Adı soyadını eşidən şair – Qulu Ağsəs

Ön söz əvəzi

Qulu Ağsəsin şeirlərini oxumaq çətindir – oda yaxınlaşmaq kimi bir hissdir: səni yandırıb-yaxarmı, səni əridib qəlibinimi dəyişər, kül edib bir ovucamı sığdırar, yoxsa səni səndəki çərçivədən alıb sən olmayan, mən olmayan, yalnız O olan dünyaya götürər – bütün bu həqiqətləri hər kəs şairin yaradıcılığı ilə yaxından tanış olduqdan sonra özü üçün bəlli edə bilər.

Qaçdığım yerdə yaxaladı məni Qulu Ağsəsin şeirləri. Eşq əhli, ruh adamı bu qaçışın hansı məsuliyyətdən doğduğunu yaxşı bilir, onu da bilir ki, gözünü, qulağını Haqqa bağlaya bilməz – başqa aləmlərlə görüşə çıxmaq nəsibimdir deyib, boynuma daha bir borc yükünü almağa cəsarət edirəm. Uzaq yoldur, uzun və incə yoldur. Yol yoldaşı ola biləcəyim yolun deyil, yolçuların sınağıdır. Sınayaq bir-birimizi – oxucu və şair.

İncəsənət ruhun təcrübəsi kimi

Bəşəriyyət var olduğu zamandan bu yana incəsənət onu müşayiət edir. Cəmiyyət bir çox fəaliyyətləri mühüm hesab etsə də, bədii sənətlə məşğul olmağı heç də mütləq dəyər olaraq qəbul etmir və aşılamır. Din mənsubu və ya ateist olmaq, siyasi maraqlarını bəyan etmək kimi cəhətlər məcburi görünsə də, bədii dəyərlər yaratmaq, onları çoxaltmaq və inkişaf etdirmək həmişə ikinci dərəcəli iş hesab olunur. İncəsənət həyatın dərkolma şəklidir, bəşəriyyətin ehtiyacı olduğu həqiqət uğrunda mübarizəsidir. Bu, elmi məntiq yolundan fərqli yoldur. Hegel belə hesab edirdi: “Öz formasına görə incəsənət müəyyən məzmunla məhdudlaşır. Həqiqət yalnız bəlli çərçivədə və səviyyədə bədii əsərdə öz ifadəsini tapa bilər”. Hegelin bu mülahizəsi dəfələrlə tənqid olunsa da, mədəniyyət tarixində zaman-zaman mübahisələr doğurmuşdur. Elmi, yoxsa bədii idrak – hansı cəmiyyətin həyatında və inkişafında daha çox üstünlük təşkil edir? Alim haqlıdır, ya sənətkar?!

Məktəbdə bədii əsəri şagirdlərə və ya tələbələrə öyrədərkən onun bütün mahiyyətini bir neçə “ciddi”, məntiqi nəticələr vasitəsilə ifadə etməyə çalışırıq. İncəsənəti ikinci dərəcəli həyat fəaliyyəti hesab etdiyimiz bəllidir, lakin “nə üçün cəmiyyət incəsənətsiz yaşaya bilməz?” sualı hər zaman açıqdır. İncəsənət insan ruhunun hansı ilkin tələbinə cavab verir, hansı əzəli ehtiyacından doğur? Şekspirin “Bu sizin xoşunuza gəlirmi” komediyasının qəhrəmanı sadəlövh və cahil Odri soruşur: “Poeziya nədir? Həqiqidirmi?”. Həmsöhbətinin “Əsla yox, çünki ən həqiqi poeziya – ən böyük təxəyyüldür” cavabı bizi daha dərin suallar qarşısında qoyur. “Tanrı” odasının müəllifi Derjavin isə poeziya haqqında fikrini belə ifadə edir:

Yayda dadlı limonadtək

Xoş, şirin və faydalıdır.

Mandelştam Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində daxilində mütləq bir tənhalıq yaşadığı vaxtda bu sətirləri yazır:

Və əgər əsl nəğməkarsan,

Tam qəlbinlə oxuyursan,

Hər şey yox olur o zaman –

Ənginlik, ulduzlar və səmadır yalnız doğru olan.

Anna Axmatova məşhur “Sənət sirləri” silsilə şeirlərinin birində yazır: “Bir bilsəniz, hansı qarmaşadan / Boylanır şeirlər anidən, heç utanmaq bilmədən”. Böyük rus şairi Yevgeni Baratınski “Arifə” adlı şeirində arifə belə müraciət edirdi: “Yaradıcılq iztirabı öz sözü ilə çıxarar bizi yoxluqdan / Həyat verilmişdir iztirab üçün: Həyat və iztirab yanaşıdır hər zaman”. Göründüyü kimi, fikirlər müxtəlifdir, subyektivdir. Danılmaz olan bir şey var: ədəbiyyat humanitar düşüncə sahəsi kimi ilk növbədə obyektiv biliklərə yiyələnməyi deyil, insan şəxsiyyətinin formalaşması məsələsini önə çəkir.

Yaradıcı düşüncə kamil insan axtarışından doğur. Əsl şair günahlardan sıyrılır və Tanrının qurub nizama saldığı dünyanı yenidən, öz dünyasıymış kimi qurmağa cəhd edir, İlahi yaradana bənzəyərək, Ona uyğun olaraq varlığı dərk etmək istəyir. Bu yaradıcılıq təşnəsində əbədi eşq və ontoloji həqiqət var, Qulu Ağsəsin yazdığı kimi: “bir sevdiyini biryolluq sevmək” var, “çətin” də olsa (“Çətirim səma”). Vərəqlərlə söhbət edən, onları qarşısında zəmi kimi görən, yaradılışdan və yaradıcılıqdan xəbər verməyən söz yazmaq istəməyən şairdir Qulu Ağsəs... O, sözə münasibəti ilə öz ilahi təyinatına sədaqətini qoruyur.

Tanrı səltənətində də, Allahın altında da hər şey həqiqətdir – Var olandır. Qədim Misirdə “yaradıcılıq” məfhumu artıq dərk olunmuşdu. Yeni dövr mətnlərində “hm.(w).t” sözü incəsənət tanrısı Ptaha məxsus yaradıcı güc, ustad sənəti anlamı daşıyırdı. Yenidən yaradılma və ya yaratma (qədim yunan dilində isə poiesis adlanırdı) fəlsəfi kateqoriya olaraq “fəaliyyət”, “proses” və “yaranış” məfhumlarını özündə birləşdirir və yaradıcılığın yenidən yaratma mahiyyətini ifadə edirdi. “Şair” sözü də (poietes) qədim yunan dilində “yaradan” deməkdir. Reallığı dağıdaraq, parçalayaraq onun bütöv görünən şəklinin daxili mənzərəsinə nüfuz etmə, yenidən yaranma, dirilmə, daha üst məna üfüqlərini fəth etmə, sonsuzluğa qovuşma istəyi Qulu Ağsəs poeziyasının əsas intensiyasını təşkil edir.

Mətn və metamətn

Qulu Ağsəs bədii mətni nədir, onun şeirini aktuallaşdıran hansı cəhətlərdir? Dünya ilə mürəkkəb qarşılıqlı münasibətlər quran sənətkar, şair müəyyən təsirlərə qarşı müqavimət göstərməsə, onlarla bəzən “dil tapmasa”, məhv ola bilər. Xarici mühitlə qarşılıqlı münasibət müəyyən biliklərin, mesajların, siqnalların alınması və anlaşılması, çözülməsi, oxunması anlamına gəlir. İnsan bütün ömrü boyu məlumat axınının içindədir. Sənətkar mövqeyi olmaq bu prosesdə varolma, sağ, diri qalma şansını qoruyub saxlamaq üçün öz üslubunu, işarə sistemini, öz dilini yarada bilmək və cəmiyyətlə bu dildə danışmaq istedadına sahib olmaq deməkdir. Bu söz, bu dil sonda həm də insanların sərvətinə çevrilir. Bu sözdə, bu dildə ifadə olunan mənalar, mətləblər, sadəcə, emosional, estetik təəssüratlar əldə etmək istəklərimizi təmin etmir. İnsan həyatının mahiyyətində Haqqa yetişmək, Onunla görüşmək, Onu tanımaq, Onunla üz-üzə gəlmək, Onda öz üzünü aramaq və görmək eşqi yaşayır. Sənət əsəri insana ona tam bəlli olmayan metafizik aləmlə bəsit duyğularla deyil, daha dərin, əzəli bağlarla əlaqə yaratmaq üçün vasitədir.

Qulu Ağsəsin şeirində yaradılanı dərk etmək Yaradanı təsdiq etməkdən keçir. Dünyanı anlamaq – dünyanın alnına yazılanı oxuya bilməkdir. Anlamaq istəyi – heyranlıq, heyranlıq – təəccüb, təəccüb – sual doğurur. Qulu Ağsəsin poeziyası fəlsəfi suallar və onlara verilən cavablar üzərində qurulmuş mətndir, yerdə cavabı tapılmayan suallara başqa aləmlərdə cavab axtarmaq niyyətidir. Yer üzü axan çaydır, qışda donub yazda yarpaqlayan ağacdır, yağışı var, qarı var. Lakin görünən hər şey yalnız sirli aləmlərin lütfü olaraq dərk olunarsa, yaşayır və canlıdır. Dünyaya qonaq olduğunu bilsə də, əbədi sevgiyə inanır şair. “Bir yol yatağından qalxmayan bir çay” şeirində dünya insan üçün hazır və ya bəlli bir cavab deyil, axtarış, kamillik yolu kimi təsvir olunur. “Başını yelləsən, külü közərir” metaforasında insanın Allah lütfünə inamına, itaət mövqeyinə işarə olunur. İşıq deyil, işıq söz verən Allah insanı azad seçimə, məsuliyyətə, mənəvi varlığını daim yaşatmağa səsləyir:

Şükür o göydəki ismin halına,

Şükür yağışına, şükür qarına.

Şükür – adımızı öz jurnalına

Əcəl – adqoydudan qabaq yazdırıb...

Allahın tək yaratdığı aləmin içində hər birimizin Onun qulu olmağımıza sevinir şair, bizi də adının daşıdığı o sevincə şərik edir.

Adəm və Həvvanın günaha batdığı o mübhəm gündən bu yana fanilik alnımıza yazılıb. Qulu Ağsəs isə bu fanilyi sükranlıqla qəbul edir, onunla barışır. Çünki insanın var olduğu məkanı, yeri, mövqeyi doğru dəyərləndirir. Şair cəmi bir misrası ilə dünyanın sirrindən xəbərdar olduğunu və insanla dünya arasında məsafəni, münasibəti bəlli edir, arif olmağa çağırır. Dünya “İşıq vermir, amma işıq söz verir” deyən şair müdrik bir abiddir, susaraq yol göstərir. Bu, daxilə yönəli bir yoldur, yaşam və düşüncə biçimidir. O yolun boyu yoxdur, dərinliyi var. O dərinlyə getdikcə də ondan geri dönmək daha çətindir, hətta mümkünsüzdür.

Əsl həyat ətrafımızda olub bitənlər deyil, qəlbimizin dərinliyində yaşananlardır. Dünyanı bu cür görə bilən şair ona verilən “söz”dən razıdır – bu, sözün adı “ümid”dir. Sonsuzluga götürən, insanın əbədi varlıq hissini təmin edən, onu bir gün işığın özü edən “söz”, ümid. “Günəş olun, sizi hamı görəcək!”, – deyirdi müstəntiq Porfiri qarşısındakı zavallı Raskolnikova. İnanclı pravoslavlar üçün Günəş İsa Məsihin simvoludur. Peyğəmbər olmaq Tanrıya İsa kimi inanmaq deməkdir. Əslində, Dostoyevski öz söz hüququnu qəhrəmanına verir, öz düşüncəsini birbaşa ifadə etmir – oxucusuna düşünmək üçün azad məkan yaradır. Şeirdə bunu etmək çətindir, çünki lirik qəhrəman məfhumu var, müəllif sözün sübyektidir, özünü gizlədə bilmir. O, poetik mətnin konstruksiyasından kənarda deyil, içində görünməlidir.

Qulu Ağsəs mətnlərini çox zaman sualla başlayır, onları sual-cavab şəklində qurur, oxucunu da dərk olunana subyekt olaraq daxil olmağa, anlamadığını anlamağa, xəbərdar olmağa dəvət edir. Şair oxucunu dünyaya kənardan deyil, onun içindən baxmağa, yanlışını qoyub doğrusunu görməyə, pisini qoyub yaxşısını axtarmağa sövq edir. Dərinliyə açılan yollarda qaranlıqlar geri çəkilir, işıq çoxalır, yer – səma, fanilik – ölümsüzlüklə əvəz olunur. Kainatın ənginliklərinə doğru irəliləmək, onun sirrini çözmək, Yerlə mələklər arasında əlaqə yaratmaq insanın Allahla yaxınlığına və uzaqlığına bağlıdır.

Qulu Ağsəs daim yenilənən, ilahi bağları görmək üçün maneələri dəf edən, insanı formalaşdıran mətnlər yaradır. Nəticə olaraq, mətndənkənar hadisələri vəhy ilə qavrayan, sezən şair xüsusu bir metamətn ortaya qoyur. Bu mətnin qəhrəmanı sirli dünya və sirli insandır.

Həyat və ədəbiyyat

Günah incəsənətin predmetidir (Lotman). İncəsənət günahı təbliğ etmir və əxlaq dərsi də vermir. İncəsənət günahı araşdırır. Tanınmış türk folklorşünas alimi professor Özkul Çobanoğlu universitetdə təhsil alarkən kirayə qaldığı evin sahibəsini öldürmək fikrindən məhz “Cinayət və cəza”nı oxuduqdan sonra vaz keçdiyini deyir: Raskolnikovun əzablarını yaşamaq onu qorxudur və cinayətdən çəkindirir.

Həyat ədəbiyyat üçün materialdır, lakin ədəbiyyat özündə gizli bir sirr saxlayır – bu sirr müəllifin mövqeyi, insana və dünyaya, onların ikili münasibətlərinə baxışıdır. Qulu Ağsəsin yaradıcılıq yolu, onun fəlsəfi poeziyası “Həyat nədir?” sualının ətrafında dövr edir və ona cavab axtarmaqla formalaşır. Onun zahirən böyük olmayan, lakin dərin mənaları arayan meditativ mətnləri oxucunu da bu fkir burulğanına baş vurmağa, öz daxili aləmini kəşf etməyə və gizlinində saxladığı eşqi, İlaha bağlılığı üzə çıxarmağa sövq edir.

Yuxarıda Şekspir, Axmatova, Baratınski kimi qələm sahiblərinin poeziya haqqında qısa aforistik düşüncələrini qeyd etmişdik. Qulu Ağsəs isə deyir:

Əkinçinin

havaya atdığı

bir ovuc toxumdu ulduzlar –

bar vermədiyindən qızarar.

...Şeir sirdi, Adam,

sirri bağırmazlar –

ulduzlardan utan.

Müəllifin bizə söyləmək istədiyi bir sözə sığmır, o, canlı və mürəkkəb quruluşa malik fikirdir. Dünyanın ulduzlar boyda sirri varkən, sözə böyük yük düşür, şairə isə peyğəmbərlik. Bu sirrə cavab arayışı boyunca insan ömrü mənaya yetir.

Bilinməyən həqiqətləri üzə çıxarmağı poeziyanın qayəsi hesab edən şair sözə bəsit münasibətdən nigarandır. “Hara baxıram, şairlər” şeirində “Kimdir şair?” deyil, “Kimlər şair deyil?” sualına cavab verir Qulu Ağsəs. “Yaxadan tutub danışan”, “misranın qulağını burub qışqırdan”, “şeiri oxucu üstünə qısqırdan”, “çığıran şairlər”, “bağıran şairlər” , “ağıstan şairlər”, “dağıstan şairlər” və s. kimi təşbehlərdə təkrarlanan müraciət “şair” sözünün hansı səbəblərdən öz ilkin mənasını itirdiyini, ucuzlaşdığını, bayağılaşdığını göstərir.

Müsahibələrinin birində özü və sözü arasında münasibətlərə aydınlıq gətirməyə çalışır və söhbətin əvvəlindən dəfələrlə təkrarladığı “Bəyəm buna görə seir yazmağa başladım?” sualına özü də bilmədən sualla cavab verir: “Təzə nəsə yazmaq, özünü təzədən kəşf eləmək adama həmişəmi nəsib olur?!”. Cavabın sonunda yenə bir sual işarəsi qoyur, yenə bir cavaba, bəlkə də, bu cavabdan doğacaq daha bir suala yer qoyur və beləliklə, Qulu Ağsəs öz poetik sözü ilə yerin-göyün başına dolanır.

Özünü kəşf etmək yaradıcı olduğunu hiss etməkdir şair üçün. Söz söyləmək, dünyanı fəth etməkdir. Qəlibləşmiş hiss və düşüncələri təkrarlamaq deyil, sözçülük deyil, yaradılanı söz vasitəsilə görmək üçün bir də Yaradanın yolu ilə getməyə can atmaqdır əsl şair olmaq. “Bəs Allah, qardaşım, Allah?! Hər şey insanınmı əlindədi?! Yox, atam, yox! Bayaq soruşdun ki, nə var, nə yox; Allah var, Allah! Yoxu var, varı yox eləyən…”, – deyə sözünə davam edir Qulu Ağsəs müsahibəsində.

“Həzərat!” müraciəti ilə başlayan eyniadlı şeirində isə cəmi üç suala cavab üzərindən həyatı anlatmağa çalışır şair:

Həzərat,

cəmi üç suala

cavabdı həyat:

Kim?

– Heç kim!

Hara?

– Heç hara!

Nə vaxt?

– Heç vaxt!

İnsanı, məkanı, zamanı və onların qarşılıqlı münasibətlərini təyin edən bu lakonik magik mətndə cavab oxucu üçün yenə də sirr olaraq, sual olaraq saxlanılır. “Heç kim”, “heç hara”, “heç vaxt” inkarının arxasında isə, əslində, əbədiyyət, qədim yunanların həqiqət adlandırdığı Varlıq təsdiq olunur.

Qulu Ağsəsin şeirlərində axtarış var, sual var, insana inam, abid təvazökarlığı, Allaha şükür etmə məqamı var. Ümumiyyətlə, Qulu Ağsəs mətninin dialektikası təzadların qarşıdurması ilə deyil, qarşılaşdırmasından doğan tamamlanma ilə səciyyələnir:

Cənnətin qapısını döyən –

demək, orda deyil,

arxada qalan göz –

düz yolda deyil.

Ba-ax, ikisi də tərs keçidi:

biri –

gündüzdü,

biri –

gecədi.

Gecə –

səhəri su kimi üzünə çəkər,

Gündüz –

gecənin çiynindən ulduzları sökər...

İlk baxışda şeirdə zahiri dinamikaya rast gəlmirik, sanki statik bir mənzərə təsvir olunur, lakin bu “durğunluğun” arxasında gecə ilə gündüzün mübhəm görüş anı – həyata dönüş anı dayanır. Bu hadisə “səhəri su kimi üzünə çəkər” metaforası ilə böyük canlılıq qazanır. Obraz öz daxili mənası ilə sonsuz və əbədi zaman hadisəsinə çevrilir: gecə səhərin su lallığına, sakitliyinə, paklığına təşnədir və əksinə, gündüz də gecədən ayrı deyildir – onun çiynindən sökdüyü ulduzları öz rənginə boyayaraq onları çoxaldır, gecəyə sədaqətini nümayiş etdirir, dünyaya şəfəq yayır. Qulu Ağsəs əbədiyyəti ziddiyyətlərin vəhdətində görür. Konkret halda “gecə-gündüz” antinomiyası Varlığın dərki üçün müdrikliyə yeni qapı açır və başqa aləmlərlə görüşə hazırlayır. Bu məqam sirr qapısı, Varlığın dərkinə keçid məqamıdır.

Bilinməyən dünyalarla görüş məqamının, ölüm qarşısında həyatın metafizik təsdiqinin, reallıqla üzləşmənin həm də yüksək faciə anı olduğunu Qulu Ağsəs poeziyasının bəzi nümunələrində açıqlamağa çalışacağıq.

Üçölçülü poeziya

Azərbaycan ədəbi camiəsində xaotik bir durum var. Hamı var, heç nə yoxmuş kimi, ad var, söz yoxmuş kimi, söz var, ədəbi söhbət yoxmuş kimi, yazıçı var, oxucu yoxmuş kimi və s. Bu qeyri-müəyyənliyin içində ən asan iş kütləni arxasına alıb onunla yol getməkdir. Qulu Ağsəs kütlə şairi deyil, hara getsə, çevrilib baxanda arxasında yenə də kütləni görməmək üçün o, təkliyinə, özünə, qələminə, qələm tutan barmaqlarına və qarşısındakı ağ vərəqə güvənir. Ona görünən deyil, görünməyən yazılar mənalı görünür. Özünü yerin bətnində, Tanrının gözündə görmək istəyir, Tanrının da gözünə göründünsə, səni nəzərində saxlayacaq, izləməkdə davam edəcək, hələ bir görməyə neçə göz də verəcək. Düşünürəm ki, uzağı-yaxını görmək üçün deyil – və ya yalnız bunun üçün deyil – həm də göylərdəki cənnəti və yerdəki cəhənnəmi görmək üçün, gecə ilə gündüzü həm ayıran, həm də birləşdirən nöqtəyə nüfuz etmək üçün, dörd bir tərəfinə nəzər salıb orda öz yerini də doğru-dürüst təyin etmək üçün eynəyə ehtiyacı da yaranıb Qulu Ağsəsin...

Qulu Ağsəs şeiri yalnız Allahdan gələndə yazır. Bunu bütün şairlər demək istəyər və ya deyə bilər və yaxud da deyər, amma Ağsəs həm də onu deyir ki, Allahınız olsun, onun olmadığı yerdə söz axtarmayın, söz müqəddəsdir. Bunu İncil də deyir, Quran da. “Başlanğıcda söz vardı. Söz Tanrı ilə birlikdəydi və Söz Tanrıydı”. Tanrı Sözünü İsanın çiyinlərinə yüklədi və öz Sözünü onun vasitəsilə insanlara çatdırmaq istədi. İsa çarmıxa çəkiləndə ən son qorxusu Tanrıdan uzaq düşmək oldu, özünün Həqiqət olduğunu bir də sorğuladı, Söz olmamaqdan qorxdu, özü üçün deyil, insanlar üçün qorxdu, arxasınca səslədiyi insanların xilas oluna bilməyəcəklərindən qorxdu. Şair peyğəmbər deyil, lakin onun getdiyi yollardan xəbərdar olan Allah elçisidir.

“Mən sirrimi vərəqə yazası oldum, özü də qələmlə, işin ən yüngülündən yapışdım, neçə ildir şeir yazıram, deməli, ömrümün çoxunu qaya başında keçirmişəm”, – deyir Qulu Ağsəs. Vərəq yüksəkliklə assosiasiya olunur. Şairin yerdəki taleyi ruhun son məqamına yetişmək, abidlər kimi səma dilində danışmaqdır. Onun yaşadığı qayanın yüksəkliyindən “yüngül” görünən “iş” seçilmişlərin qədəridir. Adı soyadını eşidən şairdir Qulu Ağsəs...

Dünyanın ilkin təbiətində ona yaxınlıq, bağlılıq sosial mərtəbələrlə, maddi gözləntilərlə ölçülmür – bu, süni yaradılmış əlaqələrdir. Söz Qulu Ağsəs üçün cismən varolma, ölməmək üçün yaşamaq vasitəsi deyildir:

Çörəkpulundan ötrü yazdığım

reklam mətninə

rast gəldim

şəhərdə.

Sözlər üstümə qışqırdı:

Bizi niyə küçəyə atmısan?!

Söz şairlə Allah arasındakı məsafəni təyin edən ölçü vahididir. “İkimizə bir şeir” adlı şeirində şair insan ömrünü əbədiyyətin parçası kimi dərk etmək istəyir:

Baş açmadım – bu, ömürdü, nağıldı, nədi?!

Uzun olsun, gödək olsun, usanır adam.

Bilməm şirin arzuları, acı qisməti

Yaşayanmı İlahidi, yazanmı adam?!

Şair reallığı idrak edən və idrak olunanın bərabərhüquqlu qarşılıqlı əlaqəsi kimi təqdim edir. Burada insan təsir obyekti kimi təsvir olunmur. Müəllifin məqsədi idrak olunanın zahiri təzahürlərini deyil, onun daxili mənasını və bənzərsiz bütünlüyünü önə çəkməkdir. Şair idrak olunan qarşısında könüllü təvazökarlıq edir, ona verilən bilikləri olduğu kimi, hazır şəkildə təqdim etməkdən çəkinir:

Mən dəliyəm, mən güclüyəm, mən zorakıyam,

Ən alınan qalalar da gücnən alınmır.

Mən sonuncu sonralardan ən sonrakıyam,

Bəhsə düşdüm, zor elədim, heç nə alınmır.

İdrak olunan idrak edənin qarşısında ən uca mərtəbəyə yetişmək imkanı açır. İlahi həqiqət qarşısında mütəvazilik göstərməyin gücsüzlük olmadığını, eyni zamanda tam həqiqətləri üzə çıxarmaq üçün geniş qarşılıqlı təsir sahəsi yaratdığını vurğulayır şair. İnsan və Allah arasında qarşılıqlı əlaqələr bu cür qurula bilər. Bu cür qarşılıqlı təsirin nəticəsində anlama prosesinin hər mərhələsində anlamaq istəyən özü də yeni biliklər səviyyəsinə yüksəlir:

Qırışından ulduz axan bu göyün altda

Biz kimik ki, səsimizi zilə qaldıraq?

Ağzı üstdə bir arzum var tək bu həyatda:

İstədiyim sözə çatan qələm qaldıram!

Sirr olan sözə çatmaq, onu çözmək, haqqı tapmaq üçün şair yol gedir:

Doldurmuşam mürəkkəbnən qələm-maşını,

Şütüyürəm varaqların üstüynən hələ...

Qələmi ilə qət etmək istədiyi yolu – uzunluq, “ömrünün çox hissəsini keçirdiyi” qayanı – hündürlük, “yorulub küncündə oturduğu” vərəqi isə enlik, horizontal səth (xana, otaq, yer və s.) hesab etsək, Qulu Ağsəs poeziyasında yaşadığımız dünyanın üçölçülü təsvirinin əks olunduğunu görə bilərik.

Davamı olacaq…

Kəmalə UMUDOVA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 13 may.- S.14-15.