İsmayıl Hikmətin "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"

və ya yeni nəşrin ilk təəssüratları

Görkəmli türk ədəbiyyatşünası İsmayıl Hikmətin "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" kitabı bu günlərdə yenidən nəşr olunmuşdur. Nəşrin ideya müəllifi, professor Mahirə Hüseynova, transliterasiyanın, "Ön söz"ün və izahların müəllifləri professor Təyyar Salamoğlu ilə dosent Yədulla Dadaşlı, elmi redaktoru isə professor Yaqub Babayevdir.

Məlum olduğu kimi, İsmayıl Hikmət Azərbaycan hökumətinin Türkiyə BMM hökumətindən xahişi əsasında 1923-cü ildə Bakıya göndərilmiş müəllimlərdəndir ki, Bakı Universitetində, Pedaqoji Universitetdə, Bakı Teatr Məktəbində və s. dərs demişdir, xüsusilə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi sahəsində ardıcıl elmi araşdırmalarla məşğul olmuşdur. Professorluq dissertasiyası kimi təqdim etdiyi "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" əsəri müəllif Türkiyəyə döndükdən az sonra, 1928-ci ildə Bakıda iki cilddə nəşr edilmişdir. Yeni nəşrin "Ön söz" müəllifləri təəssüflə qeyd edirlər ki, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixşünaslığının bu mötəbər mənbəsi sonrakı dövrün ədəbiyyatşünaslığında, bir neçə epizodik cəhdi çıxmaq şərti ilə, demək olar ki, nəzərə alınmamış, ona layiq olduğu səviyyədə münasibət göstərilməmişdir:

"F.Köçərlinin "Ədəbiyyat tarixi"ndən "Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"nə qədərki mərhələdə İ.Hikmətin "Ədəbiyyat tarixi"nin ortaya çıxması, onun tamam fərqli konsepsiya ilə yazılması müstəqillik dövrünün ədəbiyyat tarixçiliyində diqqət mərkəzinə gəlmir. İdeoloji zamanda prinsipcə qadağan olunan kitabın müstəqillik dövrünün ədəbiyyat tarixlərinin yazılmasında ən əsas başlanğıc rolu oynaya biləcəyi haqqında elmi düşüncə formalaşmır".

Müəlliflər bir az da irəli gedib əlavə edirlər ki, "müasir ədəbiyyatşünaslığımız müstəqillik dövrünün tələblərindən irəli gələn ədəbiyyat tarixi yaratmaq fikrinə düşərkən onun ənənəsini yenə də sovet dövrünün ədəbiyyat tarixlərində axtarır. İ.Hikmətin ədəbiyyat tarixinə sovet dövrü ədəbiyyat tarixçiliyinin münasibəti ilə müstəqillik dövrünün ədəbiyyat tarixçiliyinin münasibəti arasında əsaslı fərq nəzərə çarpmır".

Belə görünə bilər ki, "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"ni bugünkü əlifba ilə nəşr etdirən müəlliflər gördükləri işin nə dərəcədə mühüm ideya-metodoloji əhəmiyyəti olduğunu nəzərə çarpdırmaq istəmişlər. Və hər hansı işi dəyərləndirməkdə həmişə gecikən bizim elmi-ictimai mühit üçün, əslində, bu cür qabaqdangəlmişliyi təbii saymaq olar. Hər halda müəlliflərə ona görə haqq qazandırmaq lazım gəlir ki, bizim müstəqillik dövrü ədəbiyyatşünaslığımızın tarixi yaddaşı, doğrudan da, ziddiyyətli, təbəddülatlı və zəifdir. Ancaq bir səciyyəvi xüsusiyyəti də meydana çıxmışdır ki, hər cür mövqe, baxış və münasibət texnologiyalarını analitik, yaxud sistematik müqavimət göstərmədən əks və ya nümayiş etdirməkdədir. Odur ki, "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"nə "laqeydlik", "biganəlik" hansısa prinsipial ideya-metodoloji maraqdan deyil, məhz belə marağın ümumiyyətlə olmamasından irəli gəlmir.

"Ön söz"ün müəllifləri yazırlar:

"...Y.Babayevin ali məktəb tələbələri üçün yazdığı "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (XIII-XVIII əsrlər)" dərsliyində orta əsr sənətkarlarının yaradıcılığının tədqiqatçısı kimi İ.Hikmətin araşdırmalarına nisbətən təfərrüatlı diqqət yetirilir. Bu, əlbəttə, yaxşıdır, irəliləyişdir, lakin konseptual irəliləyiş deyil. Bu və bu tipli əsərlərdə İ.Hikmətin tədqiqatlarına inkarçı münasibət yoxdur. Tənqidi baxış da yer almır. Lakin İ.Hikmətin orta əsrlər ədəbiyyatına, onun ayrı-ayrı nümayəndələrinin yaradıcılığına baxışlarındakı əsaslı konsepsiya fərqinə də diqqət yetirilmir".

Yaqub Babayevin adıçəkilən dərsliyinin elmi redaktoru kimi deyə bilərik ki, həqiqətən, mükəmməl əsərdir. Və İ.Hikmətin kitabına bütün hörmət-ehtiramımızla yanaşı, bildirməliyik ki, həmin dərslik zəngin təcrübəyə dayanaraq ədəbiyyat haqqındakı elmimizin son nailiyyətlərini, hətta "konyukturlar"ını belə təfərrüatı ilə əks etdirir.

"Ön söz" müəlliflərinin günahı ondadır ki, Yaqub Babayevin dərsliyini ondan yüz il qabaq yazılmış əsərin kontekstində qiymətləndirməyə cəhd göstərirlər. Halbuki metodoloji baxımdan hər cür əsaslı baxış bunun əksini tələb edirdi. Və burada günahın biri də ona görə məhz Yaqub Babayevin üzərinə düşür ki, sonuncu nəşrin redaktoru başqası yox, məhz onun özü olduğundan "tənqidçilər"ini elə əvvəlcədən məsələnin mahiyyətindən xəbərdar edə bilərdi.

Müəlliflər yazırlar:

"İ.Hikmətin təhlilləri təqdir olunanda da, tənqid olunanda da onun baxış bucağının digər bütün tədqiqatlardakından prinsip etibarilə fərqlənməsinin fərqinə varılmır. Onun təsəvvüf ədəbiyyatına tənqidi münasibətinin fərqli konseptual baxışdan irəli gəlməsi heç bir halda ədəbiyyatşünaslığı düşündürə bilmir".

Bizim fikrimizcə, buradakı "konseptual baxış", eləcə də İ.Hikmətin təsəvvüfə münasibətilə bağlı "Ön söz"də tez-tez işlənən "konsepsiya" anlayışları özünü o qədər də doğrultmur. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" müəllifinin təsəvvüf dünyagörüşünə (və ədəbiyyatına) münasibəti rasional elmi baxışdan başlayıb "proletkultçuluğ"a qədər gedir. O göstərir ki, təsəvvüf və ya sufizmdə "həqiqi məqsəd ruhları, beyinləri uyuşdurmaq, ovlamaq, əsir etməkdir. Bunlar bir təkyə ədəbiyyatı, bir şiəlik, hürufilik, bəktaşilik, qızılbaşlıq propaqandasıdır... Bu qədər var ki, dil cəhətindən bir faidə, bir qazanc olmuşdur. Xalq dili az-çox işlənmiş, az-çox ədəbiləşmiş,.. Vaqiflərin, Vidadilərin və Zakirlərin əllərində daha da işlənərək və o dini kisvəyi buraxaraq xalqın ruhunu oxşayacaq bir şəklə girmiş, bu gün isə proletar gənclərin əllərində daha da cazib və qüvvətli bir səciyyə göstərməkdədir".

İ.Hikmət bununla da kifayətlənməyib sübut eləməyə çalışır ki, "türk şairini məddah yapan ərəb-əcəm sənəti və türk sufisini də nəvah mərsiyəçi yapan əcəm-ərəb qənaətidir. Türk ruhu əsrlərdən bəri hər gün o zehniyyət və qənaətin yeni və yanıldıcı bir görünüşü altında əzilib gedir. Bu son inqilab fikirləri zəncirləyən xürafə və yalanları qoparıb atdığından artıq geniş bir nəfəs ala bilmək, uyuşdurucu zehniyyətlərin əsiri olmaq fəlakətindən sıyrılmaq zamanı gəlmişdir. İnqilabın bir-bir görülən təsirləri bunun ən canlı və ən qüvvətli şahidləridir".

Göründüyü kimi, bu İ.Hikmətin yox, K.Marksın, F.Engelsin, V.İ.Leninin "konsepsiya"sıdır.

"Ön söz" müəlliflərinin aşağıdakı mülahizəsinə gəldikdə isə, deyə bilərik ki, son dərəcə mücərrəddir:

"Təsəvvüf ədəbiyyatı orta əsrlər ədəbiyyatından çıxarılarsa, bu ədəbiyyatın çox yoxsul və bəsit görünəcəyinə dair mülahizəyə orta əsrlər ədəbiyyatı üzrə bütün tədqiqatçıların şərik ola biləcəyi halda, İ.Hikmətin tamam fərqli və əslində, əks məntiqlə düşünə biləcəyinin fərqinə varılmır. Elə buna görə də müstəqillik dövrünün ədəbiyyatşünaslığında ədəbiyyat tarixinə münasibətdə İ.Hikmətin konsepsiyasına ayrıca, xüsusi bir diqqət yetirilməsinin zəruriliyi dərk oluna bilmir".

Birincisi, ədəbiyyatın hər hansı cərəyanını onun tarixindən necə çıxarmaq olar? İkincisi, belə bir iddianı hansı məntiqlə konsepsiya adlandırmaq mümkündür? Nəhayət, üçüncüsü, doğrudanmı təsəvvüf türk ədəbiyyatına ərəb-əcəm təcavüzüdür?.. Elə isə Bəsim Atalayın kitabda sitat gətirilmiş aşağıdakı mülahizəsi nəyə xidmət edir:

"Bəktaşilikdə haman bütün istilahlar türkcədir: nəfəslər və ilahilər türkcədir. Qeyri təriqətlərdə və hələ mövləvilikdəki İran lisan və hərsinin təsiri bəktaşilikdə görülməz. Bu, haman türklərə məxsus bir təriqətdir. Hərsi, dili, duyğusu, vəzni, ədəbiyyatı türkdür və türkcədir.

Bəktaşiliyin türk xalqı arasına bu qədər sağlam surətdə yapılmasına başlıca səbəb bəktaşi babalarının xalqdan doğmuş, xalq kibi sadə, bəsit, təklifsiz bulunmalarıdır".

Əlində hər nə qədər zəngin material olsa da İ.Hikmət bütün günahları islam dininin, ərəb və fars dillərinin, ənənələrinin, ruhunun üzərinə yıxaraq yazır:

"Hətta uzun zaman bəylər, sultanlar belə o zehniyyətlə uzlaşa bilməmiş, xalqın dilindən, xalqın ənənəsindən, xalqın ruhundan ayrıla bilməmişdir. Necə ki saraylarda konuşma dilinin türkcə qalması, əski Oğuz törəsinə saraylarda riayət edilməsi, qopuzçuların, ozanların (şairlərin) müharibələrdə iştirakı bundan iləri gəlmişdi. Dəbdəbə və səltənət xüsusunda qeyrilərinə bənzəmək, islamlığı qorumayı və hətta iləri aparıb ona daha çox nüfuz qazandırmayı bir şərəf hesab eləmək kibi ictimai xətalar, nəhayət, bütün hərs və mədəniyyətin İran və ərəb hərsi və mədəniyyəti təsiri altında qalmasına, ruhən və vicdanən azad olan saf və sadə dil türklərin fikir və qənaət, hətta zövq cəhətiylə əsir olmalarına səbəbiyyət vermişdir".

Doğrudur, tarix qədim türk (oğuz) ədəbi dili, qədim türk (oğuz) ədəbiyyatı barədə kifayət qədər zəngin məlumat qoruyub saxlamışdır. Ancaq onunla da hesablaşmaq lazımdır ki, tanrıçı türklər islamı kifayət qədər səmimi olaraq qəbul etmişlər. Ərəblərin gətirdikləri bu dini qəbul etməkdə türklərin farslardan daha ardıcıl olduqlarını, görünür, sübut eləməyə də xüsusi ehtiyac yoxdur. Və ona görə də Azərbaycan, eləcə də Osmanlı, özbək, türkmən, tatar, qazax, qırğız və digər müsəlman türk xalqlarının ədəbiyyatlarında islam dünyagörüşünün geniş yayılmasından təbii heç nə ola bilməz. Təsəvvüfə gəldikdə isə bunun klassik dini kanonlardan tamamilə fərqli, hətta bir çox məqamlarda ona zidd olduğu, rəsmi islam mövqeyindən təqib olunduğu məlumdur. Odur ki, təsəvvüfü, müəyyən mənada, ədəbiyyatın, poeziyanın dindarlığı yox, əksinə, dinə müxalifliyi kimi də qəbul etmək lazım gəlir.

İ.Hikmətin ədəbiyyatşünaslıq baxışlarında rasionalizmin ən parlaq təzahürü tədqiqatçının dini xurafata qarşı çıxmağıdır. Əlbəttə, ədəbiyyatın bu və ya digər dövrün dini kanonlarını təqlid eləməsi, yaxud dini məddahlıq sağlam ədəbi axtarışlara mane olur, epiqonçuluq yaradır. Bununla belə, özünün ən müxtəlif təzahürlərində din də axtarışdır və ədəbiyyatla dinin axtarışları arasında kəsişmə, təmas nöqtələrinin mövcudluğu şübhə doğurmur. Xurafat isə anti-dini olduğu qədər də anti-ədəbidir.

İslam dinini qəbul etmiş bir xalqın ədəbiyyatında islami təsirlərə qarşı "cəbhə açmaq", əlbəttə, heç bir məntiqə sığmır:

"Böyləliklə, xalqın öz malı, öz hissi, öz zövqü, öz vicdani məhsulu olan öz ədəbiyyatı arasına din qoxusu və din nəşəsi öz vəzni, öz şəkli vasitəsilə doldu. O vasitə ilə də yeni-yeni təbirlər, yeni-yeni istilahlar, ərəbcə-farsca kəlmələr işlədi. Bu gün xalqın öz malı olan xalq ədəbiyyatı tədqiq edildiyi zaman içinə qarışmış bir çox islami fikirlərə, islami düsturlara, islami əxlaq, göstəriş və məfhumlarına, islami həyat görüşlərinə, islami zövq və sənət nümunələrini göstərən atalar sözlərinə, zərbi-məsəllərə, hətta mahnı və şikəstələrə təsadüf edirik".

İ.Hikmət səlcuqlular dövrünün "müqtədir və zamanlarına görə birər dahi və alim olan sənətkarlar"ını farsca yazdıqlarına görə "türk ədəbiyyatı kadrosu daxilinə" almır. Və bunun üçün "mütəəssir olduğunu" da ifadə edir. Halbuki Qətran Təbrizi, Xaqani, Məhsəti, Nizami, Cəlaləddin Rumi... kimi şairlər farsca yazmış olsalar da, onların türk şairi olmaları gərək mübahisə doğurmasın. Çünki ədəbiyyat, onun üçün nə qədər əhəmiyyətli sayılsa da, yalnız dildən ibarət deyil, onun məzmunu, ideyası, poetik strukturu vardır ki, hər biri milli səciyyə daşıyır. Nəsimi də, Füzuli də hər üç dildə Azərbaycan şairidir.

"Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" müəllifi Azərbaycan ədəbiyyatında orta əsrlərdə üç cərəyanın mövcudluğu barədə bəhs edir ki, onlardan birincisi qövmi, ikincisi dini, üçüncüsü isə elmi cərəyandır. Əlbəttə, bu bölgü zahirən müəyyən maraq doğursa da, mahiyyət etibarilə həddindən artıq ziddiyyətlidir. Və cəsarətlə demək olar ki, doğurduğu müəyyən polemik məqamlara (o məqamlara ki, hansısa diqqətəşayan nəticələrə gətirib çıxara bilər) baxmayaraq, həmin bölgü artıq milli ədəbi-ictimai fikrin arxaikasına keçmişdir.

Hər cəhətdən görünür ki, İ.Hikmət Azərbaycan, ümumən müsəlman Şərqi ədəbiyyatında sufizmin ardıcıl tənqidçisidir. Və onun bu sözləri həmin cərəyanın ideya-estetik "zat"ında, demək olar ki, heç bir müsbət xüsusiyyət görmədiyini nümayiş etdirir:

"Təsəvvüf girdiyi ölkəyi canlı bir məzarıstan halına soxur, həyat adamı canlı, yaşar, görür, duyar və istər insanlar yetişdirəcək məktəblər yerinə öz ixtiyarı ilə zəlil, miskin və mənfur bir ölümə qoşan ümidsiz, əməlsiz, batil etiqadlı, xəyalpərəst süfla, alçaq, tüfeyli məlullar, məczublar hazırlayan təkyələr açırdı".

Hansı millətə, hansı xalqa mənsub olursa-olsun, heç bir tədqiqatçı sufizmə, yaxud ədəbiyyatın hər hansı cərəyanına qarşı bu cür aqressiv mövqedə dayana bilməzdi. İ.Hikmətin türklüyü ilə yanaşı, bir "avropaşünaslığı" da vardı ki, onu məhz kosmopolit mövqedən çıxış etməyə ruhlandırırdı. Və türk kamalizmi ilə "sovet beynəlmiləlçiliyi"nin səsləşməsindən ilham alan bu kosmopolitizm İ.Hikməti ədəbiyyatşünasdan çox bir ideoloq, onun Nəsimiyə aid etdiyi terminlə desək, bir "propaqandaçı" kimi hərəkət etməyə yönəldirdi.

Təsəvvüfün müstəqil bir qolu olaraq təzahür etmiş hürufizmə gəldikdə isə, müəllifin qənaətinə görə, o, əslində, "intixabi bir fəlsəfədir və bu fəlsəfə yəhudilərin kabalizmi ilə nouəflatuniliyin birləşməsindən və içinə islami qənaətlər sığışdırılmasından hasil olmuş qarışıq bir şeydir" ki, mahiyyət etibarilə, "zəvzəklik"dən ibarətdir. "Təbrizli Əbu Məhəmməd adlı birinin oğlu olan Fəzlullah" haqqında yazır ki, "bir çox şeyxlərin ətrafına minlər, yüz minlərcə mürid toplayaraq əvvəla istiqlala qiyam etdiklərini, sonra da birər məzhəb vücuda gətirərək hadilik, mehdilik, peyğəmbərlik davasına qalxdıqlarını, hətta zəminü zamanı müvafiq, fürsəti də müsaid bulurlarsa allahlığa qədər qalxdıqlarını görən" bu iddialı şəxsiyyət Teymurləngi belə öz təsiri altına almaq fikrinə düşmüş, ancaq edama məhkum olunmuşdu. Və bu da həqiqətdir ki, "Fəzlullahın edamı hürufiliyi ortadan qaldırmamışdı. Onun müridləri allahlığına qane olmuşlar. "Cavidani-kəbir" və ya "Cavidannamə" adlı kitabını həqiqi "Quran" olaraq tanımışlar və xalqa təlqinata başlamışlardı. "Allah Fəzl Hürufi şəklində təcəlla etdi" deyə İranda, Türküstanda, Azərbaycanda və Anadoluda propaqandalar yaparaq bir çox xələfi hürufiliyə cəlb etmişlərdir. Gərək Əliyül-Əlanın, gərək Firiştəoğlunun, gərək şair Nəsiminin, gərək Şah Xətainin əsərlərində bu xüsusa dair bir çox sərahətlər olduğu kimi, xalq mütəsəvvifləri arasında da bir çox hürufi şairlər mövcuddur".

"Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" müəllifi Həsənoğlu, Qazi Bürhanəddin və Nəsimi haqqında kifayət qədər müfəssəl məlumat vermişdir. Qazi Bürhanəddinin yaradıcılığını səciyyələndirərkən ona aid etdiyi "yazıları əski türk şeiri içində ən səmimi, ən həyati, ən təbii olanlarıdır", yaxud "heç bir zaman təsəvvüf Qazi Bürhanəddində bir qayə olaraq görülməmişdir" və yaxud "türk ədəbiyyatında böyük bir izi və böyük bir təsiri vardır. Lakin nə yazıq ki, özündən sonra gələn şairlər gərək dil, gərək sənət, gərək zehniyyət və gərək ilham etibarilə onun qədər türk ruhuna, türk ənənəsinə və türk duyğusuna riayət etməmiş, ərəb-əcəm sənətinin, islam nüfuzunun böyüməsinə (sehriyyətinə) bağlanıb getmişlərdir" kimi mülahizələrə hər hansı şəkildə düşündürücüdür.

Müəllifin Nəsimi yaradıcılığı barəsindəki mövqeyi də onun, ümumən dövrün ədəbiyyata ideya-estetik münasibəti səviyyəsindən, elə bilirik ki, ciddi mübahisə doğurmamalıdır:

"Rəsmi və təəssübi dindən uzaq təkyələrin, dərvişlərin, təsəvvüf və batinilərin sığındıqları yer olan Anadoluda sərbəstcə gəzib-dolaşan Nəsimi heç bir nənglə heç bir təhlükəyə uğramadan fikirlərini, qənaətlərini açıqdan-açıqa anlatmış, ətrafına bir çox tərəfdar toplamışdı... Nəsimidə, adətən, mərəzi dinəcək bir taşqınlıq, daimi bir həyəcan görülürdü. Könlü həmişə bir xoş və xüruş içində idi... Nə yazıq ki, bu qüvvətdə, bu səmimiyyətdə və bu həssasiyyətdə yazan və yazdıqlarına təlqin bir qüvvət verən Nəsimi mənasız bir yolun yolçusu olub qalmışdır".

İ.Hikmət tamamilə doğru olaraq göstərir ki, Nəsimidə olan sufizm-hürufizm təbliğatçılığı ruhu nə Xətaidə, nə Füzulidə, nə onların müasirlərində, nə də xələflərində yoxdur.

Şairin ən böyük xidməti isə, heç şübhəsiz, mənsub olduğu xalqın dilinə olmuşdur:

"Türkcəyə heç əhəmiyyət verilmədiyi, bütün şairlərin farsca yazdığı və fars sənətkarlarına bəyəndirmək üçün əsər yaratdığı zamanlarda Nəsiminin böylə sıcaq, böylə canlı bir dillə yazmış olması ona ədəbiyyat tarixində qiymətli bir yer qazandırır... Nə də olsa, bu, türkcəyə açıq bir xidmətdir". İ.Hikmət Nəsiminin dahi Füzuliyə, ilk növbədə, dil-üslub baxımından birbaşa təsirini göstərməklə yanaşı, əlavə edir ki, onun "yazdığı qəzəllərin bir çoxu Hüseyn Bayqaralar, Nəvailər tərəfindən təqlid və tənzir olunmuş və Azəri ləhcəsinə aid bir çox ünsürlər cığataycaya keçmiş və Nəvai zamanı çığataycası Azəri ləhcəsinə çox yaxınlaşmışdır… Nəsiminin propaqanda dolayısı ilə ərəbcə, farsca və türkcə mənzumələr yazdığını, hətta xalq dilini də unutmadığını gördüyümüz kibi, türk ləhcələrinin haman hamısını da qarışdırdığını görürüz".

"Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" müəllifinin düşüncə məntiqini davam etdirsək inanmalıyıq ki, Nəsimi ideoloq, Xətai siyasətçi, Füzuli isə şairdir... Hər biri öz eşqi- sufizmi ilə...

İ.Hikmət ədəbi prosesi ictimai-siyasi tarixin mürəkkəb, keşməkeşli, ziddiyyətli hadisələri kontekstində təhlil və təqdim edir. Məsələn, monqol istilaları dövründə Azərbaycanda və həmhüdud regionlarda özünü göstərən mənəvi iqlim, ab-hava barəsində göstərilir ki, "moğolların qurduqları hökumətdə gövmi bir xüsusiyyət vardır ki, o da əsgəri və idari bir mahiyyətdədir... Tutduqları yollara görə bir növ hürriyyəti-vicdan və hürriyyəti-nəfs mövcud idi... Çingiz xan ilə ondan sonra gələn bir çoxları zamanlarında din məsələləri tamamilə ortadan qaldırılmış deyildi, hətta bəzən xristianlığın, bəzən də islamlığın iləridə tutulduğu görülürdü. Bu qədər var ki, xalqı soyan din tüfeylilərinin bir çoxları bu məqsədlərinə müvafiq olmaqdan çox uzaqlaşmışlardı".

XIII-XIV əsrlərdən gələn etnik proseslərin davamı olaraq XV-XVI əsrlərdə Azərbaycanda və həmhüdud regionlarda türkləşmə özünün keyfiyyət həddinə çatır. Və İ.Hikmətin qeyd etdiyi kimi, "Ağqoyunlu hökumətinin böyüməyə çalışması qonşuları olan Osmanlıların heç də işlərinə gələmədiyindən qovğalar baş göstərmişdir. Bu ədavəti körükləyən ən müftəris, ən sinsi və mənhus səbəblərdən biri də din, məzhəb olmuşdur. O din, o məzhəb ki, türklərcə büsbütün yabançı, büsbütün öldürücü və qeyri-təbiidir. İrana hökmran olan türklər bir çox təbii və zəruriyyət nəticəsində olaraq, İranın adət və etiqadlarına salik oldular; böyləliklə, bir tərəfdən siyasi genlər, digər tərəfdən də dini genlər ortaya çıxdı. İranlıların şiə olmaları ortaya bir şiəlik, sünnilik qovğası çıxarmış, əsrlərcə qardaşları qardaşlara parçalatmışdır".

Bunun ən böyük miqyas alan təzahürü Səfəvi Osmanlı qarşıdurması olmuşdur ki, Şah İsmayıl-Sultan Səlimin münasibətləri ilə kəskin xarakter almışdır.

Ərəblər arasında hakimiyyət iddiası ilə meydana çıxmış şiəliyi sonralar farslar da qızışdırmış və nəhayət, həmin iddia varisliyini Səfəvilərin nümunəsində türklər mənimsəmişlər. Məlumdur ki, "Şah İsmayılın cəddi-əlası olan Şeyx Səfi Ərdəbildə zaviyənişin bir şeyx imiş. Höccətül- islam İmam Qəzalidən təriqət adabını öyrənmiş olan bu şeyx ölüncə yerinə oğlu Sədrəddin keçmiş, ondan sonra şeyxlik növbəti oğuldan-oğula keçərək sıra ilə şeyx Əliyə, Şeyx İbrahimə və axırda Şeyx Cüneydə gəlmişdir". Səfəvilərin sonrakı tarixçəsini izləyən müəllif geniş yayılmış belə bir qənaəti bir daha xatırladır ki, "Şeyx Cüneydin də, oğlu Şeyx Heydərin də həqiqət halda məqsədləri şeyxlik paltarı altında tərəfdar toplayaraq ya bir səltənət qurmaq və şah olmaq və ya daha iləri vararaq bir çox əmsalı kibi peyğəmbərlik və ya allahlıq davasına qalxmaq imiş".

Nə qədər kəskin olsa da, müəllifin gəldiyi nəticə, prinsip etibarilə, yanlış deyil:

"Dünyadan tamamilə əlini çəkməyi, nəfsini Allaha bağışlamağı" tövsiyə edən sufilərin sonunda səltənət, peyğəmbərlik və ən sonunda allahlıq davasına qədər çıxmaları nə qədər ikiyüzlü bir siyasət kullandıqlarını və dini məqsədlərinə vara bilmək üçün kəskin bir silah olaraq işlətdiklərini aydın surətdə meydana qoyur... Təbii, təsadüf yardım etsə idi və təşəbbüslərində müvəffəq olsalardı, dini qayə unudulacaq, yerinə saray və səltənətin israf və səfalətləri, eyşü nuşları qaim olacaqdı".

Şah İsmayılın Sultan Səlimlə münaqişəsi hər nə qədər onun məğlubiyyəti ilə nəticələnsə də, şah nəinki bir müddət hakimiyyətdə qala bilmiş, böyük bir imperiyanı idarə edən sülalənin əsasını qoymuşdur ki, bu dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatı məhz milli dil zəminində uzun bir zənginləşmə prosesi keçmişdir. Və "hər halda Azəri ləhcəsi ilə yazan şairlər arasında "Xətai" təxəllüssilə anılan Şah İsmayılın yüksək bir mövqeyi görülməkdədir".

İ.Hikmətin belə bir "təəssüf"ünə gəldikdə isə onunla şərik olmaq elə də anlaşılan deyil:

"Görülür ki, Xətai otuz səkkiz illik həyatının on dördünü şeyxliyə, on dördünü şahlığa, sonuncu on ilini səfahətə verməyib də ədəbiyata və sənətə sərf etsə idi qüvvətli əsərlər meydana gətirə bilərdi... Heykəli-sənət olurdu... Nə bir Nəsimi, nə də bir Füzuli ola bilmişdir".

Nəsimi, yaxud Füzuli olmaq, əlbəttə, Xətainin missiyasına daxil deyildi. O, on dörd illik şeyxliyi, xüsusilə sonrakı on dörd illik şahlığı dövründə Azərbaycan xalqının mərkəzləşməsinin, demək olar ki, bütün coğrafi hüdudlarını ehtiva edən möhtəşəm dövlətinin rəmzinə çevrildi. Xalqın passionarlığının elə bir dövrü idi ki, bu Şah İsmayılı tarix səhnəsinə çıxaracaqdı. Və çox mümkün idi ki, heç şair də olmasın. Ancaq onun taleyində bu da varmış.

Xətainin bütövlükdə XVI əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatına, mədəniyyətinə təsir göstərən bir tale gətirməzliyi barədəki təfsilatlı məlumatlar da şair-hökmdarın (və xalqın) tərcümeyi-halı üçün nə qədər ağrılıdırsa, o qədər də ibrətamizdir:

"Xətainin çox çalxantılı və arizəli həyatı, ətrafında toplanan şairlərin yerləşib qalmalarına meydan buraxmayıb, yavaş-yavaş mühüm bir qismi Xorasan, Səmərqənd və İstanbul kibi başqa şeir və ədəb, fəlsəfə və sənət ocaqlarına dağılmaq zərurəti qarşısında qalmışdır".

Sayca az olmayan "dönük" şairlərin ən tipik nümayəndəsi, görünür, "Şahi" təxəllüslü (o, bu təxəllüsü Şah İsmayılın sarayına mənsub olduğu üçün götürmüşdü) həm türkcə, həm də farsca yazan şairdir. Və İ.Hikmətə görə, "yek möhtəməldir ki, Səlimin Çaldıran səfərindən sonra Təbrizə getməsi üzərinə kəndisinə qəsidələr verən şairlər arasında Şahi də bulunmuş olsun və bu surətlə özünü müzəffər sultana tanıdan şair qayib etdiyi təntənəli, mənfəətli sarayın yerinə yeni bir saray, əldən qaçırdığı bir şah yerinə də yeni bir şah əldə etmiş olsun..."

Ancaq Azərbaycan şair, musiqiçi və rəssamlarının "əcəm" adı altında Ruma, xüsusilə İstanbula axını yalnız "dönüklük" nəticəsi deyildi...

"Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"ndə Füzuli yaradıcılığına geniş yer ayrılması təsadüfi olmayıb, əgər belə demək mümkünsə, bir növ konseptual səciyyə daşıyır... Hər şeydən əvvəl göstərilir ki, "böyük bir şairlik istedadı ilə doğulan Füzuli bu istedadını genişləndirəcək, qüvvətləndirəcək bir şeir və ədəb mühiti içində böyümüş", "İmam Hüseyn türbəsində çıraqsuzluq etmiş" "və nəhayət, bəktaşi təkyəsində dəfn edilmişdir". "Həqiqətdə hansı məzhəbə malik olursa olsun, Füzuli mütəsəvvifdir. Füzulinin təsəvvüfü fəal bir halda deyildir. O, qənaətini təlqin və irşad üçün uğraşan bir missioner vəzifəsiylə ortaya atılmış deyildir".

İ.Hikmət yazır:

"Şair Füzuli eşqiylə coşub daşdığı zamanlarda yetişilməz bir rübabi, təqlid olunmaz bir qəramidir. Təsnilər arxasında, təkliflər peşində qoşan vahimpərəst, cəli bir sənətkar deyil, bəlkə, sadiq, qəlbi, həssas, həyəcanlı bir şairdir".

Bu və buna bənzər "təhlillər"dən görünür ki, Füzulinin ədəbiyyatda, poeziyada kim olması sualına cavab axtararkən tədqiqatçı münasib bir təyin, kriteriya tapa bilmədiyinə (bu yalnız İ.Hikməti təhdid edən problem deyil) görə, nəticə etibarilə, Füzulinin özü, yaradıcılıq qabiliyyəti, istedadı poeziyanı, ədəbiyyatı dəyərləndirməyin meyarına (və terminologiyasına!) çevrilir.

"Leyli və Məcnun"un təkcə Azərbaycan yox, ümumən türk ədəbiyyatları tarixindəki yerini müəyyənləşdirərkən "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" müəllifi yenə də Füzulini məhz Füzuli ilə izah etməyin nümunəsini verərək yazır:

"Bu müsahibətə məmnun olmalı ki, Füzuliyi qeyrətə gətirərək türk ədəbiyyatına bir şah əsər qazandırmışdır".

Füzulini yetişdirən Bağdadın çox zəngin bir türk mühiti olmuşdur:

"Hicri onuncu əsrdə Bağdad türkcə və bilxassə Azəri türk ləhcəsində yazan şairlərlə dolmuşdu. Bağdadlı Əhdi bizə bu şairlərin bir çoxunu tanıtdığı kibi, Ruhi Bağdadi də öz divanında bir çoxlarının adlarını və qısaca xüsusiyyət və əhəmiyyətini bildirir".

İ.Hikmət onlardan Şəmsi Bağdadi, Hüsni Bağdadi, Rindi Bağdadi, Zehni Bağdadi və başqaları haqqında məlumat vermişdir.

Əlbəttə, elə də tanınmayan, yaradıcılıqları barədə hər hansı ideya-estetik qənaətə gəlmək imkanı olmayan şairlər (onların sayı qırxa qədərdir) haqqında deyilənlər əsərə ağırlıq gətirir. Və bu ağırlıq bir də ona görə özünü qabarıq hiss etdirir ki, həmin deyilənlərə bu günə qədər çox az məlumat əlavə edilmişdir.

İ.Hikmətin ədəbiyyat tarixi ədəbi dil məsələlərinə xüsusi diqqət yetirməsi ilə əlamətdardır:

"Müxtəlif təzkirələrin verdikləri nümunələr, göstərdikləri vəsiqələr onuncu və on birinci əsrlər (hicri təqvimi ilə, miladi XVI-XVII əsrlər - N.C.) şairləri arasında bir çoxlarının əsərlərinin cığatayca deniləcək dərəcədə çığatay ləhcəsinə və osmanlıca deniləcək dərəcədə Osmanlı ləhcəsinə yaxınlaşmış olduğu görünür.

Bu şairlər əslən Azəri olduqları halda, ya cığatay və ya Osmanlı ədəbiyyatının rəvac olduğu şəhərlərdə yaşamışlar, o mühitin ədəbi ləhcəsinə alışmışlar. Nəticə etibarilə, doqquz, on və on birinci əsrlərdə bu üç böyük ədəbi ləhcə arasında çox böyük bir yaxınlıq hasil olmuşdur".

Bu cür mülahizələr kitabda o qədər sistemlidir ki, hərdən ədəbiyyat yox, ədəbi dil tarixi oxuduğunu zənn edirsən. Ancaq baxanda ki, İ.Hikmət türkcəni İ.Nəsimidə, Ş.İ.Xətaidə, qismən də Füzulidə türk təfəkküründən uzaqlaşmış bir "mədəniyyət"in dili kimi təqdim edir, görürsən ki, bu mülahizələri də artıq köhnəlmişdir.

"Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" Məhəmməd Əmani, Saib Təbrizi, Qövsi Təbrizi, Məsihi kimi XVI-XVII əsrlər şairləri haqqındakı məlumatlarla başa çatır. Ancaq etiraf etmək lazımdır ki, həmin görkəmli sənətkarlar haqqında müasir ədəbiyyat tarixşünaslığı artıq daha çox şey bilir.

Nəticə etibarilə, İ.Hikmətin kitabının gec də olsa yenidən nəşri hər cəhətdən təqdirəlayiq hadisə olmaqla, elə bilirik ki, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının yaddaşını təzələyəcək, polemik ruhunu gücləndirəcəkdir. Hər kəsə, xüsusilə mütəxəssislərə məlum olduğu kimi, İ.Hikmətin "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" tipindəki nəşrlər onun müəlliflərindən (biz bu sözü burada bütün məsuliyyəti ilə işlədirik) peşəkarlıqla yanaşı, çox böyük zəhmət tələb edir. Və bu zəhmətin, bu məhsuldar təşəbbüsün bizim ədəbiyyat tarixşünaslığımızın keçən əsrin 20-ci, 30-cu illərinə aid digər mənbələrinin yenidən nəşri üçün elmi-metodiki zəmin yaratmış olduğuna heç bir şübhə yoxdur.

Nizami CƏFƏROV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 8 iyul.- S.8-10.