İdeallarımızın gerçəkləşdiyi
ərəfədə Kamal
Talıbzadənin 100 illiyi
Kamal Talıbzadə ilə bağlı bu yazını nə üçünsə, Bakıda
deyil, atamın şəxsi kitabxanasında,
onun yazı masasında qələmə
almaq üçün
rayona gəlmişəm.
Çünki bu evdə Kamal Talıbzadəni
xatırladan çox işarətlər, sənədlər
var: Məktublar, şəkillər,
avtoqraflı kitablar...
Əvvəlcə albomları vərəqləyirəm.
Şəkillərdən birində
professor Yaşar Qarayev,
Türkiyədən Əli
Heydər Bayat, İmamverdi Əbilov, akademik Kamal Talıbzadə,
şərqşünas İmamverdi
Həmidov yanaşı
dayanıblar. Yan tərəfdə
Əli bəy Hüseynzadənin portreti görünür. Şəkil
1998-ci ildə Salyanda Hüseynzadə ilə bağlı tədbirdən
sonra çəkilib. Həmin tədbirə Türkiyədən Əli
bəyin qızı rəhmətlik Saida Santur
da gəlmişdi. Albomun
növbəti səhifəsində
Kamal Talıbzadə və
İmamverdi Əbilov təbəssüm dolu baxışlarıyla fotoqrafa
tərəf yönəliblər,
Saida Santur isə çantası ilə məşğuldur.
Bu isə Kamal Talıbzadənin
atamın məktubuna yazdığı cavab məktubudur. 1993-cü ilin
10 iyununda, yəni bu şəkillərdən
beş il əvvəl
yazıb:
"Əzizim İmamverdi, salam! Məktubunu aldım, əsrimizin əvvəllərindəki ziyalılarımızın
məktublarındakı vətəndaşlığı,
səmimiyyəti, ədəbi
irsə, böyük şəxsiyyətlərimizə bəslənən sonsuz məhəbbəti, sabaha olan inamı xatırladım. Nə yaxşı ki, vətənimizin
ayrı-ayrı guşələrində
də sənin kimi işə can yandıran, keçmişimizə
böyük məhəbbətlə
yaşayan, müasir düşünən, dünəni
bugünə, bugünü
sabaha calaşdıra bilən ziyalılarımız
vardır. Nigarançılığın
yerindədir. Çox
mürəkkəb, anlaşılması,
açılması çox
mürəkkəb bir
vaxtda yaşayırıq.
Dərdimiz ağırdır,
torpaqlarımızın dığaların
tapdağı altında
olmasına dözmək
olmur. Bircə, hələlik, ən böyük təsəllimiz
müstəqilliyimizdir. Onun
da həm xarici, həm daxili düşmənləri çoxdur.
Milli Məclisin bugünlərdəki
müzakirələri buna yaxşı
sübutdur. Ancaq, Allah
kərimdir. Xalqımız
çox belə çətinliklər görübdür.
Yəqin ki, Tanrının
köməkliyi ilə
bu bəlalardan da xilas olacayıq.
İmamverdi, çox sağ
ol ki, atamın və mənim ruhən, mənən, fikrən bağlı olduğumuz, pərəstiş
etdiyimiz bir şəxsiyyətlə bu
cür müntəzəm
məşğul olursan.
Əli bəy Hüseynzadə əsrimizin
dühalarından biridir,
əvəzsiz bir şəxsiyyətdir. Yaşar
(Y.Qarayev - A.T.) mənə xəbər verəndə ki, Salyana gedəcəyik, Əli bəyə həsr olunmuş məclis var, xeyli şad oldum. Əli bəy barədə ürəyim doludur. Dərhal çıxışımın
mövzusunu müəyyənləşdirməyə
başladım. Ancaq hər şey Allahın iradəsindən
asılıdır.
Məni
bu ali məclisə
dəvət etdiyin üçün çox sağ ol, qismət
olsa, görüşərik.
Bakıdakı vəziyyətdən isə, yəqin ki, halısan, qeyri-sabitlik bizə çox pis təsir bağışlayır, görək
bu məclis davaları, vəzifə üstündə davalar bizi hara aparacaq?!
Hələlik bu qədər,
mənim əzizim..."
Deməli,
Əli bəy Hüseynzadəni yad etmək
üçün beş
il əvvəl də Salyanda görüşüblər.
O səfərin məzmunu
Yaşar Qarayevin atama yazdığı bir məktubunda belə tarixləşib:
"Hörmətli İmamverdi
müəllim, salam! Unudulmaz Neftçala görüşünün xatirəsi
qəlbimdə hələ
də təzə tər qalır. Həmin günlərin duyğularını yenidən,
təkrar yaşaya bilmək imkanı və fürsəti var.
Biz Azərbaycanın böyük
mütəfəkkir sənətkarı
və ictimai xadimi Əli bəy Hüseynzadənin xatirəsinə həsr olunmuş yaradıcılıq
gecəsini Salyanda keçirmək istəyirik.
Həmişə olduğu
kimi təşkilati iş də sizin üzərinizə düşəcək. Əməkdaşımız
Rasim Kamaloğlu "Əli bəy Hüseynzadənin ədəbi-bədii
irsi" mövzusunda məruzə etməyə
hazırlaşır. "Əli
bəy Hüseynzadə
və onun Azərbaycanın ədəbi-ictimai
fikir tarixində mövqeyi" mövzusunda
ikinci məruzəni öz boynunuza götürsəniz çox
məmnun olardıq. Şübhə etmirəm
ki, bütün Neftçala-Salyan
ziyalılarının fəal
iştirakını təmin
etməyi öz öhdənizə götürəcəksiniz.
Az qala bir əsrlik fasilədən sonra Salyanda (bütünlüklə respublikada)
bu ilk mötəbər
Əli bəy tədbirində ədibin üzə çıxardığınız
qohum-əqrabasının iştirak
etməsi, onun doğuracağı marağı
daha da artırardı.
Öz növbəmizdə
biz Bakı ziyalılarının
nüfuzlu bir dəstəsi ilə Kür sahilinə qonaq gəlməyə çalışacağıq. Anar,
Bəxtiyar Vahabzadə,
Əziz Mirəhmədov,
Kamal Talıbzadə, Qasım
Qasımzadə, Şirməmməd
Hüseynov, Şamil Salmanov artıq Salyan görüşlərində
iştirak etmək arzularını bildirmişlər.
Türkiyədən gələn
qonaqların iştirakı
da nəzərdə tutulur.
Görüşün fevralın
birinci yarısıda keçirilməsi məqsədə
uyğun olardı. Hər halda daha dəqiq tarixi ev sahibi
müəyyən edəcəkdir.
Neftçaladakı, Salyandakı
bütün dostlara, ailə üzvlərinizə
səmimi salamlarımı
bildirin. Tezliklə görüşmək ümidi
ilə Sizin Yaşar Qarayev. 30 dekabr 1991".
Yaşar
Qarayevin tezliklə görüşmək ümidi
1992-ci ildə deyil,
1993-cü ildə gerçəkləşir.
Əvvəl Salyanın
mərkəzi meydanında
Əli bəy Hüseynzadənin heykəli
açılır, sonra
elmi-nəzəri konfrans
keçirilir. Yaşar
Qarayevin siyahısındakı
qonaqların tərkibi
də genişlənir.
Akademik Ziya Bünyadov, bəstəkar
Arif Məlikov, mədəniyyət naziri Polad Bülbüloğlu
da tədbirlərdə iştirak
edir.
Kamal Talıbzadənin başqa
bir məktubu. Məktub daha əvvəl, 1991-ci ilin 25 fevralında yazılıb:
"Əziz İmamverdi,
salam... Salyan, Neftçala görüşlərimiz
tez-tez yadıma düşür. Səni tez-tez xatırlayıram. Fəaliyyətini, yazılarını
izləyirəm, hər
dəfə adına rast gələndə sevinirəm. Sən mənim yaddaşımda ciddi bir adam
kimi iz buraxmısan".
Xatırlatdığım bu məktubda Kamal Talıbzadənin
fərdi narahatlıqları
da əks olunub: "Ən böyük narahatlığım Qarabağla
bağlıdır. Gecə-gündüz
bu barədə düşünürəm... əməlli-başlı
dərdə düşmüşəm.
Allah axırını xeyir
eləsin!"..
Kamal Talıbzadə 1991-ci ildə
ötən günləri,
əvvəlki Neftçala,
Salyan görüşlərini
də xatırladıb...
Kamal Talıbzadə, İmamverdei
Əbilov və Saida Santur
Məktubların cazibəsindən ayrıla
bilmirəm. Hiss olunur
ki, bu böyük alim
Neftçala şəhər
1 saylı orta məktəbinin ədəbiyyat
müəllimi İmamverdi
Əbilovun elmi fəaliyyətinə hər
zaman qayğı və
diqqətlə yanaşıb.
Onu bəzi məktublarında hətta
"köhnə və
sədaqətli dost" adlandırır.
Məktublar isə çoxdur. Hamısını
bir yazıda əhatə etmək təbii ki, mümkün deyil. Amma bir məktub diqqətimi xüsusən cəlb edir. 1971-ci il mayın 18-də
yazılıb: "Əziz
və hörmətli İmamverdi müəllim!
Salam!.. Bu məktubu son
beş ildə yazılmış 3000-dən artıq
məqalənin, 90-a yaxın
elmi, nəzəri kitabın içərisində
eşələndiyim bir
zamanda yazıram. Ətrafım məqalələrlə
doludur, onların içərisində sizin
də adınıza tez-tez rast gəlirəm.
Hazırda mən Yazıçılar qurultayındakı
məruzəmi hazırlayıram.
Tənqid və ədəbiyyatşünaslıq haqqında məruzəni mənə tapşırıblar.
Vaxt az, bildiyiniz kimi, iş, oxumalı əsər çoxdur. İnstitutun işləri də bir yandan...
İclaslar, vəzifələr
göz açmağa
imkan vermir, onların əlindən qurtarsaydıq, səmərəli
işləmək mümkün
olardı. İmamverdi
müəllim, sizin imzanıza rast gələndə mən həmişə maraqlanır
və oxuyuram. Mən ilk dəfə eşidəndə ki, siz Bakıdan kənarda yaşayırsınız, doğrusu
heyrət etmişdim. Bunu mən ona
görə deyirəm
ki, sizin əsərləriniz
ədəbi mühitdə
fəal iştirak edən, ədəbi prosesə qaynayıb-qarışan
bir mütəxəssis
ədəbiyyatçının əsərlərini xatırladır.
Neftçalada olub ədəbi həyatla bu qədər yaxın əlaqə saxlamaq, əlbəttə,
xüsusi həvəs,
ehtiras, vətəndaşlıq
duyğusu tələb
edir. Mən sizə eyni ruhda fəaliyyətinizi davam etdirməyinizi məsləhət görürəm.
Çox güman ki, qurultayda iştirak edəcəksiniz. Onda məruzədə sizin fəaliyyətinizə aid qiymətlə
də tanış ola
bilərsiniz.
İmamverdi müəllim, məni
sizin perspektiv mövzunuz maraqlandırır.
Yavaş-yavaş, doktorluq
əsəri üzərində
işə başlamaq
lazımdır. Sizdə
bu işin öhdəsindən gələcək
keyfiyyətlər vardır...
Hələlik bu qədər.
Sizə müvəffəqiyyətlər
arzulayıram. Görüşəndə
daha ətraflı danışarıq. Kamal Talıbzadə.
18 may 1971"
Bu məktubdan 4 ay əvvəl
onlar Yazıçılar
İttifaqının Salyanda
keçirilən səyyar
plenumunda görüşmüşdülər.
Plenumu Mirzə
İbrahimov açmış, Kamal Talıbzadə məruzə
etmiş, məruzə
ətrafında isə
Əli Vəliyev, Rəsul Rza, Xalidə Hasilova, Arif Səfiyev, Sabir Azəri, Sokrat Musayevlə yanaşı İmamverdi Əbilov da çıxış etmişdir.
İndi bu sətirləri
yazarkən, o dövrdə
Salyanda çıxan
"Qələbə" qəzetinin
4 fevral 1971-ci il tarixli
sayına baxıram.
Plenum barədə reportajda
hamısının fotosu
və çıxışlarından
parçalar verilib. Çıxış edənlər
arasında Muğanın
ağsaqqalı Qüdrət
Səmədov da var. Kamal Talıbzadənin
şəkli isə tribunada deyil, ayrıcadır. Mirzə İbrahimovla ikisi maşından yenicə düşüblər, görünür,
salyanlılar onları
gül-çiçəklə qarşılayıb. Əllərində
gül dəstələri
var...
Yaşar
Qarayev, Əliheydər
Bayat, İmamverdi Əbilov, Kamal Talıbzadə
və İmamverdi Həmidov. Salyan, 1998
Plenumdakı görüşlərindən 4 il əvvəl, yəni
1967-ci ildə nəşr
olunmuş "Tənqidimiz
haqqında qeydlər"
kitabında Kamal Talıbzadə
yazırdı: "Tənqid
sahəsinə istedadlı,
nəzəri cəhətdən
hazırlıqlı gənclər
gəlmişdir ki, onlarsız
bu günkü tənqidi təsəvvür
etmək çətindir.
Yaşar Qarayevin, Gülrux Əlibəyovanın,
Şamil Salmanovun, Arif Səfiyevin, İmamverdi Əbilovun son məqalələri bu fikri təsdiq etmək üçün kifayətdir... Ədəbi
hadisələri nəzəri
məsələlərlə əlaqələndirməyə meyl onların müsbət keyfiyyətlərindəndir".
Burada, yəni atamın indi sükuta qərq olmuş evində, şəxsi kitabxanasının avtoqraflı
kitablar üçün
ayırdığı bölməsində
Kamal Talıbzadənin demək
olar ki, bütün kitabları yanaşı düzülüb. "Ədəbi
irs və varislər" kitabı
da onlardan biridir. Ürək sözlərini
yaşıl qələmlə
yazıb: "Əziz,
hörmətli İmamverdi
müəllim. Ədəbiyyatşünaslığa
və tənqidçiliyə
yorulmaz marağınız,
alim ehtirası və səyiniz ədəbi aləmə gözəl töhfələr verir. Bu
yolda yeni uğurlar arzulayıram. Kamal Talıbzadə.
2 aprel 1976".
Bir də atamın arxivində Kamal Talıbzadənin
imzaladığı çoxlu
şəkillər var. Məsələn,
uzun illər əvvəl Yaşar Qarayevlə çəkdirdiyi
bir şəklin arxasına bu sözləri yazıb:
"Əzizim İmamverdi,
Yaşarla fəxr etmək olar. Talıbzadə". Yaxud ürəyindən keçənləri
öz fotoşəklinin
arxasında bu sözlərlə ifadə
edib: "Sözün
əsl mənasında
ziyalı kimi tanıdığım, fəallığı
ilə heyrət doğuran, səmimiyyəti,
qayğıkeşliyi ilə
seçilən köhnə
dostum İmamverdi üçün Talıbzadədən".
İmamverdi Əbilovun arxivində
Kamal Talıbzadənin ona
bağışladığı Abdulla Şaiq ünvanlı bir yadigar da var. Şaiqin 1932-ci ildə baş verən bir hadisə ilə bağlı qələmə aldığı
bir səhifəlik əlyazma yəqin ki, xatirələrindən bir
parçadır.
***
Kamal Talıbzadəninin mənim
də tərcümeyi-halımda
izi qalıb. O, mənim ilk elmi rəhbərim olmuşdur.
"Hüseyn Cavid dramaturgiyasının tarixi
qaynaqları" mövzusunda
yazmağı mənə
o, tövsiyə etmişdir.
Xatırlayıram, hərbi
xidmətdən qayıdandan
sonra Ədəbiyyat İnstitutuna - Kamal Talıbzadənin
yanına getmişdim.
Mənə Cavid mövzusunu işləməyi
məsləhət gördü.
Həmin gün Kamal müəllim Əli bəy Hüseynzadə barədə də danışdı: "Sovet
hökuməti Əli
bəy miqyasında bir nəhəngi çuvalda gizlədə bilməyəcək" - dedi.
İnanın ki, elə
belə də dedi. Əhməd Ağaoğludan, Əlimərdan
bəy Topçubaşovdan
da danışdı. Bütün
ömrüm demək olar ki, 1986-cı ilin 20 mayında baş vermiş o söhbətin cazibəsində keçdi.
Caviddən və Əli bəy Hüseynzadədən heç
ayrılmadım. Kamal Talıbzadə
bu mənada, öz sirayətedici təlqinləriylə elmdəki
mürşidlərimizdən biriydi. Azərbaycan filoloji elmini hələ sovetlər dönəmində Əli
bəy Hüseynzadənin,
Əhməd Ağaoğlunun
başına toplamağı,
üfüqləri nişan
verməyi bacaran mürşidlərimizdən biri.
***
Əslində, Kamal Talıbzadə Azərbaycan estetik fikir tarixində Əli bəy Hüseynzadənin yerini, onun yeni sənət konsepsiyasını hələ
1966-cı ildə yazdığı
"XX əsr Azərbaycan
tənqidi" əsərində
müəyyənləşdirmişdir:
"Sənət sənət
üçündür" nəzəriyyəsinin Azərbaycanda
fəlsəfi, ədəbi
proqramını hazırlayan,
onu yeni tarixi şəraitin tələbləri
əsasında istiqamətləndirən
Əli bəy Hüseynzadə idi".
"Füyuzat" jurnalında
təqdim olunan sənət estetikalarının
elmi təsnifatını
aparmaqla Kamal Talıbzadə
1966-cı ildə yazdığı
və Əhməd Cəfəroğlunun təbirincə,
ədəbiyyatımızın "fikri cəbhəsini tanıdan" "fövqəladə
çəkici və öyrədici" "XX əsr
Azərbaycan tənqidi"
kitabı ilə müstəqillik dövrü
Azərbaycan ədəbi
tənqidinin də elmi-nəzəri bünövrəsini
qoyurdu. Doğrudur, səksəninci illərin
sonunda artıq belə məsələləri
aktuallandırmaq, yazmaq
cəsarət tələb
etmirdi. SSRİ hələ
varkən, yəni
1989-cu ildə Kamal Talıbzadə
də bu barədə yazmşdı.
Amma 1966-cı ildə yazdığı
kimi, yenə də hamıdan fərqli yazmışdı.
Tutaq ki, Talıbzadənin
"XX əsrin əvvəllərində
Azərbaycanda ədəbi
hərəkat (1895-1917)" məqaləsi müstəqilliyinin
30-cu ilini yaşayan Azərbaycanda ən çağdaş ədəbiyatşünaslıq
üçün, ədəbiyyat
nəzəriyyəsini öyrənmək,
ədəbi tənqid
tarixinin araşdırılmasında
ədəbi-estetik istiqamətləri
müəyyənləşdirmək baxımından ideya qaynağı mislindədir.
Talıbzadə həmin
məqaləsində "yeni əsrin əvvəllərində
Azərbaycanda romantik tənqidin ideya-estetik əsaslarını yaradan,
"sənət sənət
üçündür" nəzəriyyəsinin fəlsəfi,
ədəbi proqramını
hazırlayan, onu yeni tarixi şəraitin tələblərinə doğru
istiqamətləndirən" Əli bəy Hüseynzadəni "idealist-romantik
tənqidin ilhamçısı
və başçısı"
adlandırırdı. Əfsus
ki, müstəqilliyimizin hətta
otuzuncu ilində belə Talıbzadənin kifayət qədər aydın və konseptual olan bu mülahizələrinə,
etiraz edə bilməsələr də,
susmaqla qarşılıq
verənlər hələ
də yox deyil.
***
Kamal Talıbzadə 1960-cı illərin
ikinci yarısından
etibarən, Azərbaycan
tənqidçilərinin patriarxı
missiyasını yerinə
yetirib, onlara zəif və boz ədəbiyyatla uğraşmamağı tövsiyə
edib. "Ən yaxşı əsərləri
seçib, fərqləndirib,
onları yüksək
nəzəri səviyyədə
təhlil edin. Tənqidin diqqətini bu əsərlər ətrafında cəmləşdirin,
ədəbi-ictimai fikri
bu əsərlərə
doğru yönəldin"
deyib. Talıbzadə bunu tənqidin itirilmiş nüfuzunu bərpa etmək üçün dilə gətirir, ədəbi tənqidi təfəkkürdə
"yüksək ideya-bədii
tələb meyarı
yaratmaq yolu"nu ədəbiyyatşünasların üzünə açır,
yeni ədəbi-estetik istiqaməti
müəyyənləşdirirdi. Bildirirdi ki, "ictimai zövqü belə yüksək estetik meyar ilə tərbiyə etmək yolu ilə də
zəif əsərlərə
atəş açmaq,
onları sıxışdırmaq,
belə əsərlərin
zövqlərə təsirini
zəiflətmək və
intişarının qarşısını
almaq olar". 80-ci illərdə belə düşünən Talıbzadə,
altmışıncı illərin
ortalarında yüksək
ədəbi tənqid
əyarının yaranmasında
bilavasitə iştirak
edirdi.
Yeri gəlmişkən xatırladıram,
İmamverdi Əbilovun
"Ədəbiyyat və
incəsənət" qəzetinin
1 may 1965-ci tarixli sayında
"Şerimizdə konkretlik
və sadəlik" adlı məqaləsi dərc olunmuşdu. Müəllif sadəlik və konkretlik kontekstində Əli Kərimin "Daş",
Qabilin "Məhəbbət
deyil" və sair nümunələri örnək göstərir,
buna rəğmən, indi
boz ədəbiyyat adlandırdığımız şeirlərin üzərindən
sükutla keçsə
də bildirirdi ki,
"Forma və məzmunun
tələbindən artıq
söz işlədilməsi
bədii əsərin
məziyyətini azaldır,
dəyərini aşağı
salır, daxili hərarətini soyudur...
Zahiri effekt, fəlsəfəçilik
azarı və gurultulu ibarələrdə
həyat və insanın nəfəsi duyulmaz. Belə şeirlər həyat müşahidəsindən doğmadığı
üçün heç
bir aydın təsəvvür və lirik təəssürat təlqin etmir. Sadəlik bəsitliklə,
səthiliklə, konkretlik
isə ifrat xəsisliklə, əlaqəsiz
misralarla əvəz edildikdə bədii əsər üçün
zəruri keyfiyyət olan emosional xüsusiyyətlər itir..."
Elə həmin il qəzetdə Kamal Talıbzadə
bu yazıya münasibət bildirmişdi.
Yazırdı ki, "bir
sıra maraqlı məqalələrin müəllifi
İmamverdi Əbilovun
"Şeirimizdə sadəlik
və konkretlik" məqaləsi lazımlı
bir məsələyə
həsr olunmuşdur. Oxucu sərlövhəni oxuyan kimi gözləyir
ki, tənqidçi şeirimizdə
kök salmış uzunçuluğu, mətləbi
uzadan, yorucu şeirlər yazan şairləri də tənqidə tutacaq".
Amma tənqidçi bunu
etmir. Kamal Talıbzadə
isə o zaman gənc olan tənqidçiyə tövsiyə edirdi, yaxşı olar ki, o,
"konkret, yığcam
yazmağı bacaran şairlərlə yanaşı,
uzun yazan, mətləbi uzadan şairlərdən də"
nümunələr gətirsin.
Amma maraqlıdır ki, 20 ildən
sonra özü də belə bir qənaətə gəlmişdi ki, zəif şeirləri görməzdən
gəlməklə də
onları sıxışdırmaq,
belə əsərlərin
zövqlərə təsirini
zəiflətmək və
intişarının qarşısını
almaq olar.
Kamal Talıbzadə tənqid tarixini yaratmaqla, yaxud ayrı-ayrı yazılarında ədəbi
tənqidin istiqamətini,
hədəflərini müəyyənləşdirməklə
kifayətlənmir, eyni
zamanda, ədəbi tənqidin təəssübünü
çəkirdi. Eyni
zamanda, tənqid ədəbi-estetik sərhədləri
zədələyəndə və ədəbi-estetik hüdudları aşanda, meyar pozulanda, elmi düşüncənin
əvəzinə tənqidçinin
özünə vurğunluğu
ön plana keçəndə, başqa
sözlə, tənqidçi
öz münsif obrazını uyduranda Talıbzadə poeziyanın
təəssübkeşi kimi
çıxış edir,
yeni yaranan poetik örnəkləri
"ədəbi-tənqidi" hədyanlardan qoruyur və belə hərəkət edən tənqidçiləri kəskin
tənqid edirdi. Və bütün bunları özünün
inandığı nəzəri-estetik
sistemin əsasında
gerçəkləşdirirdi. Uzun illər Azərbaycan Yazıçılar
İttifaqında tənqid
seksiyasına da rəhbərlik edən Kamal Talıbzadənin tənqidə prinsipial münasibəti elə yuxarıda xatırlatdığım
keyfiyyətlərinə görə
indi də öz kəsərini, aktuallığını və
təravətini qoruyub
saxlayır. O, ədəbi
fakta ayrı-ayrı tənqidçilərin fərdi
meyarları ilə deyil, ümumi bir estetik meyarın
işığında nəzər
salınmasını tövsiyə
edir, ədəbi əsərə müxtəlif
meyarlarla yanaşmanın
ədəbiyyatşünaslıqda ziyanlı yol olduğunu düşünürdü.
Kamal Talıbzadəyə
görə, bunun üçün tənqidçinin
yüksək nəzəri
səviyyəyə malik
olması əsas şərt idi. Kamal Talıbzadəyə görə, tənqid, əsər haqqında oxucu rəyi deyil ki, təəssüratdan
ibarət olsun və s. Hələ
60-cı illərdə Talıbzadə
düşünürdü ki, tənqid "elmi şəkildə müasir ədəbiyyatın
qanunauyğunluqlarını kəşf" etməli və bunun ədəbiyyata
tətbiqinə nail olmalıdır.
Talıbzadə oxucu rəyinin ədəbi tənqid nümunəsi kimi təqdim olunmasından incinirdi. Buna rəğmən, tutaq ki, Məmməd Arifin o zaman gənc yazıçı
olan Anarla bağlı yazdığı
"Ağ limanlar və qırmızı gəmilər" resenziyasına
"ustad dərsi"
kimi yanaşır və az qala,
onu bütün filoloji-estetik aspektlərdə
fərəh hissilə
təhlil edirdi.
***
Əvvəldə xatırlatmışdim. Atama
yazdığı məktubların
birində "Ən böyük narahatlığım
Qarabağla bağlıdır.
Gecə-gündüz bu
barədə düşünürəm...
əməlli-başlı dərdə
düşmüşəm. Allah axırını xeyir eləsin!" - demişdi. Allah axırını 30 ildən
sonra xeyir elədi.
Kamal Talıbzadənin
yüz illiyi müasir Azərbaycanın
siyasi həyatında mühüm bir mərhələyə təsadüf
edir. Bu, yeni tariximizin Zəngəzur mərhələsidir.
Kamal Talıbzadənin
də, "iztirablar içində çarpınır
indi Turan" deyə Arazdan Turana mənəvi yollar çəkən atası Abdulla Şaiqin də, Türküstanda şəhid
olmuş əmisi Axund Yusif Talıbzadənin
də ideallarının
gerçəkləşdiyi bir ərəfədəyik.
Axund Yusifin adı Zəngəzurun erməni işğalından
azad olunması uğrunda mücadilə vermiş tarixi şəxsiyyətlərimizin ön
sıralarında gəlir.
General Yusif Talıbzadə
Ənvər Paşanın
dostu idi. Zəngəzurun erməni işğalında qalmasına
laqeyd münasibət bəsləyən Azərbaycan
bolşeviklərinə etiraz
edən Yusif Ziya Naxçıvanın hərbi komissarı postundan istefa verib, Türküstanda Ənvər Paşanın
fövqəladə komissarı
olmağı bu vəzifəsinə tərcih
etmişdi.
İndi bu
sətirləri yazdığım
kitabxanada qırmızı
cildli bir kitab da var.
Zəki Vəlidi Toğanın "Hatıralarım"
əsəridir. Kitabın
"Azerbaycanlı Panislamist
Ahund Yusuf" adlı bölməsindən
Zəki Vəlidi Toğanın Axund Yisif barədə fikirlərini oxuyuram. Onu "Azərbaycanlı din alimi və
mütəfəkkir" adlandırır.
"Ona Enver Paşanın imzasını
və mühürünü
taşıyan bir menşurla, Semerkant, Buhara, Hive və
Kazakistan taraflarda isyan hareketlerini tanzim eylemek işleri verilmişti"
yazır. Zəki Vəlidi bildirir ki, Axund Yusif
Talıbzadə Türküstanda
Ənvər Paşanın
fövqəladə komissarı
kimi tanınırdı.
Hətta bu kitabdan öyrənirəm
ki, Axund Yusif Ənvər Paşanın göstərişi
ilə basmaçıların
rəsmi keçidini qəbul edirdi. General Yusif Ziya Ənvər
paşanın Bəlcivanda
şəhid olmasından
bir neçə gün sonra Amudərya çayının
sahilində şəhid
edilmişdi.
Sonralar Axund
Yusif Talıbzadənin
ilk tədqiqatçısı,
yaxud Yusif Ziya barədə yazanların tədqiqat istiqamətini müəyyənləşdirən
də elə Kamal Talıbzadənin özü oldu.
***
Səhər açılır. Bir azdan Bakıya qayıtmalıyam...
Görəsən, Kamal Talıbzadəni bu yazıyla qaibanə yad edə bildimmi?
Kamal Talıbzadəyə
sevgilərlə...
7 avqust 2023
Azər
TURAN
Ədəbiyyat qəzeti: xüsusi buraxılış.- 2023.- 12 avqust.- S.16-17