Milli varlığına bağlı alim

Müasir dövrdə ilk peşəkar filosofumuz olan Heydər Hüseynov Azərbaycan xalqının ictimai-siyasi fikrinin əsas inkişaf mərhələlərini müəyyən etmiş, mədəni və ədəbi irsimizin fəlsəfi qaynaqlarını araşdırmışdır.

Heydər Əliyev

Azərbaycan fəlsəfə tarixinin banisi, milli fəlsəfə və ictimai fikir tarixi haqqında ilk fundamental əsərin və azərbaycanca yazılmış dərsliklərin müəllifi, Azərbaycan fəlsəfə məktəbinin yaradıcısı, SSRİ EA-nın Azərbaycan Filialının sədr müavini, Marks-Engels-Lenin institutunun Azərbaycan filialının direktoru, ADU-da Fəlsəfə bölməsinin və kafedrasının yaradıcısı, müdiri, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyanın vitse-prezidenti akademik Heydər Hacı Nəcəf oğlu Hüseynov 1908-ci il aprelin 3-də Azərbaycanın qədim şəhəri olan İrəvanda anadan olmuşdur. Hüseynovlar ailəsi İrəvanın sayılıb-seçilən ailələrindən idi. Onların şəhərdə - Təpəbaşı məhəlləsində ikimərtəbəli evi, “Dəlmə bağları”nda böyük meyvə bağları var idi. Atası Hacı Nəcəf Kərbəlayı Hacı Hüseyn oğlu ticarətlə məşğul olur, rus tacirləri ilə, xüsusilə Novqorod şəhəri ilə sıx əlaqə saxlayırdı. O, Məşədi Gülsüm Məmmədəli qızı Fərəcova adlı xanımla ailə qurur və bu izdivacdan onların altı uşağı dünyaya gəlir. Heydər ailənin sonbeşiyi idi.

1909-cu ilə qədər ailə xoşbəxt, rahat həyat sürür. Hüseynovların üç böyük oğlu İrəvan Gimnaziyasında oxuyur (İrəvan Gimnaziyası1881-ci ildən fəaliyyət göstərirdi), ata və analarının onlarla bağlı arzu və istəklərini reallaşdırmağa çalışırdılar. Hacı Nəcəf və Məşədi Gülsüm dindar idilər: namaz qılır, oruc tutur, müqəddəs ocaqları ziyarət edir, xeyriyyə işləri ilə məşğul olurdular.

Heydərin bir yaşı olanda Hacı Nəcəf cərrahiyə əməliyyat zamanı vəfat edir. Bu itki ailəni nə qədər sarsıtsa da onlar özlərində yaşamağa güc tapır və ailə başçısının qoyduğu işləri davam etdirirlər. Sözsüz ki, ağırlıq daha çox ailənin böyük oğlu Yusifin üzərinə düşür. Bu dövrdə onun artıq öz ailəsi var idi. Ailəsinin, anasının, kiçik qardaşlarının və bacısının qayğısını çəkmək, onları dolandırmaq üçün Yusif çox çalışmalı idi.

Deyirlər, dərd gələndə batmanla gəlir. Sən demə, qarşıda bu ailəni gözləyən faciə tezliklə onlara Hacı Nəcəfin ölümünü unutduracaqmış.

Birinci Dünya müharibəsi illərində Şərqi Anadolunu ələ keçirmək istəyən Rusiya 1917-ci ilin noyabrında baş verən hakimiyyət çevrilişi ilə əlaqədar öz silah-sursatını hərbi xidmət keçən 150 min erməni əsgərinə və könüllülərdən ibarət 4 erməni drujinasına (10 min adamlıq) təhvil verərək qoşunlarını geri çəkməyə məcbur olur. Bu, ermənilərin Şərqi Anadoluda müstəqil dövlət yaratmaq arzusunu ürəklərində qoyur. Onlar niyyətlərini Cənubi Qafqazda həyata keçirmək məqsədilə qoşunu İrəvan quberniyasına və ona bitişik ərazilərə yönəldir. Yerli əhaliyə divan tutulur. İrəvan quberniyasında və Zəngəzurda əsl soyqırım həyata keçirilir. Tarixdən öyrənirik ki, 1918-ci ilin mart ayınadək erməni silahlı dəstələri 198 kəndi darmadağın edir, həmin qəzalarda təqribən 135 min nəfər azərbaycanlını öldürür. Köməksiz qalan əhali qaçmağa üz tutur. Əhalinin böyük hissəsi Türkiyə, İran, Azərbaycan, Gürcüstanda məskunlaşır.

Soyqırım Hüseynovlar ailəsindən də yan keçmir, Yusif ermənilər tərəfindən vəhşicəsinə öldürülür. Məşədi Gülsüm övladları və Yusifin yetim qalmış uşaqları ilə birlikdə vətəni tərk etməyə məcbur olur. Hüseynovlar ailəsi əvvəlcə Batumi şəhərinə, oradan isə Stavropola köçür. Burada da erməni təzyiqi və şəraitsizliklə qarşılaşdıqları üçün 1920-ci ildə, sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Bakıya köçürlər. Bu vaxt Heydərin artıq 12 yaşı var idi. Lakin ailələrində baş verən faciə və qaçqınlıq üzündən o hələ məktəbə gedə bilməmişdi. Hüseynovlar ailəsi İçəri şəhərdə, Dvorsovaya 26 ünvanında kirayə ev götürürlər. Gülsüm xanım kiçik oğlunu 18 saylı məktəbə qoyur. Ailənin çətin vəziyyətdə yaşamasına baxmayaraq Gülsüm xanım gen yaddaşından gələn ənənəni – xeyriyyəçiliyi davam etdirir, İçəri şəhər məsçidinə su çəkdirir.

Məktəb mühiti, orada hökm sürən abi-hava H.Hüseynovun daxili imkanlarının açılmasına, istedadlarının üzə çıxmasına yardımçı olur. Burada o, şeir yazmağa başlayır, divar qəzetini redaktə edir, humanitar elmlərə xüsusi maraq göstərir. Onun zəhmətkeşliyi, məsuliyyətliliyi müəllimlərinin gözündən qaçmır.

H.Hüseynovun böyük qızı Sara xanımın yazdığına görə 18 nömrəli məktəbdə atası ilə yanaşı Süleyman Rüstəm, Mikayıl Müşfiq, Əfrasiyab və Şəmsi Bədəlbəylilər, Əbülfəz Qarayev, Məmmədağa Şirəliyev, Hüseyn Bakıxanov kimi mütərəqqi gənclər oxuyur, Feyzulla Qasımzadə, Hənəfi Zeynallı, Atababa Musaxanlı kimi dövrün ziyalıları dərs deyirdi.

Yenə həmin mənbədən öyrənirik ki, Heydər Hüseynov Mikayıl Müşfiqlə bir sinifdə oxuyub. Bu haqda Fuad Qasımzadədən müsahibə alan jurnalistin yazısından da məlumat əldə edirik: “Bakıdakı 18 saylı məktəbdə Mikayıl Müşfiqlə bir sinifdə oxuyublar. Fuad Qasımzadə danışırdı ki, Heydərin çox gözəl xətti var idi... Müəllimlərinin (Feyzulla Qasımzadə -F.S.) ad günündə qərarlaşdırırlar ki, Heydər Müşfiqin şeirlərini gözəl xətlə köçürsün və bunu siniflərinin adından müəllimə hədiyyə etsinlər. Həmin zərif xətli dəftər indi də Qasımzadələrin arxivində qalır”.

Məktəbi bitirdikdən sonra Heydər Hüseynov Bakı Pedaqoji Texnikumda oxumağa başlayır. Bu illərdə komsomol sıralarına qəbul olunur. Maddi çətinlik çəkən ailəsini dolandırmaq məqsədilə o, kitabxanada işə düzəlir, 16 yaşından fəhləlik edir.

Heydər Hüseynov təhsilini davam edə-edə pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olur. Maştağada yerləşən 17 saylı məktəbin fəhlə fakültəsində Azərbaycan dili və ədəbiyyatından, tarix, coğrafiya, kimya, riyaziyyatdan dərs deyir. Bir müddət Lenin adına kombinatda, Tibb texnikumda müəllimlik edir. Oxuduğu, işlədiyi hər bir yerdə zəhmətkeşliyi, ictimai işlərdə fəallığı ilə seçilir.

Hələ gənc yaşlarından həyatın çətin üzü ilə qarşılaşan, ağır uşaqlıq, gənclik dövrü yaşayan Heydər 18 yaşında həyatdan daha bir zərbə alır. 1926-cı il aprelin 25-də anası Məşədi Gülsüm kəskin böyrək çatışmazlığından 60 yaşında vəfat edir.

Ailəsinin bütün qayğılarını hələ bərkiməmiş çiyinlərində daşımalı olan Heydər təhsilinə fasilə vermədən daha gərgin işləməli olur. 1931-ci ilə kimi 59 saylı məktəbdə dərs deyir, komsomol katibi olur. Humanizmi, insanpərvərliyi, ciddiliyi, dərin biliyi ilə həm şagirdlərin, həm də iş yoldaşlarının hörmətini qazanır. Görkəmli alim, pedaqoq Feyzulla Qasımzadə bu istedadlı, işgüzar gənci daim nəzərində saxlayır, onun bacarıqlarını düzgün məcraya yönəltməyə və inkişaf etdirməyə çalışır. 1929-cu ildə Feyzulla Qasımzadə “rabfak”ın tələbələri üçün ədəbiyyat dərsliyinin hazırlanmasına 21yaşlı Heydəri də cəlb edir. (H.Hüseynovun böyük qızı Sara xanımın dediyinə görə, F.Qasımzadə atası haqqında “Heydər başımın tacıdır.” deyirdi.) 1930-cu ildən H.Hüseynov artıq fəlsəfədən dərs deməyə başlayır.

1927-1931-ci illərdə Heydər Lenin adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsinin linqvistika ixtisasının tələbəsi olur. Universitetdə oxuduğu illərdə ərəb və fars dillərinə mükəmməl yiyələnir, dövrünün görkəmli alimlərindən dərs alır. Azərbaycan dilindən ona Bəkir Çobanzadə, Əbdürrəhin bəy Haqverdiyev, fəlsəfədən Mikayıl Hüseynov, Cahangir Nağıyev, ərəb dilindən Uaruar, fars dilindən Bəndəli ibn Səlıb əl-Cauzi, Əhməd Bəni Trinc, linqvistikadan A.R.Zifeldt-Simumyagi, şərq incəsənəti tarixindən V.M.Zummer dərs deyir. Bu müəllimlərin bir qismi Azərbaycan Demokratik Respublikasının rəhbərləri tərəfindən müxtəlif ölkələrdən dəvət olunmuşdu. Belə məşhur alimlərin tələbəsi olmaq, sözsüz ki, H.Hüseynovun savadlı bir kadr kimi yetişməsində böyük rol olnayır.

Hələ məktəb illərindən yaradıcılığa meyl edən H.Hüseynov universitetdə oxuduğu dövrdə qələmini sınaqdan keçirir, H.Heydər, H.Hüseynzadə imzaları ilə müxtəlif mətbuat orqanlarında (“İnqilab və mədəniyyət”, “Gənc işçi”) şeirlər çap etdirir, ədəbiyyatla bağlı dərsliklər yazır, müəllimlərinin sevimlisinə çevrilir.

H.Hüseynovun tələbəlik dövründə yazdığı “Atəşgah” şeiri professional cəhətdən mükəmməl olmasa da məzmunu, obrazlılığı ilə diqqəti cəlb edir. Şeirin çox maraqlı tarixçəsi var: 1930-cu ildə Şərq fakültəsinin professoru Zummer tələbələrini Suraxanı Atəşgahına aparır. Bu müqəddəs ocaq haqqında məlumat verən professor şeirə həvəsi olan tələbələrinə Atəşgaha aid şeir yazmağı tövsiyə edir. Səhəri gün 22 yaşlı H.Hüseynov “Atəşgah” şeirini müəlliminə təqdim edir. Özü də o, bu şeiri sevimli müəllimi professor Zummerə ithaf edir.

1931-ci ildə H.Hüseynov “Zəngi” şeirlərini yazır. Başlanğıcını Göyçə gölündən götürən, İrəvan şəhərindən axıb, sonda Araza tökülən Zəngi çayı H.Hüseynovun uşaqlıq illərinin həm xoş, həm də acı günlərinin şahidi idi. Şeir özündə müəllifin doğma yurdu ilə bağlı niskilini, sevgisini, dünəni, bugünü daşıyır:

Aylar, illər boyu aşıb-daşarsan

İçində çınqıllar oynaşar, Zəngi,

Qayalar üstündən yel tək aşarsan,

Qoynunda köpüklər qaynaşan, Zəngi

Daşnaklar zülmündən, bəylər əlindən

Qəlbinə sancılan zəhərli tikan

Bu gün çıxarılmış, azad bir ölkən

Kimi qanadlanıb, coşasan, Zəngi.

1931-ci ildə H.Hüseynovun zəngin tələbəlik illəri sona yetir. Azərbaycan Pedaqoji Universitetinin ən fəal və istedadlı məzunu kimi Heydər Azərbaycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutunun fəlsəfə şöbəsinin aspiranturasına göndərilir. Bir il burada təhsil alıb, fəlsəfə üzrə qazandığı bilikləri daha da təkmilləşdirən H.Hüseynov Sənaye İnstitutuna və Sovet Ticarəti İnstitutuna fəlsəfə müəllimi vəzifəsinə təyin olunur. Marksizm-leninizm fəlsəfəsini aydın dildə tədris edən gənc müəllim tez bir zamanda tələbələrin sevimlisinə çevrilir.

1934-cü ildə Heydər Hüseynov tacir Süleyman Abdullayevin qızı Tale xanımla ailə həyatı qurur. Onların tanışlığı barədə Heydər Hüseynovun ikinci qızı Leyla xanım müsahibələrinin birində məlumat verir: “...Aralarında 4 il fərq var idi. Atam 1908-ci ildən, anam isə 1912-ci ildən idi. Atam Mirzə Ələkbər Sabirin oğlu Məmmədsəlim ilə dostluq edirdi. O, çox maraqlı insan idi, yumorlu, yüksək intellektli. Anam bizə ətraflı danışmırdı, ancaq bilirəm ki, onları Məmməd Səlim tanış etmişdi. Anam Tale ziyalı ailəsindən idi. Atası Süleyman Abdullayev Müsavatın üzvü idi. Yaxşı yaşayırdılar. 1937-də babamı güllələdilər. Sonradan o, bəraət qazandı. Bəraət kağızını anama verən atam deyirmiş ki, “bilirsiniz, çox adamlar dözməyib bir çoxlarının “vətən xaini” olması haqqında kağızlara imza atdılar. Atanızla fəxr edin, o, heç bir kağıza qol çəkməmişdi”.

1936-cı ildən etibarən Heydər Hüseynov Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti yanında Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası komitəsində işləməyə başlayır. Həmin komitədə əvvəlcə elmi işçi, sonra elmi katib kimi fəaliyyət göstərir. Komitə SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan Filialının Ensiklopediya və Lüğətlər İnstitutuna çevrildikdən sonra həmin institutun direktoru vəzifəsinə təyin edilir. Bu illərdə onun elmi fəaliyyəti çox geniş olur. İnstitutun əməkdaşları ilə birlikdə lüğətlərin tərtibi üzərində işə başlayır, ədəbiyyatla bağlı ilk məqalələrini çap etdirir. Vaxtilə ənənəsi Ruhulla Axundov tərəfindən qoyulmuş lüğət tərtibi işini həvəslə yerinə yetirən H.Hüseynovun rəhbərliyi ilə 1939-cu ildə “Rusca-Azərbaycanca lüğət”, “Rusca-Azərbaycanca məktəbli lüğəti”, “İzahlı Azərbaycanca – Rusca lüğət” çap olunur.

1935-ci ildə SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan Filialının açılışı republika üçün əlamətdar hadisələrdən biri oldu. Filial mövcud olduğu dövrdə, xüsusilə müharibə illərində çox böyük işlər görür: “Statusun artması Azərbaycan filialının tərkibində ayrı-ayrı elmi-tədqiqat institutlarının yaradılmasına imkan vermişdir. Geologiya İnstitutu, Tarix, Dil və Ədəbiyyat İnstitutu, Coğrafiya İnstitutu, Neft və Kimya İnstitutu məhz həmin tarixi mərhələdə açılmışdır. Elmi-tədqiqat institutları səviyyəsində aparılmış tədqiqatlar daha sistemli və ardıcıl olmuş, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının və mədəni mühitinin tələblərinə cavab verərək Azərbaycanda gedən inkişaf proseslərinə özünün müsbət təsirini göstərmişdir”.

SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan Filialının təşkilində və inkişafında böyük xidmətləri olan Heydər Hüseynov ilk vaxtlar Filialın sədr müavini, 1944-cü ildən sədri olur. SSRİ EA-nın prezidenti V.L.Komarov, vitse-prezidentləri O.Y.Şmidt, İ.İ.Meşaninov onun işini yüksək qiymətləndirirdilər.

Filialın fəaliyyəti dövründə fəlsəfə üzrə aparılan tədqiqatların səviyyəsi və istiqamətində keyfiyyətcə dəyişiklik baş verir. “Maarif və mədəniyyət”, “Revolyusiya və kultura” jurnallarının fəlsəfə bölmələrində xarici filosofların əsərlərinin tərcümələri, yerli mütəxəssislərimizin yeni məqalələri çap olunur. Aspirantura şöbəsi yaradılır, yeni alim ordusunun yetişdirilməsi üçün lazım olan ədəbiyyatlar Azərbaycana gətirilərək tərcümə edilir, ana dilində dərslik və dərs vəsaitləri yazılır, rayonlarda elmi bazalar yaradılır elmi sessiyalar keçirilir. Görkəmli şəxsiyyətlərin: Nizaminin, Mirzə Fətəli Axundovun, Üzeyir Hacıbəyovun yubileyləri keçirilir.

Təşkilatı işlər H.Hüseynovun elmi yaradıcılığına mane ola bilmir.1939-cu ildə o, Tiflis Dövlət İnstitutunda “M.F.Axundovun fəlsəfi görüşləri” adlı dissertasiya müdafiə edir. Müdafiə çox uğurla keçir, dövrün görkəmli alimləri: akademik K.S.Bakradze, Daneliya, Danaşiya, Xaçapuridze, Dmitrev H.Hüseynovun elmi əsəri barədə yüksək fikirlər söyləyirlər.

H.Hüseynov ictimai, elmi fəaliyyətlə yanaşı milli kadrların yetişdirilməsi istiqamətində də xeyli işlər görür. Xüsusilə fəlsəfə məktəbinin yaranması məqsədlə o, respublikanın bütün elmi potensialını səfərbər edir, istiqamətləndirir. H.Hüseynov ətrafına bu sahədə fəaliyyət göstərə biləcək alimlər ordusu toplayır.

Heydər Hüseynov, Cahangir Nağıyev, Əhməd Kazımov, Əlisöhbət Sumbatzadə universitetlərdə fəlsəfənin Azərbaycan dilində tədrisini həyata keçirən ilk filosof nəsli olur. Özünün “Şərəfli vəzifə” adlı məqaləsində (Kommunist, 4 dekabr, 1940) H.Hüseynov gənc alimlərin hazırlanmasına dair fikirləri ilə bölüşür.

H.Hüseynovun tələbələrindən Cəmil Əhmədli müəllimi haqqında deyir: “Azərbaycan xalqının ictimai və fəlsəfi fikir səmasında parlaq bir kometa peyda oldu. Bu, XX əsrin 30-40-cı illərində Azərbaycan fəlsəfə elminin sürətlə inkişafında, fəlsəfə kadrlarının hazırlanmasında, fəlsəfənin digər elm sahələri ilə əlaqələndirilməsində, biliyin müxtəlif sahələrində elmi terminologiyanın yaradılmasında müstəsna dərəcədə yüksək xidmətləri olan Heydər Nəcəf oğlu Hüseynov idi”.

1940-cı ildə SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə H.Hüseynov elm və pedaqoji sahələr üzrə yeni kadrların yetişdirilməsində göstərdiyi səyinə görə “Şərəf nişanı” ordeni ilə təltif olundu.

Müharibə bütün sahələri olduğu kimi, elm sahəsini, alimlər ordusunu da səfərbər edir. SSRI Elmlər Akademiyasının Azərbaycan Filialı işini dövrə, şəraitə uyğun yenidən qurur, Akademiyanın elmi bazalarının yaradılması, institut və şöbələrin daha sıx və əlaqəli əməkdaşlığının təmin edilməsi, səyyar elmi sessiyalar keçirilməsi, mövzuların seçilməsi istiqamətində xeyli işlər görür. Sözsüz ki, bütün bunların həyata keçməsi Filial rəhbərlərinin, o cümlədən Heydər Hüseynovun təşkilatçılıq bacarığından asılı olur. Alim bu ağır dövrdə Filialının işi barədə “SSRİ EA Azərbaycan filialı müharibə günlərində”, “Azərbaycan alimləri Vətən müharibəsi günlərində”,“Alimlərimiz Vətən müharibəsi günlərində” məqalələrini çap etdirir.

“Hər şey cəbhə üçün” şüarı altında Azərbaycan ziyalılarının bir qrupu 1941-ci ildə cəbhəyə yollandı. 29 dekabr tarixində “Pravda” qəzetində Azərbaycanın partiya nümayəndələrindən ibarət qrupun Cənub cəbhə xəttinə yeni il hədiyyəsi aparması haqqında elan çıxır. Azərbaycan nümayəndələri cəbhəyə iki vaqon isti paltar, ərzaq, Azərbaycan torpağının nemətlərini, Sovet İttifaqı qəhrəmanı İsrafil Məmmədovla bağlı kitab və vərəqələr aparır. Nümayəndə heyətinin arasında S.Vurğun, R.Rza, Azərbaycanın Mərkəzi Kamitəsinin katibi D.Məmmədov, Komsomol katibi B.Seyidzadə, EA-nın Azərbaycan filialının rəyasət heyətinin sədr müavini H.Hüseynov da olur. Novorosiysk döyüşçüləri ilə görüşdə S.Vurğun, R.Rza ºeir oxuyur, H.Hüseynov ədəbiyyatdan və fəlsəfədən məruzələrlə çıxış edir, faşizmin fəlsəfəsindən danışırdı.

Müharibə illərini Heydər Hüseynovun yaradıcılığının və ictimai xadim kimi fəaliyyətinin ən məhsuldar dövrü hesab etmək olar. Bu illərdə alimin xeyli sayda elmi əsəri işıq üzü görür, Akademiyanın elmi bazalarının Qarabağda, Naxçıvanda, Gəncədə, Şamaxıda, Qubada yaradılması, Azərbaycanın rayonlarında 9 elmi sessiyanın keçirilməsi onun rəhbərliyi ilə baş tutur. Üzeyir Hacıbəyovun yubileyinin təşkilində, Əliağa Şıxlinskinin “Xatirələrim” kitabının yazılmasında da Heydər Hüseynovun böyük xidməti olur.

1941-ci ilin martında SSRİ Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti O.Y.Şmidt Bakıya gəlir. Filialın institut və bölmələrində olan O.Y.Şmidt burada aparılan işlərə, təşkilatçıların fəaliyyətinə yüksək qiymət verir, onun başqa respublikalardakı filiallara nümunə olduğunu deyir: “Azərbaycanın elm adamları müharibə illərində özlərini çox yaxşı göstərdilər... Heydər Hüseynovun başçılığı altında AzFAN Akademik müəssisələrə layiq olan gözəl iş qabilliyyəti nümayiş etdirən güclü elmi mərkəzə çevrilib”.

Məhz SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan Filialının müharibə illərindəki fəaliyyəti gələcəkdə müstəqil Elmlər Akademiyasının yaranmasına təkan verdi. Azərbarcan EA-nın yaranmasında gənc alimlərdən görkəmli kimyaçı Y.Məmmədəliyev, geoloq Ə.Əlizadə, yazıçı M.İbrahimov, şair S.Vurğun, memarlar M.Dadaşov, M.Useynov və b. böyük işlər gördü.

1944-cü ildə Üzeyir Hacıbəyovun 60 illiyi ilə əlaqədar respublikada silsilə tədbirlər keçirilir. Bəstəkarın yubileyi ərəfəsində AZFAN H.Hüseynovun rəhbərliyi altında böyük tədbirlər planı hazırlayır. Alimin təklifi ilə Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 14 sentyabr 1945-ci il tarixli fərmanı ilə İncəsənət institutuna Üzeyir Hacıbəyovun adı verildi.

Leyla xanımın xatirələrindən məlum olur ki, Heydər Hüseynovla Üzeyir Hacıbəyov arasında sıx dostluq olmuşdur. Özü yaradıcı adam olduğundan istedadlı insanlara xüsusi həssaslıqla yanaşan H.Hüseynov evində işləmək üçün şəraiti o qədər yaxşı olmayan bəstəkara bağında xüsusi otaq ayırır. Leyla xanımın xatirələrindən: “Yaz vaxtı idi. Biz atamla bağa getmişdik. Atam Üzeyir bəyə təklif etdi ki, bağda ayrıca otaq var, sənin üçün ayıra bilərik. Orada rahat işləyərsən. Üzeyir bəy razı oldu, ancaq sonra nə səbəbdənsə, gələ bilmədi”.

H.Hüseynovun Azərbaycan xalqı qarşısında xidmətlərindən biri və deyərdim ki, çox qiymətlisi onun “rus artelleriyasının allahı” sayılan Əli ağa Şıxlinskinin xartirələrinin yazdırılması ilə bağlıdır.

“General Əli ağa Şıxliski və silahdaşları” kitabının müəllifi Şəmistan Nəzərli yazır: “Şöhrətli sərkərdəmiz Əli ağa Hacı İsmayılağa oğlu Şıxlinskidən danışanda filosof-alim Heydər Hüseynovun xidmətlərini unutmaq haqsızlıq olardı. Generalın “Xatirələrim” kitabının yazılmasında ən müstəsna rolu olan ilkin şəxs Azərbaycan Elmlər Akademiyasının akademiki Heydər Hüseynovdur. “Xatirələrim” Azərbaycan tarixində yeqanə və ilk hərbi memuardır”.

H.Hüseynovun general Əli ağa Şıxlinski şəxsiyyətinə marağı 1939-cu ildə general-mayor Yevgeni Barsukovun kitabı ilə tanış olandan sonra yaranır. Belə ki, müəllif “Rus artelerriyası birinci dünya müharibəsində” kitabında həmyerlimizin hərb tarixinə gətirdiyi yeniliklər, göstərdiyi qəhrəmanlıqlar haqqında geniş məlumat verirdi. Ə.Şıxlinskini tapmağın, onunla tanış olmağın vacibliyini düşünən H.Hüseynov aspirantlarına generalın harada yaşadığını araşdırmağı tapşırır. Həyat yoldaşı Nigar xanımın ölümündən sonra demək olar ki, hamı tərəfindən unudulan Ə.Şıxlinski Cəfər Cabbarlı küçəsində balaca, soyuq bir evdə tək-tənha yaşayırdı.

Həmin dövrdə çar ordusunda xidmət etmiş artilleriya generalı Əli ağa Şıxlinski haqqında danışmaq, onunla ünsiyyət yaratmaq demək olar ki, yasaq edilmişdi. Xalq yazıçımız İsmayıl Şıxlı xatirələrində bu haqda deyir: “Mən Əliağa Şıxlinskini görə bilmədim. 1937-ci ildə Bakıya gələndə atam demişdi ki, belə bir qohumumuz var. O zaman Lenin adına APİ-də hərbi kafedrasının müdiri kapitan Tarıverdiyev idi. O, familimi görüb məni çağırıb dedi ki, generalın qohumusanmı? Dedim ki, bəli. Dedi, mən məsləhət görmürəm, bunu başqa yerdə deyəsən, çünki səni məktəbdən qovarlar”.

O təhlükəli zamanda heç kimin, hətta qohumlarının döyə bilmədiyi qapını vəzifə adamı, SSRİ EA Azərbaycan Filialının sədr müavini H.Hüseynov döyür. Yenə də özündən daha çox milli mənafeyi nəzərə alır. Yenə də təəssübkeşlik, insanpərvərlik sayıqlığı, ehtiyatı üstələyir. Bununla da H.Hüseynov çətin qocalıq həyatı yaşayan, gözü pis görən, qulağı ağır eşidən, əlləri əsən Şıxlinskinin həyatına rəng qatır. Alim generala gələcək naminə memuarlarını yazmağı təklif edir. Ə.Şıxlinski razılaşmır. Xəstəliyini səbəb gətirir. Bu memuarların əhəmiyyətini, gələcək üçün dəyərini, qiymətini başa düşən H.Hüseynov generala çıxış yolu təklif edir. Təklif edir ki, o diktə eləsin, Elmlər Akademiyası tərəfindən göndərilən bir nəfər yazıya alsın. Razılaşırlar. Bu müddətdə H.Hüseynov tez-tez generala dəyir, bu qeyri-adi insanla ünsiyyətdən xüsusi zövq alır. Sonralar Heydər Hüseynov yazacaq: “General Əli ağa Şıxlinski ilə yaxından tanış olanlar, onun maraqlı söhbətlərinə qulaq asanlar bilirlər ki, bu təvazökar və səmimi insan nə qədər ağıllı və ibrətli bir şəxs idi”. H.Hüseynov haqlı idi. “Səhra toplarının cəbhədə işlədilməsi” əsərinin, “Şıxlinski üçbucağı”, “Şıxlinski formulu” adı ilə hərb tarixinə düşən yeniliklərin müəllifi general-mayor Ə.Şıxlinski qeyri-adi istedad sahibi idi. O, dilçiliklə, terminologiya ilə də dərindən maraqlanır, hərbi lüğətin tərtibi ilə məşğul olurdu. Belə ki, 1926-cı ildə Ə.Şıxlinski rus, ərəb və latın əlifbası ilə “Rusca-türkcə qısa hərbi lüğət” kitabını nəşr etdirir.

General-mayor Ə.Şıxlinski göstərdiyi xidmətlərə görə bir çox yüksək mükafatlara layiq görülmüşdü: Fransanın generallara məxsus fəxri “Legion ordeni” və zabitlərə verilən “Legion xaçı”. Ə.Şıxlinski bu cür yüksək ordenlərə layiq görülən yeqanə azərbaycanlı idi.

Memuarlar hazır olanda H.Hüseynov kitaba ön söz yazmaq üçün Yevgeni Barsukova müraciət edir. Y.Barsukov çox böyük həvəslə bu işi yertinə yetirir. Onun yazdığı ön sözdən bir hissəni diqqətinizə çatdırıram: “...Təbiət Əliağaya böyük ağıl, hərbi məharət, istedad, mərdlik, nəcib sifətlər, vətənin müdafiəsi üçün çox faydalı olan müstəsna bir qabiliyyət vermişdi. Hərbi işə bəslədiyi məhəbbət, göstərdiyi fədakarlıq, topçuluğu dərindən bilmək, xüsusilə bu sahədə yaradıcılıq istedadı – bütün bunlar Əliağa Şıxlinskiyə xidmət sahəsində sürətlə irəliləməyə və köhnə rus ordusunun topçu komandirləri arasında görkəmli yer tutmağa imkan vermişdi”.

Əfsuslar olsun ki, Ə.Şıxlinskiyə “Xatirələrim” kitabını görmək nəsib olmur. 1943-cü il avqustun 18-də Əli ağa Şıxlinski 80 yaşında vəfat edir. Generalın dəfn mərasiminin təşkilini də Heydər Hüseynov öz üzərinə götürür. Ə.Şıxlinskini generallara layiq hörmətlə dəfn edirlər. Ş.Nəzərli: “Dəfn mərasimini Bakı Hərbi Qarnizonundan çağırılmış alay orkestri müşayiət etdi. Qəbri üstündə topdan və avtomatlardan yaylım atəşi atıldı. “Artilleriyanın allahı”nı görkəmli sərkərdələrə məxsus hərbi qaydada torpağa tapşırdılar. Heydər Hüseynovun özü, generalın yetirmələri və qohumları son vida nitqi söylədilər”.

27 mart 1945-ci ildə “Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının yaradılması haqqında” 316 saylı qərar qəbul olundu. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Nizamnəməsi təsdiq edildi. Elmlər Akademiyasının 15 nəfərdən ibarət ilk təsisçiləri – akademiklər müəyyən olundu. SSRİ Elmlər Akademiyasının prezidenti, akademik V.L.Komarov Azərbaycan rəhbərliyinə göndərdiyi xüsusi məktubda Əşrəf Əlizadə, Mirəsədulla Mirqasımov və Mustafa Topçubaşovdan birinin yeni yaradılacaq Akademiyanın prezidenti olmasını təklif etmişdi. Məktubda, həmçinin, Heydər Hüseynovun Akademiyanın vitse-prezidenti vəzifəsinə namizədliyi məqsədəuyğun sayılmışdı.

1945-ci il martın 31-də Azərbaycan SSRİ Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvlərinin birinci Ümumi yığıncağı keçirildi. Yığıncaqda Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının rəhbər heyəti seçildi. Akademik M.A.Mirqasımov yekdilliklə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının prezidenti, H.Hüseynov və Ş.Əzizbəyov Akademiyanın vitse-prezidenti, akademik M.S.Qaşqay akademik-katib seçildi.

1946-cı ildə Bağırovun təqdimatı ilə Heydər Hüseynov Marks-Engels-Lenin institutunun (sonralar Partiya Tarixi İnstitutu adlanırdı) Azərbaycan filialının direktoru təyin olunur. Filialın direktoru olduğu müddətdə alim intitutun işində bir çox dəyişikliklər edir. Onun təqdimatı ilə dəyərli alimlər Zülfəli İbrahimov, Miryusif Mirhadıyev, Məmməd Qazıyev işə dəvət olunur, institutun direktor müavini milliyətcə erməni A.Petrosyan tutduğu vəzifədən azad edilir.

Heydər Hüseynovun təşəbbüsü ilə 1945-ci ildə ADU-nun tarix fakültəsinin nəzdində Fəlsəfə bölməsi, 1947-ci ildə filologiya fakültəsinin nəzdində Məntiq və psixologiya bölməsi yaradılır. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının İctimai Elmlər Bölməsi tərkibində Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun fəaliyyətə başlaması Hüseynovun savadlı elmi kadrlar yetişdirmək və fəlsəfə məktəbini yaratmaq arzusunun reallaşmasına doğru böyük bir addım idi. Savadlı mütəxəssislərə böyük ehtiyac olduğu bir zamanda H.Hüseynov fakültə üçün tələbə seçimi ilə şəxsən məşğul olur. Dünyagörüşlü gənclərin tədrisə cəlb olunması məqsədlə rayonlara gedir, çıxışlar edir, qəbul imtahanlarında şəxsən iştirak edirdi.

1947-ci ildə H.HüseynovAzərbaycan Ali Sovetinə üzv seçilir. 1948-ci ildə H.Hüseynov 4 cildlik “Tam rus-Azərbaycan lüğəti”nə görə Stalın mükafatına layiq görülür. Həmin il alim Azərbaycan K(b)P MK Bakı Komitəsinin 5,6 may ayında keçirilmiş plenumun qərarı ilə Bakı Şəhər Partiya Komitəsi Bürosunun üzvü seçilir.

H.Hüseynovun uğurları ona çoxlu dostla bərabər, düşmən də qazandırır. Alimin yuxarı vəzifələrə çəkiləcəyi ilə bağlı xəbərlər bir çoxlarına rahatlıq vermir. H.Hüseynovu Bağırovun gözündə salmaq üçün hər vasitələrə əl atılır. Ailəsi ilə bağlı faktlar dərindən araşdırılmağa, alimə qarşı kompromatlar yığılmağa başlayır. H.Hüseynovun qardaşlarının Türkiyə vətəndaşı, qayınatasının “xalq düşməni” olması qabarıq, şişirdilmiş şəkildə Mir Cəfər Bağırova çatdırılır. Düşmən istəyinə nail olur: həqiqətləri gizlətməkdə ittiham edilən H.Hüseynova töhmət verilir.

1949-cu ildə Azərbaybaycan Elmlər Akademiyasının Nəşriyyatı tərəfindən H.Hüseynovun “XIX əsr Azərbaycanın ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən” kitabı nəşr olunur. Əsərlə tanış olduqca o mürəkkəb dövrdə Azərbaycan aliminin milli təəssübkeşliklə apardığı tədqiqatlarındakı cəsarətinə valeh olmaya bilmirsən. Dövrün diqtəsindən gələn ideoloji məqamlar və təhlillərdəki bəzi təhriflər, fikrimcə, əsərə diqqətlə yanaşan oxucu üçün yamaq təsiri bağışlayır. Əsas məsələ, alimin Azərbaycan tarixi, ədəbiyyatı, fəlsəfəsi ilə bağlı ona qədər deyilməyən fikirləri, arxiv sənədlərinə, ilkin mənbələrə, əlyazmalara əsaslanan mülahizələridir.

Deyirlər, kitabların da insanlar kimi taleyi olur. Bu kitabın da taleyinə müəllifinin son sevinci və son ağrısı olması yazılıbmış. Heydər Hüseynov özü bunu əvvəlcədən hiss edir və hələ əsər cəmiyyətdə yayılmamış deyirdi: “Bu kitab ya məni göylərə qaldıracaq, ya yerə vuracaq”.

Kitabın ön sözündə H.Hüseynov yazır: “Müəllifin məqsədi oxucuları ən ümumi şəkildə, detallara varmadan Azərbaycanın qədim və orta əsrlər mədəniyyət tarixinin elə əsas məqamları ilə tanış etməkdir ki, onlarsız XIX əsr mədəniyyəti keçmişdən təcrid olunmuş olar və ona gorə Azərbaycan xalqının mənəvi inkişafının yeni mərhələsi kimi dərk oluna bilməz”.

İtən, qırılan varislik bağlarını bərpa etmək, qədim kökləri olan bir millətin mədəniyyətini dünyaya çatdırmaq kimi müqəddəs missiyanı boynuna götürən alim, sözsüz ki, özünü böyük təhlükə qarşısında qoyurdu. Millətlərə qismən azadlıq verən dövlətin hər belə yeniliyə reaksiyasını əvvəlcədən proqnozlaşdırmaq mümkün deyildi. Xırda bir “xəta” böyük bəlalara səbəb ola bilərdi. Bunu Heydər Hüseynov da bilirdi, onunla bir “cəbhə”də olan ziyalılarımız da.

“XIX əsr Azərbaycanın ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən” kitabı yazılan vaxtda məlum hadisələrə münasibət dəyişməyə, müharibə dövründə verilən nisbi azadlıq, ilıqlaşma, müharibədən sonra yenidən məhdudlaşmağa, sərtləşməyə, repressiyaların növbəti fazasına keçməyə başlamışdı.

H.Hüseynovun “XIX əsr Azərbaycanın ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən” kitabında görkəmli maarifçi-alimlər A.Bakıxanov, M.Ş.Vazeh, Mirzə Kazım bəy, M.F.Axundov və H.Zərdabinin həyatı, mühiti, ictimai-fəlsəfi görüşləri yer alırdı. Mirzə Kazım bəyə həsr olunmuş hissəyə: “Şamilin adı özündə çoxlu tarixi və vətənpərvərliklə bağlı fikirlər ehtiva edir... O, hər halda, qəhrəmandır, qəhrəmanların yaradıcısıdır” epiqrafını seçməsi H.Hüseynovun taleyində öz mənfi rolunu oynayır. Alim tənqidlərə, təzyiqlərə tuş gəlir. 600 səhifəlik kitabın cəmi bir neçə səhifəsini əhatə edən məqalənin onu məhvə sürükləyəcəyini alim bilmirdi və bilə də bilməzdi. Bəlkə də bu, alim üçün artıq çoxdan ciddi-cəhdlə hazırlanmış “məhv edilmə” planın həyata keçirilməsinə bir bəhanə idi. Çox güman ki, belə idi.

Qayıdaq, kitabın təzəcə işıq üzü gördüyü məqamlara. Qeyd etmək lazımdır ki, H.Hüseynovun bu əsəri cəmiyyətdə böyük əks-səda doğurdu. Bunların canlı şahidi professor M.Mirhadıyev yazırdı: “H.Hüseynovun kitabı tez bir vaxtda bütün Sovet İttifaqına yayıldı. Filosofların, tarixçilərin, ədəbiyyatçıların, ictimai elmlər sahəsində çalışan mütəxəssislərin yüksək qiymətini aldı”.

Ağır zəhmət bahasına başa gəlmiş əsərinin sevincini yaşayan H.Hüseynov onu bir çox tanışları kimi, SSRİ Yazıçıları İttifaqının baş katibi, Stalin Mükafatı üzrə Komitənin sədri A.Fadeyevə də göndərir. H.Hüseynovla A.Fadeyevin dostluğu hələ 1947-ci ildə, Nizaminin 800 illik yubiley tədbirləri zamanı, başlamışdı. O vaxt Moskva nümayəndə heyəti tərkibində Bakıya gələn A.Fadeyev mədəniyyəti, biliyi, işgüzarlığı ilə seçilən H.Hüseynovu çox bəyənir. Sonradan onların əlaqələri dostluq münasibətinə keçir.

H.Hüseynovun “XIX əsr Azərbaycanın ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən” kitabı ilə tanış olan Fadeyev onu bəyənir və Stalin mükafatına təqdim edəcəyini bildirir.

Fərziyələrə görə, məhz bu fakt - H.Hüseynovun kitabının respublika rəhbərindən xəbərsiz SSRİ-nin ən ali mükafatına təqdim olunması Bağırovu bərk hiddətləndirir. Bu addımı özünə nümayişkaranə sayğısızlıq hesab edir. H.Hüseynovu yanına çağırıb kitabı onun başınba çırpır. Bununla da, H.Hüseynovun taleyi həll olunur, “kitabı bağlanır”. – Bu cəmiyyətdə olan fikirlər idi.

Arxiv sənədlərini vərəqlədikcə, tədqiqatçıların fikirləri ilə tanış olduqca vəziyyətin heç də birmənalı olmadığı qənaətinə gəlirsən. M.İbrahimovun xatirələrindən: “Kitabı SSRİ Yazıçılar İttifaqı Dövlət Mükafatına irəli sürəndə respublikanın rəhbər təşkilatları buna etiraz etmədilər. Mükafatlar komitəsində müzakirə zamanı danışanlar kitabı təriflədilər. Həm açıq, həm də gizli səs vermədə əsər mükafata layiq görüldü. Bu münasibətlə Heydər Hüseynovu təbrik edənlər saysız-hesabsız idi”.

Tədqiqatçı Ramiz Əhmədov yazır: AKP MK kitabın mükafata verilməsini məsləhət görmürsə, bundan Azərbaycan partiya və dövlət səlahiyyətlərinin və elmi ictimaiyyətin xəbəri yoxdursa, onu ən yüksək dövlət mükafatına kim və nə məqsədlə təqdim etmişdi? Bu, M.C.Bağırovun təqdiri və razılığı olmadan mümkün olmazdı”.

Tədqiqatçı tamamilə haqlıdır. Arxiv sənədlərini araşdırdıqca göz önündə tamam başqa bir mənzərə canlanır. Burada bir sənəd - Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun, Nizami muzeyinin və Azərbaycan SSR EA-nın Tarix İnstitutunun 21 sentyabr 1949-cu il Elmi Şurasının birgə iclasının protokolu diqqətimizi cəlb etdi. Gündəlikdə qoyulan əsas məsələ Heydər Hüseynovun “XIX əsrdə Azərbaycanın ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən” əsərinin Stalin mükafatına təqdim olunması barədə idi. Bu Protokol H.Hüseynovun kitabının elmi ictimaiyətin xəbəri olmadan Stalin mükafatına təqdim olunması barədə fikri tamamilə alt-üst edir.

Sual doğur: bəs əslində həqiqət necə idi? Həqiqət isə çox sadə - alimin müvəffəqiyyəti müəyyən dairələrdə narahatçılıq doğurur, Bağırovun ona olan rəğbəti qıcıq oyadırdı.

H.Hüseynovun tələbəsi olmuş İrşad Əliyev: “O vaxt Heydər müəllim universitetdə fəlsəfə kafedrasının müdiri, partiya tarixi institutunun direktoruydu. Həm də çoxlu elmi şuraların, redaksiyaların üzvüydü. Mərkəzi komitənin elm, təhsil, mədəniyyət sahəsinin bütün ağırlıqları onun üstünə düşürdü. Heydər müəllim Bağırovun da hörmətini qazanmışdı. O dövrdə Mərkəzi Komitədə bu sahədə rəhbərlik eləyən katiblər, şöbə müdirləri qorxurdular ki, nə vaxtsa yerlərini ona verməli olacaqlar. Məqam axtarırdılar, onu Mir Cəfər Bağırovun gözündən salsınlar...”

Fevralın 14-ü Moskvaya, Ali Sovetin sessiyasına getməyə hazırlaşan alimi gecə saat 2-də MK-ya çağırır, Türkiyənin və İngiltərənin cəsusu Şamil haqqında əsər yazmaqda ittiham edirlər. Fevralın 15-i isə Akademiyaya gələn H.Hüseynov müavini Y.Tokarjevskinin onun yerində oturduğunu, seyfindən sənədlərinin, partiya biletinin götürüldüyünü görür. Alim başa düşürdü ki, “yuxarı”da artıq onun taleyini həll etmişlər və onun üçün “artıq hər şey bitmişdir”. Bu mənəvi basqılara tab gətirə bilməyən alim 1950-ci ilin mart ayının əvvəlində Akademiyadakı iş otağında hər iki biləyinin damarlarını kəsir. H.Hüseynovu xilas etmək mümkün olur. Alimin bu hərəkəti düşmənlərinə daha bir fürsət verir. Onlar H.Hüseynovun bu addımını partiyaya qarşı protest kimi qiymətləndirir və Bağırovun gözündə onu daha da nüfuzdan salırlar.

H.Hüseynova qarşı kampaniya vüsət alır. Alim tutduğu bütün vəzifələrdən uzaqlaşdırılır. “Partiya qeydiyyatında olduğu institut onu partiyadan, Akademiyada isə EA-nın həqiqi üzvlüyündən çıxardırlar. Yerlərdə onun adının yamanlanmasına başladılar. Azərbaycan K(b)P MK-sı onu Partiya Tarixi İnstitutunun direktoru vəzifəsindən çıxardı...”.

H.Hüseynovun “XIX əsr Azərbaycanın ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən” kitabını aşağılamaq istiqamətində işlərə start verilir. Bağırov “özbaşınalığa” yol vermiş alimi cəzalandırmaq, onu tarixi həqiqətləri düzgün qiymətləndirməməkdə, müridizmi mürtəce bir cərəyan kimi verməməkdə suçlamaq qərarına gəlir. Materiallar toplamaq üçün bir qrup alim Moskva, Leninqrad və başqa şəhərlərin arxivlərinə göndərilir. H.Hüseynovun əsərinə müsbət rəy verənlər, mətbuatda çıxış edənlər tənqid atəşinə tutulur, təqib olunur.

Ittifaq miqyasında Şamilə qarşı kampaniya başlayır. “Literaturnaya qazeta” 27 iyul nömrəsində yazır: “...Qafqaz xalqlarının tarixində müridizmin və Şamilin rolunun saxta, tarixə zidd konsepsiyalarının ifşa olunması istər alimlərimiz üçün və istərsə də ədəbiyyatçılar üçün böyük və mühüm dərsdir. Azərbaycanın partiya və ictimai təşkilatları müridizm və Şamil hərəkatının ifşa edilməsində fəxri rol oynamışlar”.

İyulun 14-də Filarmoniyanın yay salonunda ziyalılarının yığıncağı keçirildi. “...hamı bilirdi ki, bu yığıncaq Heydər Hüseynovun “ifşa olunması”na, “pislənməsi”nə həsr olunmuşdur”.

Tədbir iki gün çəkir. Mənbələrə görə zalda iki minə yaxın adam – alimlər, ədəbiyyat, incəsənət, tibb işçiləri, yaradıcı kollektivlərin rəhbərləri və aparıcı mütəxəssislər toplaşır, ezamiyyətdə, məzuniyyətdə olanlar geri çağrılır. Deyilənə görə, H.Hüseynov yığıncağa gəlsə də içəri buraxılmır.

Mir Cəfər Bağırov “Azərbaycan ziyalılarının növbəti vəzifələri haqqında” mövzusunda məruzə edir. Məruzənin II hissəsi bütövlükdə H.Hüseynovun “XIX əsrdə Azərbaycanda ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən” kitabının müəllifinin “burjua millətçisi, ciddi siyasi səhvlər buraxan alim kimi “ifşa”sına həsr olunur. İclas Bağırovun məruzəsi ətrafında müzakirələrlə davam etdirilir. Çıxışçılar alimi və onun kitabını ittiham etməkdə bir-biri ilə bəhsə girir: “Şamil hərəkatını mütərəqqi bir hərəkat kimi qələmə vermək, Heydər Hüseynovun antimarksist, zərərli kitabında olduğu kimi göstərmək – panislamizmə, pantürkizmə xidmət etmək bugünkü qaniçici imperializmin dəyirmanına su tökmək deməkdir” və ya “Tənqidimizdə liberalizm, dostbazlıq, qorxaqlıq, sovet tənqidçisinə yaraşmayan sifətlər, ailəçilik uzun zaman özünü göstərmişdir. Belə olmasaydı, ədəbiyyatımızın inkişafı üçün zəruri olan məsələləri unudub, Heydər Hüseynovun burjua millətçiliyi təbliğ edən “XIX əsrdə Azərbaycanda ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən” adlı zərərli kitabına mədhiyyələr yazılmazdı”.

M.C.Bağırov istədiyinə nail olur. O, sayqısızlıq göstərən hər bir kəsə təkcə respublika deyil, ümumittifaq səviyyədə cəza verə biləcəyinə qadirilduğunu nümayiş etdirmişdi.

Sara xanım o günləri belə xatırlayır: “Atam tamam qocalmışdı. Ancaq gözləri gözəlliyini saxlamışdı. Yeddi ay öz evindən çölə çıxmadı ki, həbs edəsi olsalar, küçədə, camaatın gözü qarşısında olmasın. Bir kimsəni güdaza verməmək üçün dostlarının heç biri ilə əlaqə saxlamırdı. Yalnız ən yaxın dostu Məmməd Arifə zəng edirdi. Səsini eşidincə dəstəyi asırdı. Çünki onun telefonuna qulaq asırdılar. Bu cür gərginlik içində yaşaması, nəhayət, onu son addımı atmasına səbəb oldu”.

Avqustun 13-də H.Hüseynovun qardaşı Yaqubu həbs edirlər. Bu, əsəbləri tarıma çəkilmiş alim üçün sonuncu damla olur. O, tezliklə həbs olunacağına şübhə etmirdi. Nigarançılığı ailəsindən – üç qızından idi. İndi onlar “xalq düşməninin ailəsi” damağası ilə yaşamağa məhkum olacaqdılar. İçini yandıran, ona yaşamağa imkan verməyən əzablara son qoymaq üçün H.Hüseynov avqustun 15-i bağ evində intihar edir.

Alimin qızı Leyla xanımın xatirələrindən: “Plenumdan sonra, deyirdi “mən yaşamayacağam. Qorxuram ki, bir gün gəlib sizi aparacaqlar. Bunu görməkdənsə, ölüm yaxşıdır”. Biz uşaq olsaq da, çox şeyi başa düşürdük. Atamı tək qoymamaq üçün hamımız bir otaqda yatırdıq. İntihar etməmişdən əvvəl, gecə atam bizi üzümüzdən öpdü. Gördüm ki, gözləri yaşarıb. Səhərə yaxın anamın qışqırığını eşitdik”.

Ömrünü xalğının maariflənməsinə, elmin inkişafına sərf edən böyük ziyalı, görkəmli alim və şəxsiyyət H.Hüseynov 42 yaşında həyatla vidalaşır. Alimin sənədləri məhv edilir, onun yaddaşlardan silinməsinə, unudulmasına hər cür səy göstərilir. Lakin son sözü zaman deyir.

Stalin-Bağırov rejiminin süqutu bir çoxları kimi H.Hüseynovun, Şamilin üzərindən qara pərdəni götürür. Hər iksi bəraət alır. Adları hörmətlə çəkilir: “O vaxt ki, bəzi insanlar, o cümlədən dağıstanlılar (Şamilin həmvətənləri) imamın ağ çalmasını çirkaba batırırdı, sonradan onu təmizə çıxaran məqalələr yazırdılar. Bir azərbaycanlı isə başqa yol seçdi. Hafizələtdə o, təmiz adam kimi qaldı”. (Donoqo Hacı Murat)

H.Hüseynov kommunist ideologiyasının, marksist-leninçi fəlsəfənin yetirməsi olsa da ömrü boyu milli varlığına bağlılığını itirmədi, cəmiyyətinin verdiyi bütün imkanlardan məhz millət üçün, xalq üçün istifadə etdi. Şərəfli bir ömür yaşadı.

Fəridə Səfiyeva

Filologiya elmləri doktoru,

professor, “Qərbi Azərbaycan İcması”nın

İrəvan şəhəri üzrə sədri

Ədəbiyyat qəzeti. - 2023. - 30 dekabr, № 51. - S. 20-22.