Mahmud Kaşğarinin "Divanü

lüğat-it türk" əsərində Oğuz leksikası

Hörmətli Azər müəllim, Siz görkəmli türkoloq, repressiya qurbanı Xalid Səid Xocayev haqqında yeni məqalə yazmaqla onu bir daha elmi ictimaiyyətin yadına salmış oldunuz. Buna görə Sizə minnətdarlığımı bildirirəm. Amma bu məqalədə Xalid Səid Xocayev ilə birlikdə, eyni zamanda, Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it Türk" əsəri də yenidən elmi dövriyyəyə daxil oldu. Bu da Sizin xidmətlərinizdın sayılmalıdır.

Azər müəllim, mən də "Divanü lüğat-it Türk" əsərinin tədqiqatçılarındanam. Tədqiqatlarımın istiqaməti başqalarının tədqiqatlarından bir qədər fərqlənir. Belə ki, mən öz tədqiqatlarımda Azərbaycan türklərinin-oğuzlarının əsas hissəsinin Azərbaycan ərazisinə heç də Səlcuqlarla gəlmə olduğu fikrini qəbul etmir, Azərbaycan oğuzlarının elə dədə-babadan Azərbaycan ərazisində yaşadıqlarını deyir və bu fikri Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it Türk" əsərində olan dil faktları ilə sübut etməyə çalışıram.

XI əsrin ikinci yarısında Mahmud Kaşğari türklərin yaşadığı coğrafi ərazini geniş şəkildə təsvir edir: Rum - Bizans sərhəddindən Çinə qədər: "Rum ölkəsindən tutmuş Maçinədək türk ellərinin hamısının boyu (uzunluğu) beş min, eni üç min fərsəx, tamamı səkkiz min fərsəxdir". "Bu gün uzunluğu beş min fərsəx, eni üç min fərsəx, cəmisi səkkiz min fərsəx olan türk ölkəsinin sərhədlərinin ucları Abisgün (Xəzər) dənizində birləşərək Rum diyarından və Özçənddən Çinə qədər uzanır". Maraqlıdır ki, Mahmud Kaşğari öz "Divan"ında türklərin məhz Rum sınırından başlayaraq yaşamalarını bircə dəfə yox, bir neçə dəfə xatırladır. Kaşğarinin məntiqinə görə, Türklərin vətəninə, bizcə, Rum sərhəddindən şərqə, Xəzər dənizinə qədər olan torpaqlar da daxildir. Bu mənada, Mahmud Kaşğari, hətta, Rum sərhədlərinə yaxın ərazilərdə türk xalqlarından hansı tayfaların, boyların yaşadıqlarını da söyləyir: "Rum ölkəsinin yaxınlığından şərqə doğru tərtib etməklə şərqdəki müsəlman olan və olmayan oğuz boylarının yerlərini də bildirdim. Rum (Bizans) ölkəsinə ən yaxın olan boy bəçənəkdir. Sonra kıfçak (qıpçaq), oğuz, yəmək, başğırt, basmıl, kay, yabaku, tatar, kırkız (qırğız) gəlir. Qırğızlar Çin ölkəsinə yaxındırlar... Bu boylar cənubla şımal arasında yerləşirlər. Onların hamısının yerlərini bu dairə içində göstərdim". "Rum diyarındakı bəçənəklərə qədər suvar və bulğar dilləri bir çox sözlərin sonu kəsilib qısaldılmış türk dilidir". "Sözün qısası, çigil dilindəki dh hərfi qərbdə Rum diyarına, şərqdə Çinə qədər uzanan bütün yağma, toxsı, oğuz boyları ilə arğuların bəzilərinin dilində y olur. Rum ölkəsinə doğru uzanan qıpçaqlar və onlara uyanlar tərəfindən dh hərfi z kimi deyilir". "Rum ölkəsindən Çinə qədər bütün oğuzlar və köçərilər davamlılıq bildirən ka və ğ hərflərini qısalıq üçün atırlar". " Yuxarı Çinə qədər çigil, yağma, toxsı dillərində sözlər zəmməli, Rum ölkəsinə qədər oğuzlar, suvarlar və qıpçaqların dilində fəthəli olur".

Beləliklə, gördüyümüz kimi, əgər "Divan"ın yazıya alınma tarixinin 1072-74-cü illər arası olduğunu yadımıza salsaq və eyni zamanda, Səlcuqların Ön Asiyaya ilk yürüşlərinin 1071-ci ildə baş verdiyini qəbul etsək, onda, deməli, yerli türklər burada ən qədim zamanlardan məskunlaşmış və heç də bu ərazilərə Səlcuqlarla bərabər gəlməmişlər. Çünki ən azından Rum sərhədlərinə yaxın yaşayan türk tayfalarının dillərində Kaşğarinin yuxarıda gösrərdiyi fonetik-qrammatik xüsusiyyətlər cəmi bir neçə ilin ərzində yarana bilməzdi. Kaşğarinin Rum sərhədlərinə yaxın ərazilərdə yaşayan türk tayfalarlndan-oğuzlardan, bəçənəklərdən, qıpçaqlardan danışarkən isə, bizcə, ilk növbədə Azərbaycan ərazisindən, burada yaşayan tayfalardan və əsasən, onların dil xüsusiyyətlərindən bəhs edir. Çünki, həqiqətən də, istər tarixən və istərsə də müasir günümüzdə Rum sərhədlərinə ən yaxın yaşayan xalq Azərbaycan türkləridir, buradakı müxtəlif tayfaların nümayəndələridir.

Məlum olduğu kimi, Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it Türk" əsəri ilk növbədə Türkcə-ərəbcə lüğət olsa da, ensiklopedik əsərdir. Yəni burada müxtəlif türk boyları, onların həyat tərzi, dünya görüşləri, ədəbiyyatları və s. haqqında məlumatlar vardır. Bu mənada, Kaşğari "Divan"da oğuzlar haqqında da məlumat verir. Belə ki, onun verdiyi məlumatların böyük bir qismi, əsasən, Səlcuq oğuzlarına aid olsalar da, bu məlumatlar arasınnda, bizcə, Azərbaycan oğuzları haqqında da məlumatlar tapmaq olar. Beləliklə, məsələn, əgər oğuzların məskun olduqları ərazilərdən danışarkən, müasir türkoloji ədəbiyyat oğuzların artıq IX-XI əsrlərdə Sırdərya, Amudərya hövzələrində və onlara yaxın olan bölgələrdə yaşadıqlarını söyləyirsə, Mahmud Kaşğari də oğuzların, əsasən, bu bölgədə daha çox məskun olduğunu bildirir. Belə ki, Mahmud Kaşğariyə görə Sitkün, Manqışlaq, Suğnaq, Qərnağ oğuz şəhərləri olub, Xəzərin şərqində yerləşmişlər. Amma bir qədər yuxarıda dediyimiz kimi, Mahmud Kaşğari türkün sərhəddini qərbdə Rum sərhəddindən başlayır. Və burada Rum sərhəddində konkret olaraq hansı tayfanın, hansı türkdilli xalqın yaşadığını dəqiq göstərir: "Bəçənək, Rum yaxınlığında yaşayan türk boyu...", " Rum (Bizans) ölkəsinə ən yaxın olan boy bəçənəkdir...". " Rum diyarındakı bəçənəklərə qədər...". Böyük türkoloqun sözlərinə görə bəçənəklər oğuzdurlar: " Bəçənək - bir oğuz boyu. Bu söz Biçənək şəklində də yazılır." Gördüyümüz kimi, Mahmud Kaşğari Rum sınırına yaxın ərazilərdə yaşayan türklərdən danışarkən 24 oğuz boyundan beçeneklərin adını çəkir. Deməli, buradan belə bir nəticə çıxır ki, ən azı Mahmud Kaşğari dövründə Rum diyarına yaxın ərazilərdə türkdilli tayfalardan məhz oğuzlar, oğuz tayfalarından isə daha çox beçeneklər məskun olmuşlar. Beləliklə, böyük türkoloq hələ XI əsrdə oğuzların yaşadıqları, məskun olduqları əraziləri təkcə Orta Asiya ilə məhdudlaşdırmayıb, ən azından onların yaşadıqları ərazilərə Azərbaycanı da aid etmişdir.

Qeyd etdiyimiz kimi, "Divanü lüğat-it Türk" ilk növbədə lüğətdir, dil abidəsidir və apardığımız araşdırmalara görə, Mahmud Kaşğari öz əsərində 28 türk dilinin leksik vahidlərini əks etdirir. Sözsüz ki, "Divan"da aparıcı yeri ilk növbədə oğuz leksikası tutur. Mahmud Kaşğari "Divan"da bir sıra dillərə aid verdiyi sözləri xüsusiləşdirərək, onların hansı dilə mənsub olduqlarını göstərdiyi kimi, oğuzlara aid sözləri də qeyd etmiş, onların bilavasitə oğuzlara aid olduğunu xüsusi bildirmişdir. "Divan"da mövcud olan təqribən 9000-ə yaxın leksik vahidin sırasında oğuz dilinə aid sözlər digər dillərə nisbətən daha çoxluq təşkil edir. Bu da bir daha Mahmud Kaşğarinin oğuzlara və onların dilinə xüsusi əhəmiyyət verdiyini göstərir.

Bizim apardığımız hesablamalara görə, Mahmud Kaşğarinin "Divan"da oğuz dilinə aid, qeyd etdiyi təqribən 300-ə yaxın söz var. Beləliklə, Mahmud Kaşğarinin "Divan"da oğuz dilinə aid etdiyi bəzi leksik vahidlər aşağıdakılardır: (Biz burada leksik vahidləri nümunə verərkən onların bəzilərini "Divan"da olduğu kimi Mahmud Kaşğarinin izahı ilə bərabər gösrərir, böyük bir qisminin isə, məqalənin həcmi artmasın deyə, sadəcə özünü nümunə veririk).

ƏP/AP/EP: təkid və mübaliğə ədatı. Bir şey həddən artıq gözəllikdə vəsf edildiyi zaman söylənir. "Ep edhgü nənq = ep eyi, gerçəkdən yaxşı şey". Oğuzlar bəmbəyaz mənasında "ap ağ" deyirlər.

ANQ: "yox, deyil" deməkdir. Oğuzcadır. Bir şeyi etmək üçün əmr alan adam "anq-anq" desə, "yox-yox" deməkdir.

UÇ: Bir şeyin tükənməsi. Oğuzca. "Boyda nə uç bar = boyda, xalqda çoxluğu səbəbilə tükənmə yoxdur".

İKİT : yalan. Oğuzca. " ikit söz = yalan söz".

OĞUR : qarşılıq, əvəz, bədəl. Oğuzca. " Atka oğur aldım = ata əvəz aldım (atın yerinə bir at aldım).

ÜGÜR: "yağ ügürü = küncüt". Oğuzca.

ÖKÜZ: Ceyhun, Fərat kimi çaylara verilən ümumi addır. Bu söz tək halda söyləndiyi zaman oğuzlar tərəfindən Bənəgit çayı nəzərdə tutulur. Çünki şəhərləri o çayın sahilindədir. Köçərilər də bu çayın kənarına enirlər. Türk ölkəsində bir çox çaylar öküz adı ilə anılır. Bir şəhərə də bu ad verilərək "İki öküz" deyilmişdir. Bu şəhər Ila ilə Yafınç çayları arasında yerləşir.

ABA: ana. Oğuzca. Karluq türkmənləri bu sözü p ilə deyirlər.

ALUK: "aluk ər = keçəl, daz adam". Oğuzca.

ƏKƏ: böyük bacı. Oğuzlar buna "əzə" deyirlər.

ƏTRƏK: rəngi qızıla çalan sarı adam. Oğuzca.

ƏNDƏK: səth, bir şeyin üst tərəfi. Oğuzca.

minqar, sinquk, sənqək, yanqa, tərinq, yorinça, yengəç, təngəlküç, pormuk, küdhti, sawçı, sırtladı, ötünç, utanç, us, oğur, əmir, azak, aşak, alık, əlig, sağ əlig, ilik, ağıl, örən, əkin, ak, öyəz, oyuk, üyük, ütrük, inqir, oba, örçük, örgən, andan, ayruk, ayrık, alma, eylə, etti, kıldı, utandı, atlandı, anqladı, koç, tək, kim , çömçə, kurt, sığra, turma, koşnı, başmak, başmaklandı, kısrak, kısır, bayram, çəkürgə, çapıtğan, küvürgən, təmürgən, küsdi, takdı, çakdı, sokdum.

"Divan"ın oğuz leksikası istər tarixən Azərbaycan ədəbi dilində, məsələn, elə konkret olaraq "Dədə Qorqud" dastanlarının dilində və istərsə də müasir Azərbaycan dilində olduqca geniş şəkildə əks olunmuşdur. Belə ki, oğuz leksikasına aid olan həm "Divan"da rast gəldiyimiz, həm də "Dədə Qorqud"un dilində işlənmiş us, oğur/uğur, əlig, ak, örgən, inqək, ayruk, alma, ərməğan, qat, qoç, qurt, tamur, qoşnı/qonşu, kələcü, çapıtğan, savaşdı, çaldırdı, çalturdı, bəkləndi, yazdı, yas, sordı, bağırdı, buyurdı, dədə, dəvə, dəli, qonakladı, sınquk, dərin, ağıl və s. sözlər dediklərimizə sübut ola bilər. Eyni zamanda, qeyd edək ki, "Divan"da oğuz leksikasına aid bəzi sözlər Azərbaycan dilinə aid bəzi abidələrdə və həmçinin Azərbaycan dilinin müxtəlif dialekt və şivələrində də işlənməkdədir. Bu faktlar bir daha sübut edir ki, Mahmud Kaşğarinin göstərdiyi və göstərmədiyi oğuz leksikası Azərbaycan dilinin leksikasında həmişə aparıcı rol oynamışdır (Təbii ki, oğuz dili Kaşğarinin göstərdiyi oğuz leksikasından daha genişdir və Kaşğari bu leksikanı tam şəkildə əhatə edə bilməzdi).

Amma Mahmud Kaşğarinin oğuz leksikasına aid etdiyi sözləri Azərbaycan dili ilə daha geniş şəkildə tutuşdurduqda qarşımızda yeni mənzərə açılır. Belə ki, Azərbaycan dilini Kaşğarinin nümunə verdiyi XI əsrə aid oğuz leksik qatı ilə müqayisə etdikdə Azərbaycan dilində daha qədim oğuz qatının olması faktı üzə çıxır. Məsələn, Kaşğari yazır: "BƏN: mən. Oğuzlar "bən bardım" deyirlər ki, "mən vardım, mən getdim" deməkdir. Digər türklər "mən bardım" deyirlər. Kaşğari "Divan"ın digər bir yerində qeyd edir: "MƏN: ben. Türklərcə". Tədqiqatçılara görə "birinci şəxsin təki (mən-Y.Q.) müasir türk dilləri içərisində yalnız Azərbaycan və uyğur dillərində mən formasında işlənir. Orxon abidələrində həm men, həm də ben forması olmuşdur. Qədim uyğur dilində men-mən formaları işlənmişdir. M.Kaşğariyə görə, "türklər" men, oğuzlar, qıpçaqlar və suvarlar ben demişlər. Deməli, Azərbaycan dilindəki mən forması oğuz-qıpçaq xüsusiyyəti deyil". DQK-da bu sözə həm mən, həm də bən şəklində rast gəlirik: Sən aradan çıqğıl, mən Allah təala bilə xəbərləşim, - dedi; Qazan aydır: - Üç yüz yigidlən oğlum Uruz mənim evim üstünə tursun; Mənim üçün gəldünsə, oğlancugum öldürmüşəm; Mərə, bənim oğlım başmı kəsdi, qanmı dökdi?; Bən bu gün Qonur ata qaqaram; Azğun dinlü kafərə bən varayım. Qeyd etmək yerinə düşər ki, "Dədə Qorqud kitabı"nın oğuz abidəsi olmasına baxmayaraq, Mahmud Kaşğarinin digər türklərə aid etdiyi mən variantı bu dastanda daha çox öz əksini tapmışdır. Hesablamalara görə, "Dədə Qorqud kitabı"nda bən variantı 54 dəfə, mən variantı isə 403 dəfə işlənmişdir. Bu məsələləri dərindən tədqiq edən filologiya elmləri doktoru, professor Elbrus Əzizov yazır: "Fikrimizcə, "Kitabi-Dədə Qorqud" eposunun formalaşdığı dövrdə Azərbaycan dilində mən variantının üstünlüyü qədim yerli tayfaların, bən isə gəlmə oğuz-səlcuq tayfalarının dil xüsusiyyəti kimi başa düşülməlidir."

"ABA: ana. Oğuzca. Karluq türkmənləri bu sözü p ilə deyirlər". Professor Elbrus Əzizova görə "Aba M.Kaşğarinin lüğətində "ana" mənalarında işlənmişdir. Dialektlərimizdə bu söz öz varlığını qorusa da, ədəbi dilimizdə və ümumxalq səviyyəsində ayrıca olaraq ana sözü işlənməkdədir. Kaşğaridə "ana" mənasında ana sözü də qeyd olunmuşdur ki, bu sözün yanında onun hansı dilə aid olması haqqında heç bir qeydə rast gəlmirik .

KAYIR: oğuzlar quma "kayır", türklər "qaba torpaqlı yer" deyirlər. M.Kaşğari yazır: KUM: qum. Çigilcə. Bunu oğuzlar bilməzlər. Maraqlıdır ki, bu gün Azərbaycan oğuzları qum sözünü işlətdikləri halda, kayır onlar üçün arxaikləşmişdir.

ÇUMĞUK: ayağı, başı qızıl rəngdə, qanadında ağ tük olan qarğa. Oğuzlar ğ-nı ataraq "çumuk" deyirlər. KARĞA: qarğa. Qeyd edək ki, bu gün dilimizdə cümğük deyil, ümumxalq səviyyəsində qarğa sözü başa düşülür.

KƏLƏÇÜ: söz. Oğuzca. SÖZ: söz. Maraqlıdır ki, bu gün Kaşğarinin ümumi türklərə aid etdiyi "söz"ü işlətsək də, oğuzlara ünvanladığı kələçü sözü, hətta, "Dədə Qorqud kitabı"nın dilində işlənməsinə baxmayaraq, bizim üçün yaddır.

AYITTI: söylədi, soruşdu, "ol manqa söz ayıttı = o məndən söz soruşdu". Oğuzlar "mən anqar söz ayıttım" deyirlər, "mən ona söz söylədim" deməkdir. Bu, qaydaya ziddir, (ayıtur-ayıtmak) "Dədə Qorqud kitabı"nda aydır 714 dəfə, dedi isə 758 dəfə işlənmişdir. Ayıtmaq feili bu gün daha çox Orta Asiya türklərinə, oğuz qruplu dillərdən, əsasən türkmən dilinə aiddir. "Dədə Qorqud kitabı" üzərində aparılan statistik hesablamalar da sübut edir ki, Azərbaycan oğuzlarının dilində ayıttı sözü aparıcı söz olmamışdır.

KARDI: türklərin biri əsil və kök, digəri əlavə olmaq üzrə qoşa işlətdikləri hər bir ismin və feilin oğuzlar əlavə olanını söyləyirlər. Halbuki o biri türklər bunu tək söyləməzlər. Söz gəlimi, türklər bir şeyi bir şeyə qatdıqları zaman "kattı-kardı" deyirlər. Burada kök "kattı"dır, "kardı" sözü əlavədir. Oğuzlar bir şeyi bir şeylə qarışdırdıqları zaman "kardı" deyib əsil olanı buraxırlar. KARILDI: "bir nənq birgə karıldı = bir şey başqa bir şeyə qarışdı". Oğuzca. Digər türklər "katıldı - karıldı" deyə iki sözü birlikdə söyləyirlər (karılur-karılmak). Bu gün Azərbaycan oğuzları Kaşğarinin dediklərinin əksinə olaraq, qatdı və qatdı-qarışdırdı ifadələrini daha çox işlədirlər ki, təbii bu da Azərbaycan oğuzlarını Kaşğari oğuzlarından fərqləndirir.

SƏN: türklər bu sözlə uşaq, nökər kimi özlərindən yaşca və mövqecə kiçik olanlara müraciət edirlər. Möhtərəm, mənsəbli kimsələrə z ilə "siz" deyirlər. Oğuzlar işi tərsinə çevirərək böyük üçün "sən", kiçik üçün "siz" deyirlər. Cəmdə də belə deyilir, qayda da belədir, çünki "siz" cəmi olan bir isimdir. SİZ: çigil dilində böyüklərə, hörmətli adamlara deyilən bir xitabdır, "sən" deməkdir. Əsil mənası sizlərdir. Kiçiklərə "sən" deyirlər. Oğuzlar bunun tərsini edirlər. Azərbaycan oğuzları da bu əvəzlikləri Kaşğarinin oğuzları kimi deyil, ümumi türkcədəki kimi ifadə edirlər.

BALIK: palçıq. Oğuzların bəzilərində və arğu dilində. Arğuların bir qismi isə üç sükun ilə bu sözə "balk" deyirlər. Türk dilində ancaq iki sükun yan-yana ola bilər. Arğuların dilində dolaşıqlıq vardır. Qeyd edək ki, bu gün azərbaycanlılar balık deyil, palçıq sözünə daha çox üstünlük verirlər.

TAŞIKTI: "ər əwdin taşıktı = adam evdən çıxdı: Bu söyləyiş yağma, toxsi, qıpçaq, yabaku və türkmənlərin bəzilərinin dilində belədir, türklərin çoxu "çıktı" deyir, (taşıktı-taşıkar-taşıkmak). Maraqlıdır ki, biz də Kaşğarinin təbirincə desək oğuzlar-türkmənlərin bir hissəsi kimi deyil, "türklərin çoxu" kimi çıxdı sözünü işlədirik.

Beləliklə, gördüyümüz kimi biz, Azərbaycan oğuzları istər tarixən, istərsə də müasir Azərbaycan dilində Mahmud Kaşğarinin dediyinin əksinə olaraq, yuxarıda göstərilən oğuz sözlərini işlətmir, bu sözlərin sinonimi kimi onların yerinə ümumi türkcəyə aid olan sözlərdən istifadə edirik. Bu isə bir daha oğuz-səlcuq qatının Azərbaycan dilində daha sonrakı qat olduğu faktını sübut edir. Qeyd edək ki, bəzən türkoloji ədəbiyyatda tədqiqatçılar bu sözlərin qıpçaq mənşəli olduğunu vurğulayırlar ki, bu fikrin özü də bir qədər mübahisəlidir. Belə ki, əgər sonrakı abidələrə əsasən biz bu sözlərin hardasa qıpçaq sözləri olduğunu qəbul etsək də, Mahmud Kaşğaridə, yəni hər bir sözün tayfa mənsubiyyətini dəqiqliklə qeydə alan böyük türkoloqun əsərində, bu sözlərin yanında onların qıpçaq dilinə aid olduğu barədə heç bir işarəyə təsadüf etmirik.

Beləliklə, əgər biz azərbaycanlılar səlcuq oğuzlarındanıqsa və yaxud da bəzən türkoloji ədəbiyyatda deyildiyi kimi, indi yaşadığımız ərazilərə XI-XIII əsrlərdə səlcuq oğuzları ilə gəlmişiksə, onda niyə bən deyil mən, aba deyil ana, kayır deyil qum, kələçü deyil söz, ayıt deyil dedi, kardı deyil qatdı, qatdı-qarışdırdı, balık deyil palçıq, taşıktı deyil çıxdı, çümğük deyil qarğa və s. deyirik? Və eyni zamanda, biz əgər Mahmud Kaşğarinin göstərdiyi oğuzlardanıqsa niyə böyük türkoloqun oğuzlara aid etdiyi sözlərin əksəriyyəti - aluk, ikit, anq, ujlanq, arsu, arsalık, inqir, sögüş, çərik, büküm, kübən, sındu, kündi, süyran, çümğük, sürçük, künçük, təgirmək, küvürgən, tubuldu, karturdı, yuş, yumurlandı, yerdəş, muş, kovuz, küvük, bayık, yüligü, baynak, kibə, kova, minqar, yengəc, təngəlgüc istər müasir, istərsə də tarixən ədəbi dilimiz üçün arxaikləşmişdir və yaxud da demək olar ki, heç əvvəldən də dilimizdə vətəndaşlıq hüququ qazanmamışdır? Amma bunun əksinə olaraq, cəsarətlə deyə bilərik ki, Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsərində yüzlərlə və bəlkə də minlərlə, yanında heç bir dilə mənsubluğu qeyd olunmayan sözlər vardır ki, biz bu gün də həmin sözləri qeydsiz-şərtsiz başa düşür, eynilə Mahmud Kaşğarinin semantikasında olduğu kimi dilimizdə işlədirik. Belə sözlərə misal olaraq bəzilərini göstərə bilərik: ərük ( ərik), oğul, üzüm, ölüm, ertə, ördək, ərlik, axsaq, armut, alma, oğlaq, ayran, bir, tər, köç, bit, əsdi (külək), eşdi (qumu), oxşadım (mən anı oxşadım), oğurluğ, örtildi (göy örtüldü), uçurdı (quş), içtürdi (ol manqa su içtürdi), öpdürdi, oyuldı (yer), boz, toz, tuz, tiz (diz), buz, söz, tiş (diş), bel, tul (dul qadın), qol, göl, yer, yol, yel və s.

Azərbaycan türkoloqları haqlı olaraq Azərbaycan türklərini-oğuzlarını Orta Asiya oğuzlarından fərqləndirmişlər. Məsələn, xalq yazıçısı Anar "Dədə Qorqud" oğuzlarından danışarkən elmi məntiqin və faktların gücünə əsaslanaraq yazır: "Bəzən ümumi oğuz anlayışı "Kitabi-Dədə Qorqud"da haqlarında bəhs edilən oğuzlarla tam eyniyyət təşkil etmir. Müvafiq mətnlərlə tanış olduqda aydın görürsən ki, runik daş abidələrdə öz həyatlarını əks etdirmiş "Orxon oğuzlarıyla", nəğmələri, zərb-məsəlləri, rəvayətləri, "Divanü lüğat-it-türk"də toplanmış oğuzlarla X əsrin ərəb diplomatı İbn Fədlanın Volqa boyunda rastlaşdığı, məişətlərini, adətlərini müfəssəl və müəyyən ifratla, ikrahla təsvir etdiyi oğuzlarla, hətta Xivəli Əbülqazi xanın "Şəcəreyi-tərakimə"sində tarixləri qələmə alınmış oğuzlarla "Dədə Qorqud oğuzları"nı bir sıra ümumi cəhətlər yaxınlaşdırsa da bunlar başqa-başqa xalqlardır".

Biz bu fərqi Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk"-ünü araşdırarkən də görürük. Ən azı dil səviyyəsində. Belə ki, məlum olduğu üzrə Kaşğari XI əsr oğuzlarından və onların dillərindən, leksik vahidlərindən bəhs edir. Bu oğuz leksik qatını Azərbaycan dili ilə azacıq da olsa tutuşdurduqda, Azərbaycan dilində oğuz dilinin daha qədim leksik qatlarının mövcudluğu faktı ortaya çıxır. Təbii ki, Azərbaycan türkoloqları bu prosesi duymuş, Azərbaycan oğuzlarının XI əsr oğuzlarından, Azərbaycan oğuz dilinin isə XI əsr oğuz dilindən fərqli bir şey olduğunu doğru olaraq qeyd etmişlər. Bu mənada akademik Tofiq Hacıyevin mülahizələri olduqca dəqiqdir: "Azərbaycan dilində oğuzca iki qat təşkil edir. Birinci qat eramızdan əvvəl ən qədim dövrlərdən Azərbaycan dilinin əsasını təşkil edən fonetik, qrammatik xüsusiyyətlər və qədim əsas lüğət fondudur. İkinci qat orta əsrlərdən yaranan, başqa oğuz dillərilə yeni əlaqələrin nəticəsində nüfuz edən faktlarla qaynayıb qarışmanın nəticəsidir".

Ümumiyyətlə, Azərbaycan türkoloqları, o cümlədən akad. Tofiq Hacıyev doğru olaraq oğuzların və oğuz dilinin bu ərazilərə gəlmə olduğunu qəbul etmir: "Faktlar göstərir ki, Azərbaycan dilinin hələ qədim kökündə oğuz etnik xüsusiyyətləri durur... Azərbaycan xalq dili də, ədəbi dili də kökləri daha dərinə gedən yerli etnik kollektivin (oğuzların) öz ünsiyyət vasitəsi əsasında yaratdığı ictimai faktdır".

Bizə elə gəlir ki, Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsəri hər sahədə, xüsusilə də dil sahəsində akad. Tofiq Hacıyevin dediyi tezisi sübut edir. Belə ki, Mahmud Kaşğarinin oğuz leksikasının Azərbaycan dilində ikinci oğuz leksik qatı olması heç bir sübuta ehtiyacı olmayan faktdır. Məhz Mahmud Kaşğarinin oğuz leksikasının Azərbaycan dilinin leksik qatında ikinci leksik oğuz qatının olması bir daha onunla sübut olunur ki, biz Azərbaycan oğuzları, yəni oğuz qatının birinci leksik qatına sahib olan oğuzlar ikinci leksik qatda mövcud olan, başqa sözlə desək, Orta Asiya oğuzcasını başa düşmür, onları anlamaqda çətinlik çəkirik. Bu mənada, hətta, Mahmud Kaşğarinin göstərdiyi oğuz qatında elə leksik vahidlər vardır ki, bu kəlmələr ikinci oğuz leksik qatıyla gəlsələr də birinci oğuz leksik qatının sahibi olan azərbaycanlıların dilində vətəndaşlıq hüququ qazana bilmədilər. Amma bunun əksinə olaraq səlcuq oğuzlarının, sonralar isə Osmanlı türklərinin dilində özlərinə çox asanlıqla mövqe qazanıb leksik fonda daxil oldular ki, bu da Azərbaycan oğuzlarını səlcuq-osmanlı oğuzlarından istər etnos, istərsə də linqvistik baxımdan fərqləndirən ən mühüm göstəricidir.

Beləliklə onu demək olar ki, Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsərindəki oğuz leksikası öz tərkibində, öz daxilində ən qədim oğuz elementlərini daşımasına baxmayaraq, hər halda əsasən Orta Asiya və səlcuq oğuzlarını təmsil etməklə bərabər, eyni zamanda Azərbaycan dilinin ikinci leksik qatını əks etdirir.

Yaqut Quliyeva

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 13 may.- S.22-23.