuallıq Uzaq Şərq gözəllinin
çatma qaşlarından transformasiya olunub transseksual
mühitə, oradan da "midlsex"-ə-orta cinsə. Burada Jan Bodliyarı yada salmamaq olmaz. Niyazi Mehdi iddiasız, "mırt vurmaq"
janrında modern dövrün fəlsəfəsini yaradır.
Yazılarında tez-tez çəkdiyi misallar,
anlatdığı vizual effekti olan təmsillər gerçəkliklə
uzlaşmayan simulyasiyanın sonsuz dövriyyə
çağına güzgüdür.
İstehsalın yenidən istehsalla əvəzləndiyi
çağda təqlidçi bir topluma metaforlarla yanaşan
filosof yaxşı bilir ki, məcazlar reallığı
üstələyib. Və yenidən istehsal və istehlak edilməyən
gerçəklik yoxdur. Genetik kodların
bir-birinə qarışdığı bir mühitdə media
yalan və doğruya fərq qoymadan montaj üsulu ilə
işləməkdədir. Elə məhz
bu məqamda bir düşünürə, filosofa ehtiyac
yaranır. Çünki Niyazi Mehdinin məcazlar və
metaforlarla özündən diddikləri ehtimal olunan hər
hansı bir həqiqət qədər doğrudur!
Ülvi BABASOY
Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 10
sentyabr.- S.25.