Bədii mətnin anlaşılması

Şuşa nəğməsi: Günəş topla mənim üçün...

Belə bir arzu olunmayan sual: bədii mətni yaratmaq, yazmaq asandır (çətindir), yoxsa onu oxumaq?

Əlbəttə, ritorik sualdır, ancaq bununla bağlı düşüncələr hansı məqamdasa çıxmaza da dirənə bilər. Məsələ burasındadır ki, şair, yaxud yazıçının yaratdığı mətn onun nəzərdə tutduqlarının sərhədini keçir və şeir, yaxud nəsr olur, adi əhvalat və ya duyum (nəfəsinə gələn) sənin düşündüyün və orijinal hesab etdiyin çərçivəni qırıb efirə qarışmasa ən müxtəlif rakurslarda oxunmağa da yaramaz. Yəni səndən qopub ayrılan mətn havaya (efirə) qarışmalıdır ki, onun ən fərqli dərinlik ölçüləri fəhm edilə bilsin.

Şeir nəfəslə yazılır, nəzəri fikirdə "nəfəslə görmə" anlayışı var. Yəni ani içinə dolan duyumla göyün yeddinci qatında olan nələrisə görə bilərsən. Vaxtilə bu barədə Çarlz Olsunun fikrini sitat gətirmişdik, bu fikirdə bədii mətnin anlaşılması probleminə yanaşma düzgün sayılmalıdır. Diqqət edin: "Çarlz Olsonun fikrincə, məhz nəfəs ("nəfəslə görmə") dilin bütün nitq gücünün geri, yəni öz yuvasına qayıtmasına imkan verir. Olson bu məqamda qeyd edir ki, nitq bu məqamda şeirin "bərk" (açılmamış) şəklidir, orda, bu məkanda hər şey açılmamış tumurcuq kimidir, bütün sirr, dil açmamış nəsnələr onun içindədir. Şeir nitqə, eyni zamanda isə onun bərkliyinə, "açılmamış tumurcuqlarına" yiyələndikdən sonra burada hər şey - bütün nəsnə və əşyalar elə tumurcuq kimi görünür. Şairin hansısa mənbədən aldığı enerji oxucuya keçdikdə o zaman dəyişir və başqalaşır ki, oxucu bu tumurcuqların açılma məqamını görə, təsəvvür edə bilsin. Əsl feyz elə budur...".

Demək, yazma və oxuma eyni zamanda və bir neçə dəfə baş verir. Şeir mətnin yaradılma prosesində dilin nitq gücü geriyə, öz yuvasına, arxaikaya qayıdırsa demək, tumurcuqlar bütün zamanı içində "həbs edə" bilər. Tərcüməçi Səyavuş Məmmədzadənin "Şuşa" şeirində olduğu kimi. Ömrü boyu tərcüməylə məşğul olan, başını qatan adamın qəlbini döyəcləyən ağrı onun yazdığı və yazacağı hər şeyin üstündən dalğa kimi keçir. Yerdə nə qalır? Bunu demək çox çətindir. Bu şeirdəki ağrı, həsrət, qüssə, dərd... təkcə Şuşa həsrətiylə bağlı deyil, şairin öz taleyi, içində kimsəylə bölüşmədiyi dərdlər bu mətni hər oxuduqda tumurcuqlayır, açılır, nələrsə deyir, nələrsə dilinin altında qalır. Şeir çox zaman yazılan yox, dilin altında qalıb qıvrılan nəsnələrdir. Bu şeiri sadəcə oxumaq lazımdır, onu təhlil etmək, şərh verməyə çalışmaq çox mənasız olardı.

Şuşanı qar gördüm, qar gördüm,

Elimi var gördüm, var gördüm,

Səslədim ötən günləri,

Daşları kar gördüm, kar gördüm.

Yazıma gəl dedim, gəl dedim,

Üzümə gül dedim, gül dedim,

Haçandan sönən ocağın,

Külünə gül dedim, gül dedim.

Dağları dağ gördüm, dağ gördüm,

Həmişə şax gördüm, şax gördüm,

Bir bulaq aynasında

Saçımı ağ gördüm, ağ gördüm.

Şuşadan yol getdim, yol getdim,

Dedilər qal getdim, qal getdim,

Ürəyim dilə gəldi,

Dinmədim, lal getdim, lal getdim.

Ancaq bir şeyi demək olar: nitqin geri, öz yuvasına qayıdıb ordan indi kimsənin xatırlamadığı xatirələri götürüb bu günün ultra-müasir məqamları ilə qarışması qəribə və çox orijinal mənzərə yaradır. Ona görə də bu şeirin içində dolaşan səsdə o qədim dövrlərin ləhcəsi, insanların dərd gələndə başını sinəsinə sıxıb susması..., ağıların, bayatı və söyləmlərin ləpələri, tumurcuqları cilvələnir.

Ona görə də oxu və yazı - bədii mətnin yaradılması ilə oxunması zahirən olmasa da, daxilən eyni zamanlıdır. Bu anlamda, kimsənin ürəyində oxumadığı, pıçıldamadığı mətni yazmaq mümkünsüzdür. Mətn əvvəlcə yazılmır, oxunur, bu dili daşıyan, aşiq olan, ağı deyən, bayatı çağıran insanların xəyallarından keçirib "oxuduqları" mətnlər yazılır.

***

İnsan ömrü boyu eyni bir mətni sonsuza qədər yazır və bu nüsxələr heç zaman üst-üstə düşmür, eyni olmur. Eyni şeyi yazan, onu qələmə alan insan, bunu anidən dəyişdirənsə başqa bir qüvvədir və bu qüvvə yazının, bədii mətnin yazılması və onun fərqli şəkildə oxunması ilə bağlıdır.

Bədii mətn onu hər oxuyan insanla dəyişir.

Etimad Başkeçidin "Günəş topla mənim üçün" hekayəsi onun yaradıcılığında şübhəsiz, yeni bir xətt deyil, bu kimi yazı metodu onun məsələn, "Veyil dərəsi" və digər hekayələrində artıq, necə deyək, oturuşub, yəni Etimadın istənilən hekayəsində (romanından fərqli olaraq-!), hadisələrin inkişafının konkret məqamında mistik bir aura yaranır, daha sonra bir-birinin dalınca gələn reallığı bəlkə də göz deşən olaylar baş verir. (Diqqət edin: "...Mən mömin quşlar və şəhid atlar barədə eşitmişdim. Sonra bu barədə ədəbiyyat da tapıb oxudum. Daha sonra Moskvanın ucuz kinoteatrlarından birində pop-korn yeyə-yeyə və fanta işə-içə kinoya baxan adamlarla birgə məşhur italyan rejissoru Pazolininin "Quşlar və quşcuğazlar" filmini seyr etdim və o vaxtdan yəqinləşdirdim ki, heyvanat aləmi insanlıq üçün çoxlu ibrətlərlə doludur". - "Veyil dərəsi" hekayəsindən). "Günəş topla mənim üçün" hekayəsi də bu baxımdan üslub normativinə uyğundur. Ancaq digər hekayələrindən fərqli olaraq bu mətndə Etimad həmin mistik auranı insanın ruhunun dərinliyindən süzülüb gələn (işıq seli-!) "poetik ovqatla" doldurmağa çalışıb və bədii mətləbin yenə də yazıçının özünün bildiyi, duyduğu anda ən müxtəlif istiqamətlərə şaxələndirə bilib. "Veyil dərəsi" hekayəsində təsvir boyu, təhkiyə zamanında çox qəribə hadisə baş verir, danışmaq, çatdırmaq istədiyin şey iradəndən asılı olmayaraq "bölünür", ayrılan hissəciklər danışan, təsvir edən, göstərən sözün sərhəddə yerləşməsinə şərait yaradır. Sərhəddə dayanan söz təsvirin yalnız "yararlı" cəhətlərini üzə çıxarır, bu hekayədə daxili ritm əyrisinin hərəkəti anbaan izlənir, xronotop sözün üstündə "peyda olmur", necə deyərlər, əhvalatın arxa planından, onun daxili ritmindən irəli gəlir, hər bir hadisə və əşya, deyək ki, adicə yağış da ikili funksiya daşıyır - o həm nəyinsə səbəbi və həm də nəyinsə nəticəsidir. Təhkiyəçinin yan-yana yerləşdirdiyi mətləblərdən istədiyin yox, yalnız bu hadisələrin daxili məntiqinə uyar nəticəni hasil etmək mümkündür: başqasına qənim kəsilmək, onu yer üzündən silməyin ən qısa yolu onun təcrübəsinə və biliyinə yiyələnmək, bu təcrübəni onun əlindən almaqdır. "Bu yaxınlara kimi elə bilirdim ki, "sənin ətini yeyərəm" tipli ifadələr sadəcə bir nitq ştampıdır, dilimizdə dolaşıb-durur özüyçün, nədən ki, hazırda, bəzi manyakları nəzərə almasaq, hərfi anlamda heç kəs heç kəsin ətini yemir. Amma sən demə, burda da məsələ mən fikirləşdiyim kimi deyilmiş. Lap bu yaxınlarda səmavi kitabların birində oxudum ki, "əgər siz bir kəsin haqqını tapdayırsınızsa və ya halal haqqına sahib çıxırsınızsa, onda həmin adamın ətini yemiş olursunuz...". "Günəş topla mənim üçün" mətnində də səmavi kitablara istinadlar var:

- Gördünüz? Sizə demişdim, sağalacaqsınız!

- Hə, görünür, öncəgörlüyün də var, - Professor özünü o yerə qoymadı.

- Yox, gələcəyi görə bilmək üçün kor olmalısan, Homer kimi, Vanqa kimi, nə bilim, Kor Aşıq kimi. Mənimsə gözlərim görür...

- Qulağı olan eşidir, gözü olan görür. - Professor hardansa "İncil"in sözlərini xatırladı, dilini sürüyə-sürüyə, nəsə demək xətrinə dedi.

- Müqəddəs kitablar bir-birinə zidd fikirlərlə doludur. Bəlkə də elə ona görə bu kitablara müdriklik mənbəyi kimi baxırlar... - Qarovulçu mızıldandı.

Bu hekayədə ("Günəş topla mənim üçün") yuxarıda vurğuladığımız cəhətin hesabına təsvir fraqmentdən fraqmentə keçdikcə çox aydın, bəzən insanın ruhi vəziyyəti ilə bağlı görüntü yarada bilir. Təsvirin baş verdiyi və "öldüyü" (bitdiyi-!) anda həmin görüntü hekayədəki dünyanın bütün ərazisini tutur. Bunun sayəsində qarşıdan daha fərqli və dərin ölçülü fraqment gəlir, onların bir-birini şərtləndirməsi fraqmentlərarası keçid məntiqi ilə çözülür. Diqqət edin, "Professor"un birdən düşdüyü vəziyyətin bu məqamların birində verilməsinə: "...Qəribə azarmış, sizə deyim. Ağzını açan kimi bilinirdi ki, adam özündə deyil. Bəli, insanın ağıllı olduğunu ömür boyu görməyə bilərlər, amma dəli olunsa, iki dəqiqəyə sezirlər. Professor yaşının bu çağında dəli olmaqdan, bundan da çox dəli kimi ad çıxarmaqdan qorxurdu. Dağların arasındakı bu ixtisaslaşmış xəstəxanaya da, dostlarının məsləhəti ilə, özünü tarazlamaq, mümkün olsa, düşdüyü bəladan qurtulmaq üçün gəlmişdi".

Hekayədə baş verən hadisələr. Məqsəd o qəribəlikləri təsvir etmək, bunun izahını axtarmaq və tapmaq çabası deyil, əsas niyyət onları sadəcə göstərməkdir, insanın bəzən hansı dərinliklərdən özünə qayıtdığını bildirməkdir. Bu isə ən müxtəlif üsullarla, təhkiyə texnikası ilə açıqlanır.

"Günəş topla mənim üçün" Zülfü Livanelinin şeiridir, əslində mahnı kimi doğulmuş mətndir. Bu qədər günəş şüası ilə dolu mahnının arxasında belə bir mistik auranın olması faktını müəllif belə bir rakursda gerçəkləşdirir ki, məqamı gəlincə, dünya, aləm yox, məhz insanın özü, daxili duyumu dəyişəndə metamarfozalar artıq görüntü formasına keçir. Arzuladığını, xəyalında yaşadığını görmək, "reallıq sərhədini" keçməklə aləm qarışır. Hər şey tərs məntiqlə işləməyə başlayır. Hekayədəki ani ştrixlə verilən "qum saatı" obrazı da bu mənada təsadüfi deyil. Keçidin aniliyi, olmaqla, reallıqla irreal dünya arasında "çabalaması" özünə uyğun obraz və detallar yaradır, həm "idiminə bax...", həm də "pir ağacı...".

Bu dəyişikliklərin "slaydları" gün işığında yanıb saralır, yaddaş sozalır, heç nəyi yada sala bilmirsən və... bir andan sonra bu da sənin üçün önəmini itirir. İnsan artıq gedir, varlıqla yoxluğun sərhədində dayanır. Yazı-pozu adamı, professor ayamalı yazıçı indiyə qədər qələmlə "oynadığı" halların tilovuna düşür. Burdan o yana yol yoxdur. Professorun özündən çıxan, qarşısında "pir ağacı" kimi peyda olan Qarovulçunu əvvəl qəbul etmir, sonra darıxır, onu görməyə tələsir - özü kimi, qaçır və içinə, ürəyinə baş qoymağa tələsir.

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 24 sentyabr.- S.10-11.