Mirzə Fətəli Axundzadənin məktubları

İkinci yazı

Böyük mütəfəkkir və realist ədib, maarifçi realizmin banisi M.F.Axundovun məktublarında yer alan əsas problemlər - Yeni əlifba layihəsini həyata keçirmək və "Kəmalüddövlə məktubları" fəlsəfi traktatının çap olunub yayılması idi.

M.F.Axundzadə ömrü boyu bu qənaətdə olmuşdur ki, Şərq xalqlarının din əvəzinə mövhumata, xurafata, fanatizmə mübtəla olmasına səbəb sağdan-sola yazılan mürəkkəb ərəb əlifbasıdır. Xarici işlər nazirinin birinci müavini Mustafa xana 1871-ci ilin yanvarında göndərdiyi məktubunda yazır: "Mənim məqsədim köhnə islam əlifbasını dəyişdirmək və ya islahıdır" (Mirzə Fətəli Axundov. Əsərləri üç cilddə. III c. Bakı, "Elm", 1988, s.153. Qeyd. Sitatlar bu nəşrdən verilir, ancaq səhifə göstərilir).

M.F.Axundzadə bu məqsəd uğrunda inadkar mübarizə aparmış, çoxlu dostlar və çoxlu düşmənlər qazanmışdı. Düşmənləri, əsasən, din xadimləri, özünü islam təəssübkeşi adlandıran fanatiklər idi. Məsələn, Yeni əlifba layihəsi İstanbulda müzakirə olunarkən, dini təhsil almış alimlər deyirdilər ki, fars və türk əlifbaları üzərində istənilən islahatları apara bilərsən, amma ərəb əlifbasına toxunmaq olmaz, çünki ərəb əlifbası müqəddəsdir, Quran əlifbasıdır və s. Elə buna görə də M.F. Axundzadəni İslam dininin düşməni hesab edirdilər. Lakin biz birinci yazıda Mirzə Fətəlinin İslam dinini bütün dinlərdən üstün tutduğunu yazmışıq.

İranın sabiq konsulu Əli Xana 22 sentyabr 1872-ci il tarixli məktubunda belə bir mühüm fikir ifadə olunur: "Məqsədim islam dinini rədd etmək deyildir... mənim məqsədim islam xalqlarını sarsıdan cəhaləti aradan qaldırmaq, elmləri, sənətləri inkişaf etdirmək, xalqlarımızın azadlığı, rifahı və sərvətinin artması üçün, vətənin abadlaşdırılması üçün və islamiyyətdən əvvəl babalarımızın malik olduğu şan və şöhrətin bərpa edilməsi üçün ədalətə rəvac verməkdir" (s.213). Şübhəsiz, XIX əsrdə bəyan olunmuş bu qayə, bu məqsəd M.F.Axundzadəni bir tarixi şəxsiyyət olaraq yaxşı səciyyələndirir və ucaldır. Mən həmişə demişəm və yazmışam: bütün dövrlərdə ədalətli olmaq qəhrəmanlıqdır! "Cəhalətin üzündən pərdəni götürmək və həqiqətin sirlərini açıb meydana qoymağın lüzumu, hicrətdən bu günə qədər heç kəsin ağlına gəlməmişdir" (s.163).

XIX əsrdə - 1871-ci ildə böyük cəsarətlə yazılmış bu fikir XXI əsrdə də aktual olaraq qalır. Bunu müasir İranın durumu sübut edir. Cəhalətin qara çuxası Azərbaycanda da görünməyə başlayıb...

M.F.Axundzadənin "Əsərləri"nin III cildinə "M.F.Axundovun Yeni əlifba layihələri və məktubları" adlı maraqlı "Ön söz"də görkəmli alim, fədakar tədqiqatçı, tərtibçi professor Həmid Məmmədzadə belə yazıb: "Məktubların istisnasız olaraq hamısının ədəbi, tənqidi, tarixi, fəlsəfi əhəmiyyəti vardır... Bu mövzuda (Yeni əlifba ilə bağlı - N.Ş.) məktublar sayca arxivdə olan başqa məktublardan bir neçə qat artıqdır". H.Məmmədzadə M.F.Axundzadənin Yeni əlifba uğrunda mübarizəsini üç mərhələyə ayırır.

I. Maarifpərvər ədib ərəb əlifbasının yazı formasını olduğu kimi saxlayır, yalnız tələffüzdə deyilən, lakin yazılmayan saitlər üçün işarələr düzəldib hərflərlə yazılmasını və bütün nöqtələrin atılmasını irəli sürür;

II. ərəb əlifbasında nöqtələrin atılması, bütün saitlərin sözlərdə yazılması ilə birlikdə hərflərin ayrıca yazılmasını təklif edir;

III. ərəb əlifbasının islah edilməsini deyil, latın əlifbası ilə dəyişdirilməsini və sağdan-sola yazılmasını təklif edir (s.5-6).

Yeni əlifba layihəsinin əsas mahiyyəti bundan ibarət idi. Lakin bu layihə də başlanğıc idi, real çətinlikləri tam aradan qaldırmırdı. Fəqət, Mirzə Fətəli 20 il bu maarifpərvər iş uğrunda yorulmadan mübarizə aparmışdır.

M.F.Axundzadə nəsrdə qafiyənin uzun-uzadı ləqəblərin (titulların), bir mənanı sinonim sözlərlə təkrar yazmağın, qəliz sözlər işlətməyin, "qeyri-uyğun təşbihlər və mübalüxələrə işlətməyin" düşməsində, əksinə, yazını danışıq dilinə yaxınlaşdırmağın, ifadə tərzində dəqiqliyin tərəfdarı idi.

Qafqaz canişini dəftərxanasının direktoru A.F.Kurzenşteynə 12 noyabr 1857-ci il tarixli məktubunda müsəlman əlifbasının yarıtmazlığından bəhs edir: "Müsəlman xalqları içərisində elə bir uşaq tapılmaz ki, müsəlman əlifbasına nifrət bəsləməmiş olsun... Hətta 500 il bundan sonra olsa belə, bu əlifbada mütləq bir dəyişiklik əmələ gətirmək lazımdır...

Ancaq mən belə bir dəyişikliyi tezliklə icra etmək qərarına gəldim; bütün nöqtələri atdım, indiyə qədər yazılmayan sait hərfləri əlifbaya daxil etdim, onların hər birisi üçün gözəl şəkillər ixtira etdim. Əlifbanı çatışmayan hərflərlə tamamladım, hərflərin hər birisi üçün nöqtələrin köməyi olmadan xüsusi bir şəkil tapdım, danışıq və ifadəni aydınlaşdırmaq üçün bir neçə durğu işarəsi yaradaraq, düzgün yazmaq və yazını asan üsul ilə öyrənmək qaydaları göstərdim və bu yol ilə də ərəb, fars və türk dilləri üçün yeni bir əlifba tərtib etdim..." (s.83). M.F.Axundzadənin yeni əlifba islahatının mahiyyəti onun bu sözlərində əksini tapır. O dövr üçün bu əlifba və yazı sahəsində cəsarətli inqilab idi. Mirzə Fətəli ərəb əlifbasının dərhal ləğv edilməsini israr etmirdi. 28 mart 1860-cı ildə akademik Dorna cavab məktubunda yazırdı: "Mənim əlifbam hazırda islam Şərqinin ruhuna uyğun olaraq, rəhbər kimi qəbul edilə bilməz" (s.82). Mirzə Fətəli, hələlik, öz əlifbasının da ərəb əlifbası ilə paralel işlədilməsini təklif edirdi. Qafqaz Canişin idarəsinə 23 aprel 1863-cü il tarixli "Məruzə"sində o, deyirdi: "Köhnə əlifbanın bütünlüklə yenisi ilə əvəz edilməsinin mümkün olacağı fikrindən əl çəkmək qərarına gəldim. Lakin belə bir güzəştə getməyi qət etdiyim halda, mən bu əqidəmdə sabit qaldım ki, köhnə əlifba ilə yanaşı yeni əlifbanın öyrənilməsinə yol verilməsi son dərəcə faydalı bir iş olardı" (s.89).

M.F.Axundzadə Türkiyədə öz əlifba layihəsini qəbul elətdirə bilmir, lakin "Məğdiyyə" ordeni və fərmanla təltif olunur.

Mirzə Fətəli Həsənəli xana yazdığı məktubda qeyd edir: "Əlifba məsələsi bu gün böyük bir məsələ olmuşdur" (s.119).

Həqiqətən də, yeni əlifba "müsəlman əlifbası"nın dəyişdirilməsi, nəinki onun müəllifinin, habelə dövrün, beynəlxalq mühitin problemi əhəmiyyəti kəsb edir. O yazır ki, bu layihə 5 Avropa dövlətinə, habelə İrana, Türkiyə kimi böyük Şərq - müsəlman ölkələrinə göndərilmişdir. Hətta erməni dostu (!) Mirzə Melkum xan vasitəsilə "erməni zadəganlarına" (!) göndərmişdir. "Qafqaz Canişinliyinin Baş idarəsinə göndərdiyi sentyabr 1868-ci il tarixli məktubunda göstərir ki, "İranın Konstantinopoldakı səfarətxanasında müşavir vəzifəsində çalışan, mənim layihəmdən vəcdə gələn və müsəlman əlifbasını dəyişdirmək haqqındakı fikirlərimi təqdir edən erməni zadəganlarından olan tanınmış, məşhur şərqşünas və yazıçı Melkum xan öz zövqünə əsasən, yeni bir layihə tərtib etmiş, kitab çap etmək işini asanlaşdırmaq üçün çətinlik törədən maneələri tamamilə aradan qaldırmış və özünün ixtira etdiyi yeni əlifba ilə çap olunmuş bir kitabçanı son günlərdə tanış olmaq üçün mənə göndərmişdi" (s.106). M.F.Axundzadənin dostu, türkün əbədi düşməni olan erməni Mirzə Melkum xan, həm də İtalyan - Roma masson lojalarının üzvü idi. M.F.Axundzadə onlara məktub yazaraq onunla məsləhətləşirdi. Həmçinin Adolf Berje Qafqaza - Azərbaycana təsadüfən gəlməmişdi, massonçuluğu yaymaq üçün gəlmişdi. Bu o zaman idi ki, (1823-1870) ermənilər Rusiyanın (elə Avropanın - Romanın!) köməyi və təşəbbüsü ilə İrandan, Türkiyədən və Avropadan Azərbaycana şıdırğı köçürdülürdü...

Tehrana, şahzadə Cəlaləddin Mirzəyə 1870-ci il sentyabrın sonlarındakı məktubunda ərəblərə münasibətini belə ifadə edirdi: "Təəssüf edirəm ki, mən məktublarımı sizin kimi ərəb sözlərinin qarışığı olmadan, xalis fars dilində yaza bilmirəm. Çünki uşaqlıqdan fars dilini belə öyrənmişəm. İndi isə bu adəti tərk etmək mənim üçün çox çətindir. Məndə günah yoxdur. Ərəblərin evi yıxılsın" (s.145). Bu sətirləri oxuyanda ərəblərə qarşı 22 il inadla mübarizə aparmış, sonda erməni xəyanəti - satqınlığı nəticəsində qətlə yetirilən cəsur türk oğlu Babək yadıma düşdü...

M.F.Axundzadənin əsas düşmənlərindən biri, Türkiyədə əlifba layihəsinin qəbul edilməsinə mane olan Müşiriddovlə olmuşdur. Əli xana məktubunda o yazır: "Əzəmətli ağam! Baveyla, Bamüsibəta! Deyirlər ki, bu yaxınlarda Müşiriddovlə cənabları padşahla bərabər paytaxta gəlib. Bilmirəm, canıma bəla kəsilmiş bu adamın əlindən hara qaçım və kimin qoltuğuna sığınım... Əgər o, Tehrana gələrsə, mənim haqqımda yenə də böhtanlar və iftiralar uyduracaqdır" (s.153).

İran səfiri Müşiriddovlə Mirzə Fətəlini iranlıların düşməni adlandırırdı. "Ay baba, mənim iranlı və osmanlı ilə nə işim var? Mən dərviş məslək və bəşəriyyəti sevən bir adamam. Bizim adımız həmişə tarixdə qalacaq və övladlarımız tərəfindən hörmət və iftixarla qeyd ediləcəkdir" (s.158-159).

Onun türklərə münasibəti ziddiyyətli idi. Birinci yazıda bu barədə bəhs etmişik. 1871-ci il mayın 20-də şahzadə Cəlaləddin Mirzəyə məktubunda belə sətirlər yer alır: "Biz bu günə qədər elə bilirik ki, ərəblər ancaq Misir kitabxanalarını yandırmaqla qədim elm və mədəniyyəti puça çıxarmışlar. İndi məlum olur ki, bu zalımlar parsların da kitabxanalarını və yazılarını yandırmışlar... onları xatırladıqda hər bir ağıllı adamı ağlamaq tutur.

Çingiz xandan tutmuş, Səfəvilərə qədər padşahların şəklini axtarıram. Amma çətin ki, tapılsın. Eyni zamanda mənim əqidəmə görə bu padşahların ləyaqəti yoxdur..." (s.161). M.F.Axundzadə bir maarifçi olaraq barbarlığın və despotizmin düşməni idi. O, cəhalətin, nadanlığın, sürətlə yayılan xurafatın səbəbini savadsızlıqda, savadsızlığın da səbəbini müsəlman əlifbasında görürdü: "qədim islam xətti elmin və xalqın tərəqqisinə maneədir. Əgər bu xətt dəyişilməsə, islam milləti (?) dünyanın sonuna qədər cəhalət zülmündə qalacaqdır... Qədim xətti dəyişdirmək şəriətə, əsla, zidd deyildir. Abbasi xəlifələri kufi xətti nəsx xətti ilə əvəz etdilər və alimlər də buna icazə verdilər" (s.169). Mirzə Fətəli ərəb əlifbasının islahına, sonralar isə dəyişdirilməsinə elmi-texniki bir iş kimi baxırdı. Yeni əlifba məsələsi, eləcə də "Kəmalüddövlə" Mirzə Fətəli üçün ölüm-dirim məsələsi idi. O çox böyük bir əzmlə bu işi həyata keçirmək uğrunda mübarizə aparırdı. O çox yaxşı başa düşürdü ki, müsəlman dünyasında həqiqi din əvəzinə, cəhalətin, xurafatın yayılması əhalinin savadsızlığı ilə bağlıdır. Bu gün də belədir, qara əbalı, əmmaməli, saqqallı mollalar hər yerdə, o cümlədən, Azərbaycanda fanatizmi yaymaqla məşğuldurlar. Mirzə Fətəlinin zəmanəsində - XIX əsrdə olduğu kimi, XXI əsrdə də faşizmdən - xüsusən, erməni faşizmindən daha təhlükəli problemimiz xurafat və cəhalətdir. Ona görə ki; 1) insanlarda dinə inam var və bu inamdan sui-istifadə edilir; 2) Həyat şəraiti çətinləşib, insanların ehtiyacları imkanlarını xeyli dərəcədə üstələyib; 3) Elə buna görə yaşamağa güman azalıb...

M.F.Axundzadə Mirzə Melkum xana - bu "sədaqətli erməni" (!) dostuna 14 oktyabr 1871-ci il tarixli məktubunda yazırdı: "İstanbul nazirlərindən ikisi bizim böyük düşmənimiz olublar... Yeni əlifba fikrindən danışmaq mənim qüvvəm xaricindədir. Mən bu fikrə elə bağlanmışam ki, ondan əl çəkmək mənim üçün çox çətindir. Mən Sizin də bu barədə iradəsizlik göstərməməyinizi arzu edirəm" (s.189).

O, hər bir millət üçün yeni əlifbanın faydasını I Pyotrun əməlləri ilə müqayisə edir: "Hər iddia üçün dəlil gətirmək lazım gəlir. Böyük Pyotr öz xalqını tərbiyəsizlikdən və savadsızlıq bəlasından xilas etmək üçün rusların köhnə əlifbasını ləğv edib, yeni bir əlifba tətbiq etmişdir" (s.193).

M.F.Axundzadə Rusiyanın Qafqazdakı işğala təminat verən mərkəzində - Qafqaz Canişin İdarəsində Şərq dilləri üzrə mütərcim kimi praporşiklikdən-polkovnik rütbəsinə qədər yüksəlmişdi. O bütün məktublarında İranı, Türkiyəni tənqid etsə də, Rusiyaya rəğbət bəsləyirdi. O məktublarında "qüdrətli rus dövlətinin başçıları "Böyük rus dövləti" (s.178) yazırdı.

Əlbəttə, bu bir tarixi aldanış idi, 1805-ci il, "Kürəkçay", 1813-cü il "Gülüstan" və 1828-ci il "Türkmənçay" işğal aktları ilə qədim və ulu bir türk vətəni Azərbaycan heç bir nümayəndəsinin rəyi olmadan bizə düşmən iki dövlət - Rusiya və İran arasında ata malı kimi bölünmüşdü. 1825-ci ildə yazılıb, 1838 ilə bəyan olunmuş (M.F.Axundzadənin təriflədiyi - N.Ş.) I Pyotrun "Vəsiyyətnamə"sində bu işğalın ideoloji konsepsiyası hazırlanmışdı. Əlbəttə, bundan Mirzə Fətəlinin xəbəri var idi.

Birinci yazıda qeyd etdiyimiz kimi o, Şəkini Rusiya torpağı hesab edirdi. Podpolkovnik A.B.Bakıxanov Tiflisə çar canişini qərargahına təzə gələn tərcüməçi praporşik M.F.Axundzadəyə demişdi: "Mənim bu günüm sənin gələcəyindir. Bunu yadında saxla" (Ətraflı bax: Şəmsizadə N. "Estetik meyar və bədii mahiyyət". Bakı, "Elm və Təhsil", 2022. s. 394-408). Lakin bunu Mirzə Fətəli ömrünün sonunadək başa düşmədi. Ölümündən sonra, 6 mart 1879-cu ildə arvadı Tutu xanımın Qafqaz Canişin İdarəsinə ünvanladığı məktubda təəssüf və kədərlə oxuyuruq: "Halbuki qocalığında o, daim özünün uzunmüddətli, yarım əsrə yaxın olan qulluğuna güvənib mənə toxtaqlıq verirdi ki, ölüm-itim olarsa, onun qayğıkeş rəisləri xidmətlərini layiqincə qiymətləndirəcək, oğlunun təhsilini başa vurmasına uzun illərin zəhmətindən sonra onun və valideynin arzusunda olduqları məqsədə çatmasına imkan yaradacaqlar. Lakin bədbəxtliyimdən baş idarə bu köməkdən boyun qaçırdı, bu səbəbə görə ki, mənim ərimin ailəsinin bir yerli kimi təqaüddən əlavə, birdəfəlik kömək olmağa haqqı yoxdur. Belə bir mərhəmət mənim ərimin sağlığında ona, nə də onun vəfatından sonra mənə göstərilmişdir" (s.340-341).

Həm ruslara xidmət etdiyinə görə Şərq, Türk-islam dünyası, həm də işğalçı, ondan sui-istifadə edən sədaqətsiz Rusiya dövləti M.F.Axundzadəyə ömrünün sonlarında, vəfat edəndə yaxın durmamışlar. Bu tarixi şəxsiyyət, maarifçi filosof kimi onun ibrət götürülməli faciəsidir.

Şübhəsiz ki, M.F.Axundzadənin Yeni əlifba uğrunda inadkar mübarizəsinin "Məktublar"da əksi xüsusi araşdırma mövzusudur. Biz bəzi önəmli məqamları qeyd etməklə müasirlərimizin yaddaşını təzələmək istədik.

Nizaməddin ŞƏMSİZADƏ

Ədəbiyyat qəzeti. - 2023. - 23 dekabr, № 50. - S. 12, 13.