Uşaqların sevimlisi, hüquqşünaslıqdan imtina edən, "Belçikalı Uilyam Şekspir" ləqəbli Nobel mükafatçısı - Yazıçı Moris Meterlink

Moris Meterlink "fəlsəfi nağıllar"la oxucuların dərin rəğbətini qazanmışdı. Oxucular ona ləqəb də tapmışdılar: "Belçikalı Uilyam Şekspir". Onun yaradıcılığı fransız simvolistlərinin təsiri altında olmuş, ona görə də əsərləri çoxlarını valeh edən okkult və mistik təsvirlərlə doludur. Yazıçının pyesləri, şeirləri və esseləri ölümündən illər keçsə də, oxunaqlı olaraq qalır.

Moris Meterlink 29 avqust 1862-ci ildə Belçikanın Gent şəhərində anadan olmuşdur. Gələcək yazıçı varlı Flamand ailəsindən çıxıb. Atası Polidor notarius, anası Matilda Kole Fransua varlı bir vəkilin qızı idi. Morisdən başqa, cütlüyün daha üç övladı var idi: Oskar, Ernest və Mariya.

Uşaqlıqda Moris Meterlink vaxtının çoxunu Gent və Terneuzen şəhərlərini birləşdirən kanalın sahilində yerləşən Ostaker qəsəbəsində keçirirdi. İlk təhsilini evdə almış və 1874-cü ildən 1881-ci ilə qədər Meterlink Gentdəki Müqəddəs Barbara Cizvit Kollecində oxumuşdur. Artıq həmin illərdə Moris poeziya ilə maraqlanmağa başlamış, Emil Verhaern və Corc Rodenbahla eyni kollecdə oxumuş, onlar da Meterlink kimi yazıçı olmuş və Belçika ədəbiyyatını bütün dünyada şöhrətləndirmişdilər. Sonradan hər üçü ikrahla universitet illərini xatırlamalı olmuşdular. Orada Moris ömrünün sonuna qədər kilsəyə və dinə olan hər cür hörmətdən məhrum olmuşdu. Lakin kollecdə o, hər ikisi şair olan Şarl van Lerberq və Qreqori Le Roy ilə dostluq edirdi.

Morisin ədəbiyyata həvəsli olmasına baxmayaraq, atası onun Gent Universitetinin Hüquq fakültəsinə daxil olmasını təkid edirdi. Meterlinkin şeirlərinin ilk nəşrləri bu dövrə təsadüf edir ki, bu da fransız simvolizminin ona güclü təsirini göstərirdi. Şeirləri Belçika "Gənc Belçika" jurnalının səhifələrində dərc olunmuş, Belçika poeziyasının inkişafında mühüm rol oynamışdır.

1885-ci ildə diplomunu alan Moris Parisdə altı aylıq təcrübə keçmiş və bu səfər, nəhayət, Meterlinkin gələcəyini müəyyənləşdirmişdir. Onu öz çevrəsinə qəbul edən məşhur simvolist şairlər Stefan Mallarme və Auqust Vilye de Lisle-Adam ilə görüşərək, dərhal ən yüksək ədəbi dairəyə daxil olmuşdur.

Meterlinkin yaradıcılığının birinci dövrü simvolist dünya konsepsiyasının və simvolist poetikanın formalaşması ilə bağlı olmuşdur. Onun "Günahsızların qırğını" ("Le Massacre des innocents", 1886) hekayəsi XVI əsrdə hollandiyalı rəssam Pieter Brügel Elder tərəfindən eyniadlı rəsm əsərini sözlə ifadə etmək üçün unikal cəhd kimi qiymətləndirilir. Brügel kimi, Meterlink də Hollandiya kəndinə hücum edən ispanların amansızlığını təsvir edərək bibliya hekayəsini konkret tarixi dövrə köçürmüşdür. Eyni zamanda, təsvir edilən hadisələrin nəhəngliyi povestin ehtirassız tonu ilə kəskin şəkildə ziddiyyət təşkil edirdi.

Gentə qayıdan M.Meterlink bir müddət hüquqşünas kimi fəaliyyət göstərib. Amma ədəbi yaradıcılığa daha çox fikir verirdi. 1889-cu ildə onun "İstixanalar" - ilk poeziya toplusu ("Serres chaudes") nəşr olundu. Kolleksiyadakı şeirlər aydın olmayan işarələr, simvollar və qeyri-adi obraz birləşmələri ilə doludur. Həmçinin 1889-cu ildə Moris Meterlink ilk pyesi olan "Şahzadə Malen"i nəşr etdi. O, bu əsəri Qrimm qardaşlarının "Malenin qulluqçusu" nağılı əsasında yazmışdır. Nağıldan fərqli olaraq, Meterlinkin oyununda adi xoşbəxt sonluq yoxdur. "Şahzadə Malen"in sonu baş qəhrəmanın ölümü ilə bitir. Əsərdə yaxşılığın şər üzərində qələbəsi, yalnız əxlaqi xarakter daşıyır. Eyni zamanda, sadəlövh Maleni bir növ sirr müşayiət edir, izahı faciəli sonluqda izah edilmir. Bu qəhrəman Meterlinkin dramaturgiyasında "Xəbərdarlıq" adlanan serialda varlığın sirlərinin açıldığı, lakin onları aça bilməyən birincisidir.

Meterlinkin dəhşətli nağıl əsəri, ilk vaxtlar, oxucular arasında böyük tələbat qazanmırdı. Ümumilikdə, on beşə yaxın kitabı satılmış və müəllif daha çoxunu dostlarına hədiyyə etmişdir. Lakin 1890-cı il avqustun 24-də Fransanın "Le Figaro" qəzetində yazıçı Oktav Mirbonun Meterlinkin pyesinə baxış yazısı dərc olundu. Fransız yazıçısı "Şahzadə Malen" haqqında həvəslə danışaraq, Moris Meterlinkin "zəmanəmizin ən parlaq əsəri"ni yaratdığını yazırdı. Bu icmal az tanınan belçikalı yazıçının əsərinə diqqət çəkdi. Emil Verhaern Meterlinkin pyesinə də belə cavab verdi: "Ədəbiyyatımızda indiyədək heç vaxt hamılıqla qəbul ediləndən bu qədər müstəqillik, özümüzü bütün buxovlardan azad etmək üçün belə qızğın bir arzu olmamışdı".

"Şahzadə Malen"nin gözlənilməz uğuru Meterlinkə hüquq praktikasını əbədi tərk etməyə və özünü tamamilə ədəbi yaradıcılığa qərq etməyə imkan verdi. Onu da qeyd edək ki, Meterlink əsərlərini fransız dilində yazıb.

Moris Meterlinkin daha da tanınmasına onun "kiçik dramları"nın istehsalı çox kömək etdi: "Çağırılmamışlar" ("L'Intruse", 1890), "Korlar" ("Les Aveugles", 1890), "Yeddi şahzadə" ("Les Sept Princesses", 1891) kimi pyeslər xüsusilə qeyd edilməlidir. Bu pyeslərdə süjetin inkişafında heç bir dinamizm yoxdur, personajlar hərəkətlərində özlərini heç bir şəkildə göstərmir, labüd yaxınlaşan taleyin onlara nə gətirəcəyini həlimliklə gözləyirlər. Meterlink bu əsərlərində daima artan narahatlıq və qorxu mühiti yaratmışdır. Meterlinkin personajları bir müəmma ilə baş-başa qalır, onların taleyində heç kimin mahiyyətini dərk edə bilməyən sirli qüvvələr hökm sürür.

1892-ci ildə M.Meterlink ona Belçika və Fransadan kənarda da geniş şöhrət gətirən "Peleas və Melianda" ("Pelleas et Melisande") beşpərdəli dramını yaratdı. Bu dram Klod Debüssi, Jan Sibelius və Arnold Şonberq kimi bəstəkarların musiqi əsərlərinin yazılmasına ilham vermişdir.

Simvolist olan M.Meterlink əsərin simvolizmi ilə oynamağın daha asan olduğunu düşündüyü kukla teatrında gücünü sınamaq qərarına gəldi. 1894-cü ildə kuklalar üçün üç pyes yaratdı: "Alladina və Palomed", "Orada, içəridə", "Tentajilin ölümü" (Aladine et Palomides, İnterieur və La Mort de Tintagiles). Bu üç pyesdə yazıçının ilk dramatik əsərlərinə xas olan faciəvi ab-hava artıq yoxdur. Bu əsərlərlə Meterlink öz fəlsəfəsindən tədricən uzaqlaşmağa başladı, ona görə hər şey insanın müqavimət göstərə bilmədiyi gözəgörünməz və ölümcül qüvvələr tərəfindən idarə olunur.

Moris Meterlink ədəbi işinin ilk dövrünü Belçikada keçirib. Yazıçının məmləkəti olan Gentin ab-havası onun əsərlərinin əhval-ruhiyyəsinə də təsir etmişdir. Qotika kilsələri, əzəmətli orta əsr qəsri, uçuq-sökük evlər, dar xiyabanlar və qaranlıq kanallar - şəhərdə hər şey qədimliyin izini daşıyırdı.

1895-ci ildə Meterlink iyirmi üç il onun yoldaşı olmuş fransız aktrisası və opera müğənnisi Georget Leblank ilə tanış oldu. Onunla birlikdə Gentdən əbədi olaraq ayrıldı və Fransaya köçdü. Bu andan yazıçının yaradıcılığının mistisizmdən tədricən uzaqlaşması ilə səciyyələnən ikinci dövrü başlamışdı. Meterlinkin yeni əsərləri artıq tam ümidsizlik hissini ifadə etmir və onun pyeslərinin əsas personajlarını çətin ki, iplərlə çəkilmiş kuklalar adlandırmaq olardı.

Yazıçının yaradıcılığında yeni mərhələ 1896-cı ildə "Aqlavain və Seliset" pyesi ilə başladı. Meterlinkin digər əsərləri kimi bu tamaşanın da xoşbəxt sonluğu yoxdur. Tamaşanın baş qəhrəmanı Seliset ölür, lakin bu, insan talelərinin naməlum hakiminin deyil, sevgi uğrunda özünü qurban verən qəhrəmanın öz işidir.

1899-cu ildə "Ariane et Barbe-Bleue" pyesi nəşr olundu. Yazıçı yenidən nağıl süjetinə keçdi: bu dəfə Meterlink Çarlz Perronun "Mavi saqqal" nağılından ilhamlanmışdı.

XIX əsrin sonu və XX əsrin birinci onilliyində Moris Meterlink metafizik esse və traktatlar üzərində işləməyə başladı. 1896-cı ildə onun "Təvazökarların xəzinəsi" ("Le Tr?sor des humbles") traktatı çıxdı ki, bu da Meterlinkin "statik" "sükut" (və ya "gözləmə") teatrının poetikasını ortaya qoyurdu. 1898-ci ildə yazıçı bilik və etika problemlərinə dair bir sıra fəlsəfi esselərin başlanğıcını qoyan "Hikmət və tale" ("La Sagesse et la destin?e") əsərini nəşr etdirdi. 1900-cü ildə Meterlink "Arıların həyatı" ("La Vie des abeilles") əsərini nəşr etdirdi. Sonralar, o, dəfələrlə təbii fəlsəfi xarakterli kitablar yazmış, burada həşəratların və bitkilərin həyatının incə müşahidələri ilə insan cəmiyyətinin inkişafı haqqında düşüncələrdən ayrılmazlığını ifadə etmişdir. Bunlar "Çiçəklərin zəkası" ("L'Intelligence des fleurs", 1907), "Termitlərin həyatı" ("La Vie des termites", 1926), "Qarışqaların həyatı" ("La") əsərləridir.

1902-ci ildə Meterlink XV əsrin sonunda Pizada baş verən "Monna Vanna" tamaşasını yaratdı. 1903-cü ildə "Müqəddəs Antuan möcüzəsi" ("Le Miracle de Saint Antoine") pyesi - müasir dünyaya bir satira çıxdı. Elə həmin il sevginin ən yüksək, eqoist olmayan formasından, fədakarlıqdan bəhs edən "Joyzel" pyesi yaradıldı.

1907-ci ildə Moris Meterlink Georgette Leblank ilə birlikdə Normandiyada məskunlaşaraq qədim Sent-Vendriya Abbeyini öz evinə çevirdi. Məhz 1908-ci ildə o, yaradıcılığının zirvəsi sayılan "Mavi quş" ("L'Oiseau bleu") ekstravaqanzasını yazdı.

"Göy quş" müəllifin bir neçə nağıl motivlərinin təfsiridir ki, onun əsas məqsədi insanın həqiqətə və xeyirxahlığa aparan çətin yolundan bəhs olunur. Hətta Meterlinkin "kiçik dramları"nda uşaqlar rassionallıq və xeyirxahlıq üçün qeyri-müəyyən ümidin simvolu kimi çıxış edirdi. Mavi Quşda həqiqəti tapmaq üçün Berilyune Pərisinin etibar etdiyi uşaqlardır. Yuxuda odunçunun övladları Tyltil və Mytil xəstə qonşu qıza lazım olan Göy quşu tapmaq üçün heyrətamiz bir səyahətə çıxmalı olurlar.

Əsərdə pərinin onlara verdiyi sehrli almazın köməyi ilə əşyaların mahiyyətini görə bilirlər, uşaqlar əşya və elementləri canlandırır, ev heyvanları danışmağa başlayır. İşıq ruhunun rəhbərliyi altında elementlərin, əşyaların və heyvanların ruhları ilə birlikdə uşaqlar səyahətə çıxırlar. Tamaşanın qəhrəmanları axtarışlarında Xatirələr yurdundan, Gecələr Sarayından, Meşədən, Qəbiristanlıqdan, Nemətlər bağlarından və Gələcəyin səltənətindən keçirlər. Uşaqlar bir çox maneələri dəf etməli, xəyanətlə üzləşməli, həyatlarını riskə atmalıdırlar. Səyahət zamanı Tyltil və Mytil üçün bir çox həqiqətlər açılır, onlardan biri, bəlkə də, ən vacibidir: xoşbəxtlik onun axtarışındadır.

Moris Meterlink 1911-ci ildə Nobel mükafatına layiq görüldü. Mükafat ona "çoxcəhətli ədəbi fəaliyyətinə, ilk növbədə isə, təxəyyül zənginliyi və poetik fantaziyanın qüdrəti ilə diqqəti çəkən dram əsərlərinə görə" verilmişdi.

Maraqlıdır ki, İsveç Akademiyasının daimi katibi K. Virsen Meterlink yaradıcılığında, əslində, zəif əsər kimi qiymətləndirilən "Aqlavena və Selizetta" dramını fərqləndirmişdi. Bir sıra həmkarları kimi, Meterlink də mükafatın təqdimat mərasimində iştirak edə bilməmişdi. Onun diplom və medalı Belçikanın Stokholmdakı səfirinə təqdim olunmuşdu. Fransızca yazan Moris Meterlinkə Fransa Akademiyasına üzvlük təklif edilmişdi. Lakin bunun üçün Belçika vətəndaşlığından çıxmaq tələb olunduğunu öyrəndikdən sonra, müəllif bununla razılaşmamışdır.

Hazırladı: Tural CƏFƏRLİ

Ədəbiyyat qəzeti. – 2023. – 2 dekabr, № 46. – S. 29.