Gələcəyin poeziyası

Ədəbiyyatın, incəsənətin başqa növlərindən fərqli olaraq poeziya öz stabilliyi, "yerində saymağı" ilə seçilir. Ədəbiyyatda "izm"lər, "modernizm"lər artsa da, bu gün də şeir yazmaq üçün əsas şərtlər: dil materialı - lüğət, poetik mətnin qanunlarını bilmək, qafiyə tutmaq... yetərli olaraq qalır. Bu ifadəyə "qanad" versək, dünyaca məşhur ədəbiyyat şedevrləri vur-tut, lüğətdən səliqə ilə istifadə etmək bacarığıdır. Qulu müəllim haqqında yazmazdan əvvəl müəllifin yazı tövrü haqqında çox düşündüm. Tanrı fərqli barmaq izlərindən başqa, bəndələrini daha nə iləsə, nələrləsə ayırır. Fərqli də mükafatlandırır; birini az, birini çox. Hərəyə bir qabiliyyət, bir istedad verir. Qulu Ağsəs barədə deyə bilərik ki, ona verilən pay nüsxədir, eksklüzivdir. Bir də görürsən, tərifli bir qələm adamının tərifli əsərini oxuyursan, bitirəndən sonra oxumağa sərf etdiyin vaxtı müəllifdən geri tələb etmək istəyirsən. Əsərin verdiyi, daha doğrusu, vermədiyi təəssürat qəlbində belə bir iddia qaldırır. Q.Ağsəs tapdanmış yolla getmir, öz cığırını açır. "Ədəbiyyat öz yolu olanların yaradıcılığıdı, səsə yığışanların deyil". Buna görə də onu oxuyanda dayana bilmirsən, cığır özü səni çəkib aparır...

Qulu Ağsəs Aqil Abbas haqqında "janrını tapmaq müşkül məsələdi" deyir. Bəs özünün? Onun lirikasını janr xüsusiyyətlərinə görə yapon poeziyasının analoqu da hesab etmək olar. İki misralıq haykuda vacib şərt kimi 17 heca olur. Aşağı-yuxarı, təxminən belə:

Günəş meşənin üstündən çəkdi

duman-pərdəni öz şöləsiylə,

Quşlar səhnəyə çıxdı

yarpaqların alqış səsiylə...

Q.Ağsəs

Sevgiyə öz münasibəti var, eşqi ən ali mərtəbə saydığı həqiqətdən də üstün tutur: "Həqiqətə aşağıdan yuxarı qalxırsan, Eşqə isə düşürsən - Göydən"... İndi gəl, bunu təhlil elə!.. Q.Ağsəsin poeziyası düşüncələrimizin əhatəsini genişləndirir, bilmədiyimiz nəsnələrə açar salır.

Adi danışıq dili ilə poeziya dili arasında "münasibət" o qədər də bəsit deyil. Söhbət əsnasında bir nəfər başqa biri haqqında "onun sözünü üç eləmə" demişdi. Yəni, iki yox, üç... Daha bir şans. Bu mənə çox maraqlı gəlmiş, fəlsəfəsinə dalmışdım. Q.Ağsəsdə həm fəlsəfə, həm rəqəm oyunu var, onun üçün "sevgi bir adamlıqdı", sevgidə üçüncü yox, ikinci artıqdı. Türkiyəli yazıçı İskəndər Pala bu nəticəyə belə qüvvət verir: "Eşq əslində ikinin bir olmasıdır, təktərəfli münasibətə əsaslanır".

Nə olar, ayırmasın de, ikimizdən məni!

Getdin?.. sənə yaxşı yol, gəlməsən, gözlə məni.

"Modernistlər" eksperimentlərə nə qədər açıq olsalar da, ədəbiyyat həyatın inikası olaraq qalır.

Q.Ağsəs şeirlərində söz adamından çox, fikir adamı kimi çıxış edir. Onun poeziyası fəlsəfə ilə yaxın "əqrəba" deyil, iç-içədir. "Cin atında gəzir", sözün əyalətində deyil, mərkəzində yaşayır, onun fəlsəfəsində dünyanın ovqatı mötərizənin açılıb-bağlanması arasında dəyişir, "nökərin göz yaşı üzündən yox, kürəyinin arasından axır". Q.Ağsəsi oxuyanda "ayaqqabının ütülü" olmağına da inanırsan, fikirləşirsən də ki, dəmdə elə "şeir qazanı" olar... Məntiqində doqmaya söykənmir, onun üçün xırda şeylər daha böyükdür. 44 günü 30 ildən, 23 saatı 44 gündən böyük sayır.

Dilin mücadiləsini aparır. Ucuz "dilpərvər"liyə qaçmır. Dili şərəfyab edərək yazır. Şeirlərini "dilin qırağında" yox, "dilin üstündə, qatında" yazır... Onun şeirlərində (alt, üst, yan) məna o qədər çoxdur ki, hərəsi bir tərəfə qaçır. Necə ki, "bir şeir, yalnız o şeirə girən sözcüklər deyil, bir də girməyən sözcüklərdən meydana gəlir". Q.Ağsəsin dili obrazlı metaforalarla, idiomlarla, antiteza və simvollarla, fəlsəfi ümumiləşdirmələrlə zəngindir. Təəccüb də edirsən ki, bu qədər poetik bənzətməni necə tapır şair görəsən? "Ulduzlar yanmır ha... his eləyirlər"... Yaxud:

Allahın üstünə qaçanların nidası,

Ovucda partlayan fişəngin əl vidası...

***

Ustanın əl işi - şəyirddi,

Davadan gələn xəbər - şəhiddi.

"Millətin əlində-ovcunda olan ən böyük dəyərlərdən biri onun dilidir", - deyir. "Azərbaycanın dili həm də, Azərbaycan dilinə görə uzundur. Eyni zamanda... Azərbaycanın dili bu gün, həm də, məhz onun dilinə görə qısalmağa başlayıb" peşmançılıqla dolu kəskin qənaəti də Q.Ağsəsə məxsusdur. Düşünürəm ki, dilimizin vəziyyətini bundan təsirli izah etmək olmazdı. Fikrin əvvəli necə qanadlandırırsa, ikinci hissəsi təəssüf doğurur, silkələyir, sındırır, bizi özümüzə tanıdır. Dil millətin güzgüsüdür. Bu gün həmin güzgüdən başqalarının deyil, elə özümüzün sıxışdırdığımız, yad sözlərlə korladığımız, kütləvi informasiya vasitələri tərəfindən normaları pozulan, ləhcələşən dilimiz bizə dil göstərir. Şair bundan narahatdır, lakin ruhdan da düşmür, dilin keşiyində durarıqsa, hədəfə doğru-düzgün gedəriksə, dilimizin də bizə qucaq açacağına inanır...

Onun poeziyası xoş xasiyyətli, xoş məramlıdir (Söz sahibinə aid olur). Yeni gündən, açılan sabahdan poeziyada çox deyilib, çox danışılıb. Şəninə çox bənzətmələr edilib. Lakin səhərə "doğan günəşin körpəsi" deyən olmayıb, deyəsən...

"Güzgü qabağında ağlayar gözəllik"... Bundan dəqiq və kədərli necə ifadə etmək olar ölən gözəlliyi görəsən? Gözəl qadın iki dəfə ölür... Birinci dəfə gözəlliyi əlindən çıxanda... "Gecələr sürətini azaldar dünya", - deyir. Yəni yorulur. O da dincəlmək istəyir. Mən belə yozdum... Peyğəmbərlikdən sonra ən yüksək mərtəbə şəhidlik sayılsa da, "öncə vətən, sonra vətən" olsa da, "hər gözünü sıxanda şəhid anası əri dişini sıxar", - deyir. Qədərin kədəri... Acının rəsmən rəsmi. "Qayğılar basdı başımdan özümü güclə atdım zaman-maşından"... Şairin düşüncələri, xəyalları özü zaman maşınında dolaşır. Gözlərini yum və özünü burax onun ixtiyarına...

Q.Ağsəs yaradıcılığı çox "kalibrli"dir; hər mənada. Həm janr, həm də mövzu baxımından. Qələmi ədəbiyyatın bütün əbədi və "şah mövzularında" yazıb. Vətən? Bu mövzulu şeirlərin böyük hissəsi həsrət, nisgil, əlacsızlıq, məğlubiyyət doludur. Oxucuda ağır qüssə, səssiz hüzn buraxır. Birdən Q.Ağsəs poeziyasının üstünə gün doğur... "Ağ alınlı qızılı atların vətəni" deyib Ağdama Dədə Qorqud tərifi ucaldır. Azad olan günündə "sevincdən ağlımız çaşıb yüz min dəliynən gəlirik" deyib fərdi konstitusiyasına uyuşmayan Koroğlu nərəsi çəkir. Onun şeirlərini nəql etmək istəyirsən... Q.Ağsəsi oxuyanda heç vaxt görmədiyim Ağdamı görürəm. İndi viranəlikdən dirçəlməyə başlayan, xəcalətdən təzə-təzə başını qaldıran Ağdamı yox, tariximizə şahidlik edən memarlıq abidələri ilə zəngin, cənnətin bir payı, "yaxşı kişiləri, yaxşı qadınları" olan, "dünyanın ən varlı şəhəri" Ağdamı. Hissi-assosiativ, realist-romantik, emosional təsvirlərlə... "Özün dağ başına qoyan şəhərin ayağın xan kəndi yuyurdu". Bu misra necə ləzzət edirdi Şuşanı qaytarandan sonra. Ayaq yuyanlara yuxarıdan aşağı baxanda. Şuşa əsirlikdə, biz də yaddaşımızın əsiri olanda şair yazırdı: "Şuşa tezliklə azad olacaq! Yaddaşların məngənəsindən"... Şuşanın qayıdışına da şeirlə gözaydınlığı verir: "Enək İsa bulağına - təmizləyək nisgilin, 28 bəlaya gəlmiş ilin". Ayrılanda da şeirlə vidalaşmışdı: "Dağın dizləri əsdi bir may səhəri"; elə hamımızın.

Xanəndə Səxavət Məmmədova həsr etdiyi şeir onun haqq dünyasına qovuşduğu günü yadıma saldı. 1991-ci il payızın əvvəlləri idi. "Azdrama" ilə üzbəüz səkidə yerləşən, elə "Gözəllik" adlanan gözəllik salonunda oturub növbəmi gözləyirdim. Bir də gördüm, salonda aləm bir-birinə dəydi, ağlaşma başladı: "Səxavət ölüb" dedilər... Mən onda Səxavəti tanımırdım. Bir neçə dəfə olub ki, publik bir adamı dünyasını dəyişəndən sonra tanımışam. Olur da... bir də görürsən, hamının bildiyi şeyi sən qaçırırsan. Bu hadisə mənə çox təsir elədi. Sonra maraqlandım, axtardım, tanış oldum, dinlədim, baxdım və... heyrətləndim. Q.Ağsəsin "Səxavətin şeiri" həmin günün kədərli təfərrüatını, təəssüfünü xatırlatdı...

Ona çox dedilər: - Özündən muğayat ol!

Adamlar dil tökdü, ağaclar yarpaq,

Uzağa getməsin deyə, yollar toz basdı.

Heç kəsə qulaq asmadı,

özündən muğayat olmadı,

Özündən muğamat oldu...

Q.Ağsəs kalamburlarında omofonlardan məharətlə istifadə edir və bu onda gözəl alınır: "Gecə Ona, gündüz Ona, saat Ona işləyir!"

Q.Ağsəs nəsrdə də üslubunu saxlayır, nəinki rənglərlə, "mimikalar"la, leksik təkrarlarla, ironiya, sözaltı ilə də spontan improvizələr edir. "Bunu da Nəzakət xatirinə yazıram. Etika yox ha, Teymurova..." Söz oyunu, həm də fikir oyunu kimi effektli ədəbi priyomlar həm poetik nitqi gözəlləşdirir, ona yumor qatıb oxucunu əyləndirir, həm də paralel olaraq diqqəti ikinci mənaya yönəldir. Bu da, müəllifin yaradıcılıq azadlığı, iti ağlı, hazırcavablığından xəbər verir. Sözünü deyir, kimsəni yaralamadan... "Sözün əllərini ocağa tutub isidir. Sözün əllərinə dağ basmır".

Yazmağın digər adı onun üçün aclıq olsa da, çox yazmaqdan çəkinir, özünü kəmiyyətdən qoruyur, çünki sözünə qiymət verir, məsuliyyətini anlayır, "mayeyi-cövhərini" bilir. Onun sözünün avtoriteti var.

Qulu müəllim komplekslərdən azad bir insandı. Bir də görürsən, adam müəyyən adətindənmi, fərqli davranışındanmı deyim, utanır, çəkinir, gizlədir, "amandır, kimsə görməsin, duymasın"... Q.Ağsəs isə açıq-aşkar deyir ki, "psixoloqlar iddia edir ki, özü ilə danışan adamların başı xarabdı. Mənsə, deyirəm ki, elə o psixoloqların özlərinin başı işləmir". Bu, ilk növbədə, şəxsin özünə inam və sevgisindən, özünü gözümçıxdıya salmamaq xüsusiyyətindən qaynaqlanır. Öz-özünə oxumaq, oynamaq olar, danışmaq olmaz? Əlbəttə ki, insanın ən yaxşı həmsöhbəti onun özü olmalıdır. İllah da kı, bu insan yaradıcıdırsa... Deyir, "özü-özü ilə danışan adamdan heç kimə ziyan gəlməz". Bu, fərdin daxili səsidi. Monoloq da deyil, daha çox dialoqdur, insanın öz-özüylə söhbəti, səsli hesabatı, motivasiyasıdır. Adamın həmişə onu tanıyan, başa düşən, tərəfini tutan birinə ehtiyacı olur, bu adam da nəticə etibarilə elə özümüz oluruq.

Yeni nəsil ədəbiyyatının nümayəndəsi dünya ədəbiyyatı anlayışını da qəbul etmir... "Ədəbiyyat dünyasında olmaq istəyir", "dünya ədəbiyyatında yox..." Bu gün dünya ədəbiyyatında tanınmağı ədəbi başarı yox, siyasət, reklam, öhdəlik hesab edir.

Ona "tək"lərin şairi deyirlər. Bu fikirlə razı deyiləm. Bu qədər sevilən, oxunan, özünün auditoriyası olan şair niyə təklərin olsun ki? O başqa söhbət ki, bugünkü modern poeziyamızda tək fiqurdu. O, ənənəvi klassikadan, poetik ölçü və formalardan modern şeirin xeyrinə imtina edir. Türk mətbuatında oxuyuruq: "Q.Ağses edebi alanda geleneksel olmayan örnekler yaratır". Janr strukturunun genişliyi, analitik düşüncə, mövzuya fəlsəfi yanaşma onun yaradıcılığını fərqləndirən cəhətlərdir. Onun şeirləri sadədir, lakonikdir, zövqlüdür, qeyri-adiliyin adiliyidir. Hər şeiri yeni nəfəsdi, səsdi, yerişdi. Obrazdı, roldu, ahəngdi, novelladı. Onun şeirlərində bir epik intonasiya var. Q.Ağsəs "ümidsiz" bir novatordur, reformatordur. Tək fikir yeniliyi gətirmir, fikri tam yeni bir formada, öz bildiyi kimi, heç kəsin demədiyi kimi ifadə edir. Hər nəsnəyə öz münasibəti var. "Mədəniyyət sözünün bir mənası da "şəhər salmaq"dı". Şəhərlər onun nəzərində bir institutdur, "ali məktəb, ali mətləbdi". Əlbəttə ki, bu hərfi mənada da belədi. Ərəb ölkələrində hər şəhərin öz "Mədinə"si var. Və bu Mədinə həm ustalar şəhəridir, həm sərgidir, yerli kulinar nümunələrinin satışıdır, gəzinti yeridir, ölkənin üzüdür, onunla tanışlıqdır. Xoşbəxtlik haqqında düşüncələri də "qəddar"dı, "xoşbəxtlik kölələrin nemətidi" - fikri də onundu.

Onun poeziyasının əsas cəhəti müasirliyidir. Modernist-şair kimi ətrafda olanlara, baş verənlərə, gündəmə reaksiyası gecikmir. "Covid-19", zəlzələ kimi böyük savaşlardan da yan keçmir Qulu müəllim. 2023-cü ilin fevralında yazırdı: "Türkiyədəki dəhşətli zəlzələ bəşəriyyətin qapısından bir elan asdı: özünüzü bu evdə adam kimi aparın, əziz kirayənişinlər!" Qlobal məsələlərlə yanaşı gündəmimizə də diqqət edir, insan, cəmiyyət problemlərinə öz prizmasından baxır. İndilərdə çox aktual olan efir, müğənni mövzusuna özünün baxışı var. "Oxuyanın işinin adı Səsi çəkib bizə göstərməkdi"... "Paltar-maşın-ev gördüsü"nə çıxmaq deyil.

Q.Ağsəsin unikallığı nədədir? O, həyatda da, şeirlərində də, özüdür. Necə varsa. Düzgün, gözü-könlü tox, sadə, səmimi, həssas, zarafatcıl. Ədəbi kimliyi də şəxsiyyətinin güzgüsüdür. Parlaq, özünəməxsus, dalğın, çərçivələrdən uzaq. Allaha inanır, "Ona necə inanmamaq olar?" Verdiklərinə qanedir, "olmayana da niyə yoxdur?" demir. İnsan olanına şaddırsa, ondan varlı adam yoxdur.

Yumor - onun təkrarsız üslubunun ayrılmaz parçasıdır. Onun arxasında satira da gizlənə bilir, ironiya da, fəlsəfə də. Yumor da intellekt hadisəsidir, bu iki fenomen bir-biri ilə bağlı məsələdir. "Tənbəllərə hörmət eləyin, onlar yaltaqlanmağa da ərinirlər", - deyir Q.Ağsəs. Yumorludu Qulu müəllim. Qədərində, nazik. (Onda heç nə qədəri, ölçünü aşmır). Amma təhkiyəçi ciddiyyətini də qoruyur. Lətifə danışan özü gülməyəndə, müdaxilə etməyəndə effekti ikiqat artır. "Yaxşı pəhrizi var iztirabların, nə özüm kökəldim, nə kitablarım..." Hələ Siseron deyirdi: "Nitqini yumorla canlandır". "Azərbaycan qadını"nda işləyəndə jurnalın adından müsahibə verməkdən imtina edir. "Necə verim? Deyim, "Azərbaycan qadını"nın əməkdaşı Qulu Ağsəs? Belə şey olar?.." Belə səmimiyyət oxucuya təbəssüm qondurmaqla yanaşı, müəlliflə istiliyi artırır. Qulu müəllim bu il Akademiyanın qarşısında keçirilən ənənəvi kitab festivalında çıxışı ilə tədbirə bir şuxluq qatdı, bütün parkdakıları, hətta yol keçənləri də öz zərif, intellektual yumoruna bürüdü.

Q.Ağsəsin fəlsəfi-psixoloji şeirlərində bir İ.Brodski ruhu duyulur. Modernist Q.Ağsəsi "nobelçi" Brodski ilə zaman, janr müxtəlifliyi, üslub ayırır. Amma ədəbiyyatın da, yaradıcılığın da qiyməti, əhəmiyyəti məhz bundadır, klassikadan, neoklassikadan bəhrələnməkdə, ruh yaxınlığında, xəyal gücündə... Və əbəs yerə demirlər ki, müasirlik yenilənmiş köhnəlikdir, həmişə retro dadı verir. Pandemiyanın məcburi izolyasiyasında Q.Ağsəs "evdəqal"mağa belə çağırırdı:

Əgər doğrudan sevirsənsə, şərtim budur:

Çəkilək bir hücrəyə, amma məndən uzaq dur...

Çölə çıxma! Telefona baxma! Darıxma!

İosif Aleksandroviç 1970-ci ildə yazırdı:

Aha, çıxma otağından, çağırma sən taksi də...

Gic olma! Ol, başqaları ola bilmədiyitək.

Dön divar kağızına, qapan, barrikadalan,

xronosdan, erosdan və virusdan daldalan.

Bəzən də Çexovvari deyir: "Asacam özümü! - şərt cümləsinin budağından..." Çexovda belə ifadələrə çox rast gəlinir, məsələn, fikri cəmləmək istəyəndə deyirdi: "qulaqlarınızı diqqətin mıxından asın"... "Yaşamaq səni sevmək kimi ciddi bir işdi", - deyirdi Nazim Hikmət. "Səni sevməkdən də vacib işlərim var əlimdə, amma yenə səni sevirəm", - deyir Qulu Ağsəs. Klassik ədəbiyyat yenilənməkdən, yeni boyalarla gəncləşməkdən "yorulmur"...

Onun yaradıcılığı çoxşaxəli, çoxsəslidir. Bir də publisist, esseçi Q.Ağsəs var. Qulu müəllimin şairliyi fonunda publisistikası axsamır. Onun esseləri də, şeirləri kimi ürək döyüntüsü ilə oxunur və ədəbiyyat elmimizi zənginləşdirir. Bu janrlarda da Qulu Ağsəs aksenti seçilir və tanınır. "Görsən üşüyürsən, yandır özünü..." essesi hardasa avtobioqrafikdir. Həyatının qısa kəsimi. Şair doğulduğu kənd haqqında məlumat verir. Bu elə bir yerdi ki, "adamlar Günəşi yandırıb işə çıxır, söndürüb yatırdılar". Əlbəttə, şair elə belə yerdə doğulmalıydı, başqa sözlə, belə yerdə doğulanın şair olmaması təəccüblü olardı. Sonra gəlir uşaqlıq, "nənələrə il uzunu şalvar dalı yamadan Sürüşəkdaş!!" - kənd peyzajı, şeirlə tanışlıq, ədəbiyyat, varlıq, yoxluq, Tanrı, həyat haqqında şairin düşüncələridir.

"Nabran novellası" kitabında biz onu nasir və dramaturq kimi görürük. Bu daha iki-üç misralıq şeirlər yazan Qulu Ağsəs deyil. Novella, hekayə, pyes müəllifi Ağsəs Quludu. Qulu müəllim burada da böyük formatdan uzaq durur, əsərlərini yükləmir, içini sözlə doldurmur. Minimalizm onun üslubunun əsas xüsusiyyətlərindəndir. Kitabın içindəkilər 4-5 səhifəni keçmir. "Mənim anam" səhifə yarım, kitabın adı - "Nabran novellası" iki səhifə yarımdır. Poetik ad verdiyi "Qədir gecəsi"ni Qədir Rüstəmova həsr edib. Yerlisi və dostu Rəmiş haqqında da yazıb, "Rəmişin bir nəşəsi var idi, o da gitarası..." "Nabrannamə" isə Nabranın "pasportu"dur.

Q.Ağsəsin şeirləri sərhədi də adlayıb, rus, özbək, gürcü, ukrayn və polyaklar, təbii ki, türklər də, onu öz dillərində oxuyurlar. Qulu müəllim öz şeirlərini də gözəl səsləndirir, gözəl oxuyur. Alışdığımız şair ədası (pafoslu, kürsünü titrədən) ilə yox, şeirlərinə uyğun sakit, ruha su səpən titrək səslə, bəzən bəmdən, həm də başa salıb öyrədə-öyrədə. Məhz oxuyur. Sanki səsi musiqi olub sözləri müşayiət edir.

O vaxt şair olurlar ki, başqa cür bacarmırlar, mümkün olmur. Şairin özünün dediyi kimi, "yazmaq yaşamağın başqa bir əlamətidir". Qələmlə ikilikdə. Belə də davam...

Dilarə Adilgil

Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 20 dekabr, №50.- S.14-15.