Nəsrimiz üçün tipik olmayan hekayə:

müəllifin bədii məqsədi və oxucu sualları

“Günəş topla mənim üçün…”

Etimad Başkeçidin "Günəş topla mənim üçün" hekayəsi nəsrimiz üçün o qədər də tipik olmayan, qəhrəmanın şüuruna səyahət edən, onun psixi sarsıntısını vizuallaşdıran mətndir. Hekayədə nə obrazların özünüanalizi ilə qarşılaşırıq, nə də onların suallarını eşidirik. Burada qəhrəmanın bütün "münaqişəsi" özüylədir - o, əl-qolunu ölçərək öz-özüylə ucadan danışır, yaddaş pozuntusu yaşayır, daxili psixi gərginlik içində nəyisə həll etməyə can atır, amma suallar vermir. Bəlkə buna görə mətndə müəmma düyünü yaranmır. Əksinə, burada suallarla baş-başa qalan tərəf oxucudur. Və bu oxucu içindəki yaranmış suallara cavab tapmaq məqsədilə mətndəki bütün işarə, rəmz və adları, təbiət lövhələrindən tutmuş qəhrəmanların adi jestinə, danışığına qədər hər şeyi iri planda və məntiqi həll əsasında çözməyə ehtiyac hiss edir.

Cavablar qəhrəman - Professor üçün ona görə əlçatmaz deyil ki, bu məsafədə onunla "mən"i arasında dayanan fiqur var və məsələ bundadır ki, bu fiqur - Qarovulçu cavabları tapmaqda yalnız Professora deyil, həm də oxucuya yardımçı olur. Bütün cavablar onun ikiləşmiş "mən"ində tapılır. Qəhrəman niyə insanlardan təcrid olunub, niyə dağlar arasında yerləşən xəstəxanaya yerləşib, hamının eyni qəlibə salındığı çoxüzlü - əslində isə üzsüz görünən adamların məskunlaşdığı şəhər həyatı onu niyə bezdirib və s. Bir də qəzavü-qədər məsələsi, insanın etdiklərinin üstünə bir də qayıdacağı fikrinə inam: "Boş yerə özünüzə ölüm arzulamayın, Allah insanın xor baxdığı, ağız büzdüyü hər şeyi özünə yaşadır, yalnız bundan sonra canını alır".

Şükür etməyi bacarmayan, hər şeyə mız qoyan, insanlara daha çox olduğu yüksəklikdən nəzər yetirən, onları özünün həyat platformasına uyğun şəkildə qavrayan Professorun xəstəlikdən sağalmağa doğru yaşanan ömür aralığında əzab çəkməklə ruhsal təminat qazanması - mətn boyu poetik fikrin istiqaməti bu kontrastın açılışına yönəlir. Qəhrəmanın daxili səsi, ikinci "mən"i kimi doğulan Qarovulçu obrazı onun ruhsal müvazinətinin bərpasında çox qüvvətli daxili enerjiyə malik olan hərəkətverici amilə çevrilir. Müəllif bu effektli fəndlə hekayənin emosional qatını dərinləşdirir. Buna baxmayaraq, hekayəyə əvvəldən axıradək təmkinli gərginlik hakimdir. Müəllif Qarovulçu obrazı ilə bağlı heç bir yerdə sirr, müəmma ilə danışmır, amma hər dəfə onunla bağlı qeyr-müəyyən atmosfer yaradır: qaranlıq köşk, Ayın qarşısını tutan qara buludlar, hər tərəfin zülmətə qərq olması, şimşək, ildırım, güclü yağış. Amma yazıçı bunlarla nuar estetikası yaratmır, sıxıcı, soyuq rənglərlə işləmir. Tam tərsi, hekayənin dramaturgiyasındakı orqanik, canlı təsvirlər oxucunu nəql olunan əhvalatın atmosferin

Qəhrəmanın müəyyən təbəddülatdan, metamorfozadan keçərək çatdığı durulma hekayədə mənəvi tarazlıq göstəricisi olur: "Qarovulçu köşkünə işıq çəkdirin. O kişi axşamlar qaranlıqda oturur...". Bu cümlə Professorun sağalmasını, özünə qayıtmasını ifadə edən motiv kimi səslənir. O, özünü tapdığı anda Qarovulçunu "itirir", daha doğrusu, Professorun içinə işıq seli axıdan bu obrazla müəllif insanın həyat mövqeyinin düzgün axarını müəyyənləşdirməyə çalışır və bununla onu - qəhrəmanın "ruhunun qarovulçusu" qismində uğurla simvolizə etməyə nail olur.

Bu ayılmanın, özünüdərketmənin təsviri və baş verdiyi epizod qüvvətliliyi Etimadın hekayəsində poetik zirvədir. O, söz və ifadələrin dərin psixoloji yük daşıyan kontrastı ilə ruhun, mənəvi aləmin dəyişikliyini gözəgörünən edir.

"Günəş topla mənim üçün" hekayəsində yazıçının dil vasitələrindən bədii istifadə yolları rəngarəngdir, dilin daxili zənginlik və mövcud imkanlarının yeni keyfiyyətlər qazanmasına imkan yaradır. Burada dil vasitələri xarici effekt və təəssürat yaratmaqdan daha çox xüsusi məntiqi gücü olan dəlil və əsaslara çevrilirlər. Diqqət edək, yazıçının başqa heç bir əlavə naxışlar vurmadan işlətdiyi tək bir cümlə - "Qarovulçu budaqlarından rəngbərəng parçalar sallanan pir ağacına oxşayırdı", - ağlını itirmiş adamın geridönüşü üçün edilən duaların, verilən nəzir-niyazların simvolik şəkli olaraq oxucunu fikri nəticəliyə aparır. Yaxud hekayədə mərhələ-mərhələ verilən işarələr - qəhrəmanın Qarovulçu köşkündən eşitdiyi musiqi səsi, başı daşa dəyəndən (!) sonra özünə gəlməsi kimi məqamlar mətndə qüvvətli simvolizmi və mətnaltı dərinliyi yaradan amil kimi mənalanırlar.

Yəni bir epizodda işlənən istənilən detal növbət epizodda beynimizdə yaranmış sualların cavabı olaraq daim oyaq vəziyyətdə saxlanır, sonrakı məzmunu təyin etməyə yardımçı olur. Qəhrəmanın yazdığı bir neçə əsər, fəlsəfə və sosiologiyaya dair oxuduğu bir neçə kitab, musiqi meditasiyası, öz-özüylə danışmağa başladığı vaxtdan bu yana məşğul olduğu: "...yoqa... fəlsəfə... ezoterika..." - bunların hər biri əsərdə işarəvi səciyyə alır, ruhun ikinci yaşayış forması kimi reallaşır. Biz bu detalların hər birini obrazın niyə bu duruma düşməsinə dair səbəblərin yerinə qoyub hallandıra, hətta öz versiyamızda uydurmalara gedə bilərik. Amma bizi qəhrəmanın gəlib çatdığı mənəvi müstəvi maraqlandırır. Məncə elə müəllifin bədii məqsədi də daha çox dissosiativ pozuntu yaşayan insanın bundan qurtulma vəziyyətinin analizidir.

Elnarə AKİMOVA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 24 sentyabr.- S.11.