Kamal Abdullanın şeirlərində gəlməyən adam

Müzakirə müsahibə

Kamal Abdulla poeziyası bəzən çox sadə dildə, bəzən də o qədər mürəkkəb olur ki, oxucu qatlar arasında itib-batır. Şair düşüncəsinin fəth edə biləcəyi sonuncu sərhədlərdən gələn poetik işıq hərdən göz qamaşdırır, hərdən də silah kimi adamın alnına dirənir. Bu poeziyanın alt qatında həmişə xəyali bir obraz dayanır ki, biz ona "unudulmayan adam" və ya bir az dərinə gedib "gəlməyən adam" deyə bilərik. Həmin gəlməyən adam müəllifin bütün şeirlərini işğal etməyi bacarıb. Və məncə, bütün şeirlərdə gözlənilir ki, gəlməyən adam gəlsin.

Kamal Abdullanın "Nar çiçəkləri" adlı şeirlər kitabının elə ilk səhifəsini açırıq. "Alın yazısı hədər yazılmır" şeirində gəlməyən adamın yolunu gözləyə-gözləyə xəzəlsiz bitən payızdan gileylənən müəllif sonunda alın yazısı ilə razılaşır və gəlməyən adama "sənin allahın daha gözəlmiş" deyib öz allahından şikayətlənir. Digər tərəfdən də "öz allahının" varlığını təsdiqləyə bilməyəcək qədər gücsüz və köməksiz olduğunu göstərir. "Unutmağa kimsə yox" şeirinin ilk bəndində müəllif yenə də alın yazısıyla razılaşmaqdan başqa yol olmadığını qəbul edib yazır:

Mənə deyən gərək nə olub axı,

Nə çabalayırsan, söylə, nə xəbər?

Sən çətin tapasan axtardığını,

Sən axtardığını itirməyiblər.

Son iki misrada müəllifin alın yazısına acığı tutur. İnsanın axtardığının niyə alın yazısında olmadığına görə yüngülcə üsyan hissi keçirir.

Növbəti üç bənddə müəllif ömrünü yuxu kimi yaşadığını, hardasa tələsdiyini düşünür və ömrünü oynanılıb bitmiş oyun adlandırır. Son bənddə isə hisslərini daha çılpaq göstərir:

Yollar getdi üzü dağa,

Yoxuşlar enişlərdən çox.

Kimsə yox xatırlamağa,

Unutmağa da kimsə yox.

"Kim dedi ki, simurq quşu var imiş" şeirində müəllif çəkilib bir kənarda dayanıb. Artıq ürəyinin əzab yerini bilir. Gəlməyən adamın nə vaxtsa gəlib qaranəfəs çatacağına və mat qalacağına əmindir. Nədənsə, ikinci bənddə müəllifin gəlməyən adama da "acığı tutur". "Hirslənir" ki, ümidlər göydən durna lələyi kimi nə vaxtsa başımıza yağıb, ancaq biz bunun qədrini bilməmişik. Həmin şeirin son iki misrası belədir:

Olacağın olmağına nə var ki,

Bircə dənə "olmayacaq" ver bizə.

"Gəldiyim yolla" şeirində müəllif "ulduz tozu kimi" qonduğu üzlərin və "nakam ümidlərin acığına" özü gəlməyən adama getmək istəyir. Son bənddə isə hər kəsin bir gəlməyən adamı olduğunu və hər kəsin gəlməyən adamına özünün getdiyini təsəlli bilir. Nə qədər ki, sağdır elə gəldiyi yolla da gəlməyən adamına doğru iti addımlarla addımlamaq fikrindədir.

Gəldiyim yolla da qayıdacağam,

Yolun başlanğıcı - yolun sonucu,

Mən qayıtmalıyam, nə qədər sağam,

Mən nə birinciyəm, nə də sonuncu.

"Yaşa bu dünyada", "Nar çiçəkləri", "Divar önünə" və başqa bir neçə şeirlərini müəllif sanki gəlməyən adamın yanında yazır. Ona məsləhətlər verir, xatirələr danışır, birlikdə arzular qururlar.

Yenidən dünyaya gəlmək istəyib,

Səhvsiz yaşamağı arzulayarıq.

Son dəfə sakitcə ölmək istəyib.

Ölərik - ayrılıb görrük ki, varıq.

"Büllur qab" şeirində müəllif gəlməyən adamı gəlmədiyinə görə danlayır, ona uşaq kimi aldanıldığını, süni olduğunu irad tutur. "Səninki yenə də səndə qalacaq" şeirində də gəlməyən adama iradlar bitib tükənmir. Hətta acıq verir ki, nə vaxtsa uzaqlardan sənin cildində gələn adam olacaq. Belə vəziyyətdə sanki gəlməyən adamın göz yaşlarına "dözməyib" müəllif "hər şey təzədən" şeirini yazır. İtirilmiş və qazanılmış nə varsa hamısını kənara qoyub təzədən başlamağı təklif edir. Sonra da bütün yollarda itirmək olduğunu, yalın ayağına batmaq istəyən tikanlar bitəcəyini qəbul edərək qəti qərara gəlir ki, bütün nağıllar bitəcək. Diz-dizə, çiyin-çiyinə olmağımız itirdiklərimizə əvəz olacaq. Bu, həyatdır və belə də olmalıdır. Buna görə də "hər şey təzədən" - deyir.

Hələ nələri də itirəcəyik.

Bu dərs olmayacaq yenə də bizə.

İtmişə əvəz də gətirəcəyik -

Yenə çiyin-çiyinə, yenə diz-dizə...

Hər şey təzədən?

Hər şey təzədən!..

"Təkcə özüm özümlə" şeirinə baxırıq. Müəllif gəlməyən adamın yanında yoxa çıxır. Allaha şikayətlənir ki, niyə güzgülər üzünü göstərmir.

Bir də görrəm tapammıram özümü,

Dönüb sənə, ona, buna - itmişəm.

Güzgülər də göstərmirlər üzümü,

Ay allahım, mən sənə nə etmişəm?

Sonra özü də gəlməyən adama çevrilib dünyanın sirrinə mat qalır. Dəmir məntiqiylə nə baş verdiyini anlamır, olanları mif adlandırıb yenə də öz-özüylə qaldığını şikayətcəsinə gəlməyən adamın qarasına deyir.

Kamal Abdullanın tək-tük şeirləri var ki, onların içində gəlməyən adam yoxdur. Deyə bilərik ki, "Ağ atlı oğlan" şeirini gəlməyən adamsız yazıb. Bu, kitabın ilk süjetli şeiridir. Bu şeiri bir neçə cür təhlil etmək olar. Mənim üçün ən doğrusu belədir ki, qalın kitab adlandırılan güllü-çiçəkli gözəl bir kənddə ağ atlı oğlan yaşayır. Sonra universitetə daxil olduğu üçün böyük bir həvəslə şəhərə gəlir. Şəhərdə onun yoluna min kələk qururlar, ac qurd kimi ona hücum edirlər. Ancaq o, öz ayaqları üzərində dayanmağı bacarır. Ağ atı isə onun ayaqlarıdır. Bütün maneələri dəf edəndən sonra üstünə çiçəklər yağır. Oğlan fərəhdən qəhərləndikcə çiçəklər onun ayağının altına yıxılır.

Yolunda min kələk qurdular onun,

Ağ at olmasaydı, oğlan batardı.

Canına daraşdı ac qurdlar onun,

Ağ at qurtardı.

Sonra da üstünə yağdı çiçəklər.

Bir çiçək yüz çiçək, min çiçək oldu.

Oğlanı fərəhdən boğanda qəhər,

Ağ atın gözləri çiçəklə doldu.

Təzə həyatı bəyənən oğlanın sinəsinə alqışlar yağ kimi yayılır. Kəndini unudub hansısa uğuruna sevinir və sonra bir qızla ailə həyatı qurur. Vaxt keçdikcə oğlanın ayaqları qəribsəyir və kəndinə qayıtmaq istəyir. Nə qədər dartılırsa, oğlanı apara bilmir. Sonra ayaqları təkcə qayıtmaq istəyir. Ancaq yollar geriyə dönmür.

Bir vaxt keçəcəkdi - kiçik, qısa vaxt.

Nağıla qayıtmaq istəyəcəkdi.

Qəribsəyəcəkdi nağılçün ağ at.

Kişnəyib oğlanı səsləyəcəkdi.

Səsi eşitməmək asandan-asan.

Oğlan ağ atına minməyəcəkdi.

Ağ at istəyəcək təkcə qayıtsın,

Yollar da geriyə dönməyəcəkdi.

Əslində, "ağ atlı oğlan" şeirində də axtarıb gəlməyən adamın zərrələrini tapmaq olar. Gəlməyən adam artıq gəlib, lakin onun gəldiyi yerlər üçün o, əbədi olaraq gəlməyən adama çevrilib.

"Beyrəyin Kafir qızı ilə vidalaşıb əsirlikdən qaçması" hadisəsini Kamal Abdulla bir şeirlə möhtəşəmcəsinə verə bilib. On altı illik gəlməyən adamı həm gətirib, həm də kafir qızı üçün gəlməyən adama çevirib.

"Sənin yolun" şeiri Kamal Abdullanın gəlməyən adama yazdığı "açıq məktub"a oxşayır. Sanki müəllifin gəlməyən adamı özünü ondan gizlədərək hər gün yanından min dəfə ötüb keçir və müəllif onun hardan keçdiyini bilmək istəyir ki, gedib yolunda dayansın. Sonunda gəlməyən adama acı təbəssümlə belə deyir:

Gözlərin qayıtdı ilkinliyinə -

Sən özün qaldın.

Yəni, hər yerdən sənin gözlərin baxır, onlar qayıdıb və səndən sədaqətlidir.

"Günahlarım" şeiri özündə nəhəng bir məna daşıyır. Müəllif öncə xatirələri sapa düzülmüş mirvariyə bənzədir. Sonra sap qırılır və mirvarilər dağılır. Yerə düşüb diyirlənərək uzaqlaşan mirvarilərin hər birini gəlməyən adama bənzədir, hələ də sapın üstündə, yəni əlində qalmış bircə mirvaridən başqa. Onu da çevirib hər tərəfinə baxır və görür ki, gəlməyən adama ən çox oxşayan elə bu mirvaridir.

Günahlarım ürəyimdə dağ oldu.

Xatirələr mirvari tək düzüldü.

Sap qırıldı, mirvarilər dağıldı.

Hamısı da təkcə sənə oxşadı.

Birindən başqa.

Sonra gördüm, yox -

O da sənə oxşayır.

"İşıq qalıb arxada" şeirində müəllif gəlməyən adama özünü öyür. Acıqcasına ondan öndə olduğunu dilə gətirir. "Tənha fişəng" şeirində isə gəlməyən adamın gəlməməsinə heyfsilənir.

Kamal Abdulla bəzi şeirlərində dünyanın sonunacan gedib çıxır, tənhalığın ən dəhşətlisini yaşaya bilir, ilahi eşqin kandarından əl eyləyir.

"Qəribədir, deyilmi" şeiri gəlməyən adama yazılmış açıq məktub kimidir. Bu dəfə müəllif öz məktubunu daha kövrək, daha yalvarışlı yazıb. İlk bənddə gəlməyən adamdan soruşur ki, sənə qəribə deyilmi, həyatımın bir tərəfi yaz, o biri tərəfi qışdır?

Evimin bir tərəfi,

Yazdır, günəş çıxıbdır.

Bu birində şaxta, qış.

Qəribədir, deyilmi?

Şeirin sonrakı bəndlərində bir şair ürəyinin çırpıntısını duyuruq və son bənddə yağış səsinin evin içində yaratdığı qəribə ab-havanı aydın-açıq görmək olur.

Yağış səsi güclənir,

Şiddət ilə döyünür,

Sanki ev də çırpınır,

Eynən ürəyim kimi.

Kamal Abdullanın "Haralara gətirəcək bizi bu yol" şeirinin adı elə bir şeirdir. Müəllif bu şeirdə özünü gedən adamın yerinə qoyur və yollardan şikayətlənir.

Qorumadıq özümüzü, nəfsimizi,

İnanmıram saxlayacaq izimizi,

Nə biz yolu tanıyırıq, nə yol bizi.

Haralara gətirəcək bizi bu yol?

"Kitabi-Dədə Qorqud"dan sirr içində nəğmələr" "Nar çiçəkləri"nə xüsusi rəng, xüsusi şirinlik qatır. Həqiqətdir ki, Dədə Qorqud dili Azərbaycan oxucusunun canına hopub. Hər bir müəllif oxucu qəlbinə yol tapmaq üçün özünə hansısa qaydalar müəyyənləşdirməlidir. "Sirr içində nəğmələr"dən oxucu qələminə gedən yol isə soy - ana dilimizdən, yəni içimizin içindən keçir.

Elşad Barat

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 29 iyul.- S.6.