Yusif Nəğməkarın "Ələsgər zirvəsi"

Coşqun ilhamı - yaradıcılıq eşqi, ifadə-üslub məharəti ilə yanaşı, Yusif Nəğməkar müraciət etdiyi aktual mövzuları etibarilə zamanın nəbzini tutan, sosial-mədəni, mənəvi sifarişlərə kifayət qədər həssas reaksiya verən sənətkardır. Və onun "Ələsgər zirvəsi" bu nəzər nöqtəsindən, tərəddüdsüz deyə bilərəm ki, olduqca möhtəşəm - həm Ustadın adına, həm də onun get-gedə daha da artan şöhrətinə layiq görünür.

Təsadüfi deyil ki, son illər Aşıq Ələsgərin yaradıcılığına, şəxsiyyətinə, Ustadı yetirən coğrafiyanın - Göyçə mahalının tarixi, mənəvi-mədəni irsinə maraq xeyli artmışdır. Həm xalqın istəyi, həm də dövlətin iradəsi ilə yaradılmış Qərbi Azərbaycan İcması bu marağı ictimai-siyasi (və hətta ideoloji!) bir hərəkat səviyyəsinə qaldırmaqdadır ki, Aşıq Ələsgər sənəti həmin səviyyədən, heç şübhəsiz, yeni məzmun-mündərəcə kəsb edir. Göyçə gölünü Sevan adlandıran erməni işğalçıları kəm ağılları ilə düşünürdülər ki, bununla bütöv bir mahalı mənimsəmiş olacaqlar, qanmırdılar ki, həmin coğrafiya - mahal təkcə yer adlarından ibarət deyil, onun arxasında hər cəhətdən mükəmməl, danılması mümkün olmayan zəngin mədəni relyef dayanır ki, ən uca zirvələrindən biri də Ələsgər sənətidir.

Əsəri vərəqləyərkən, qarşıya çıxan ilk yenilik, əgər belə demək olarsa, hətta qeyri-adilik onun bədii quruluşunda özünü göstərir. Müəllif sözə "Dəyər ünü" ilə başlayıb, "Ən ön ün"ə, sonra "Ön ün"ə keçir. Bundan sonra gələn "Ünləmə"ni "Ünaxar"lar əvəz etsə də, arada "Dönərək"lərə müraciət olunur... Əsər "Son axar", "Sonlama", "Son ün", nəhayət, "Ən son ün"lə yekunlaşır. Və beləliklə, dastan mətnini xatırladan lirik-epik təhkiyə mükəmməl bir simmetriya yaratmış olur.

Sözügedən yeniliyin müəllifi hər nə qədər Yusif Nəğməkarın özü olsa da, "Dədə Qorqud"dan gələn bu ün (və ünləmə) texnologiyasının - poetik arxetipinin aktuallaşmasında İsa Muğanna dühasının təsiri danılmazdır ki, poemada buna işarə edilir:

Od - həqiqət, ər - işıqdır "O dər"də,

Saf Ağ - elm dürüst çarə o dərdə...

Bağday Yurda Bağ bağlayan o pərdə

Ələsgərdi, Ələsgərdi, Ələsgər.

Və yeri gəlmişkən, eyni mövzuda yazan xalq şairi Zəlimxan Yaqub da "tarixəqədərki" dövrümüzdən gələn həmin "Ün"ə biganə qalmamışdı.

Aşıq Ələsgər, onun son dərəcə mükəmməl yaradıcılığı, ideya-estetik məramı barədə çox yazılmış, çox danışılmışdır... Azərbaycan aşıqlarının repertuarında, yəqin ki, Ələsgər qədər geniş yer tutan ikinci bir söz sənətkarı yoxdur. Qurbani, Aşıq Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Sarı Aşıq, Aşıq Alı xətti ilə gəlişən Azərbaycan aşıq sənətinin ən görkəmli nümayəndələrindən biri (hətta birincisi) sayılmaqla yanaşı, Dədə Ələsgəri əfsanəvi ozan Dədə Qorqudun bilavasitə varisi hesab edirlər. Ustadın yazılı ədəbiyyatımızın dühası Füzuli ilə müqayisəsinə gəldikdə isə bu, bir tərəfdən, Ələsgər yaradıcılığının klassik səviyyəsini, digər tərəfdən, Füzuli yaradıcılığının xəlqiliyini nəzərə çarpdırır. Bu isə o deməkdir ki, Aşıq Ələsgər istər şifahi, istərsə də yazılı olsun, ümumən Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin ən etibarlı oriyentirlərindəndir. Və ona həm elmin, həm də sənətin xüsusi diqqət yetirməsi tamamilə təbiidir.

Ustadnamə əvəzi "Ən ön ün"də Yusif Nəğməkar özünə, sözünə, qələminə üz tutub deyir:

Könül, bulaq üstə salavat çevir,

Batində nə dərdi-sərin var, devir.

Dua et ki, o saf zikri ruh sevir,

Könlündəki havacatı telə yaz, -

Ələsgərdən yazırsansa, belə yaz.

Ələsgərdən yazmağın məsuliyyətini dərindən duyan, onun şair-mütəfəkkir dühası qarşısında ehtiramla baş əydikcə ruhu işıqlanan, vəcdə gələn şair Ustad haqqında "nə düşünüb, nə duyursa, onu yazacağını" vəd edib "Ün"lərə başlayır... Dədə Qorquddan Dədə Ələsgərə uzanan yolun tarixi harmoniyasından, ideya- estetik məntiqindən (və bütövlüyündən) söhbət açan Yusif Nəğməkarın "adı Qorqudun dilindən düşən Göyçə"nin təsvirinə geniş yer verməsi, əlbəttə, ona görə təqdirəlayiqdir ki, hələ də Dədə Qorqudun - Dədə Ələsgərin vətəni düşmən işğalındadır və hələ də işğalçı o iddiadadır ki, Göyçənin tarixi (və müqəddəs) ünvanlarını nə məzmunu, nə də forması bir şey olmayan gülünc (və ünvansız) "ermənizm"lər altında gizlədə bilər.

Qədim Oğuz yurdum, türk elim, Göyçəm,

Şəninə min rəngli kəlmələrim var...

Qələm əyirəsi neçə sirr-düyçəm,

Neçə vurulası ilmələrim var...

- bəndi ilə yeni "Ün"ə - "Ünaxar"a başlayan şair təsəvvürümüzdə Göyçə mahalının həqiqətən, müfəssəl "bədii xəritə"sini canlandırdıqdan sonra onun böyük şəxsiyyətlərini yada salır. Və gələcəyin dahi sənətkar-mütəfəkkirinin dünyaya gəlməsinə hərarətli misralar həsr edir:

Göyçə mahalının Ağkilsə kəndi,

Soraq ver o dağdan o düzə kimi.

Bir tale müjdəsi Novruzda endi

O türk məskəninə möcüzə kimi...

Dühaların dünyaya gəlişi yalnız cəmiyyətin deyil, həm də təbiətin hadisəsi olduğuna görə şair bu hadisənin təkcə ictimai yox, təbii təfərrüatlarına da varır:

Çayların qıjhaqıj axan nəğməsi

Ana təbiətin laylalarıydı.

Qundağı isidən körpə nəfəsi

Həsrətin əriyən quzey qarıydı...

Poemada müəllif mövqeyi, müəllif üslubu nə qədər fəal, canlı olsa da, əsərin mövzusu, janrı, təhkiyəsi ümumilikdə dastana, onun metafizik formullarına, əbədi ritm və intonasiyasına çəkir. Ona görə də "qəhrəmanın doğuluşu" motivinin öz universal tipologiyası ilə poemaya daxil olması, prinsip etibarilə, "plagiat" deyil, əksinə, müəllifin mövzuya, onun klassik bədii həll texnologiyalarına bələdliyi, epik ənənəyə hörmətlə yanaşıb əməl etməsidir. Və onu da deməliyik ki, Yusif Nəğməkar aşıq sənətini dərindən duyan, bu sənətin ustalarından olan qələm adamıdır.

Növbəti "Ünaxar" Ələsgərin böyüməsindən, on dörd yaşa çatanda Kərbəlayı Qurbanın qızı Səhnəbanıya aşiq olmasından, saz çalıb söz qoşmasından danışır. "İlahi bir eşq ilə yaşayan" aşiqin daxili dünyasına, mənəvi-ruhi təkamülünə xüsusi diqqət yetirən şair təhkiyədən kənara çıxaraq bu məsələyə bir neçə ricət-dönərək həsr edir. Və Ələsgərin hər bir yeniyetməni sınağa çəkən insani eşqinin ilahi eşqə necə çevrildiyini əsaslandırır.

Bundan sonra gələn "Ünaxar"ın XIX əsrin ikinci yarısında Göyçədə, ümumən Qafqazda baş verən ictimai-siyasi hadisələrə, xüsusilə, qaçaqçılıq hərəkatına həsr olunması həm də ona görə anlaşıqlıdır ki, böyük sənətkar həmin hadisələrə nəinki biganə qalmış, əksinə, dövrün qaçaq qəhrəmanlarını tərənnüm etməkdən belə çəkinməmişdir. Odur ki, poema müəllifi ustad sənətkarın yaradıcılığındakı istər "batini", istərsə də "xarici" intibaların mahiyyətinə nüfuz etməyə çalışır. Və nəticə etibarilə, öz qəhrəmanını belə qiymətləndirir:

Ünvanlar yaşayır şərəf yeri tək,

Zaman əyarını bulub sənətdə.

Nizami, Füzuli zirvələritək

Ələsgər zirvəsi olub sənətdə.

Aşıq Ələsgərin yaradıcılıq tərcümeyi-halında ustadı Aşıq Alı ilə deyişib onu məğlub etməsi geniş yayıldığı qədər də çox müxtəlif söz-söhbətlərin mövzusu olan əhvalatdır. Yusif Nəğməkar bu əhvalatı poemada sadəcə, xatırlatmaqla kifayətlənməmiş, eyni zamanda onu Ustadın hələ gənc yaşlarında keçirdiyi mənəvi-əxlaqi təkamülün səviyyəsini göstərmək baxımından çox yaxşı mənalandırmışdır. Ümumiyyətlə, Aşıq Alı ilə Aşıq Ələsgərin deyişməsi, bütün təfərrüatlarına rəğmən, son dərəcə anlamlı (və Azərbaycan aşıq sənətinin, sözün geniş mənasında, etikasını nümayiş etdirən) elə bir hadisədir ki, tamamilə təbii olaraq ona, "bir şəyird ki ustadına kəm baxa, onun gözlərinə ağ damar-damar" hikməti ilə nöqtə qoyulmuşdur.

Yusif Nəğməkar, artıq qeyd etdiyimiz kimi, aşıq sənətinə dərindən vaqif olduğuna görə, yeri gəldikcə, elə ricətlərə çıxır ki, bu, yalnız şairlik istedadının nəticəsi deyil, həmçinin sözügedən sahədəki peşəkarlığın göstəricisidir. Ən maraqlı ricət isə, heç şübhəsiz, "Köç gedir uşaqlığım" başlıqlı "Ünaxar"dır. Uşaqlıqda Göyçə, Kəlbəcər yaylaqlarına getdiyini xatırlayan şair həmin səfərlərdə Aşıq Ələsgərin kitabını da özü ilə apardığını, "hərdən də götürüb varaqladığın"ı yada salır:

Ozanlar qayaya, daşa ər demiş,

Öz adı-sanı var hər uca dağın.

...Kəkotu, qırxbuğum, çaşır, qantəpər -

Kim deyir, seyr edən kəs dağı öyməz.

Zirvələr ruhuma məğrurluq səpər,

"Sərdara söz deməz, şaha baş əyməz".

"Ələsgər zirvəsi" müəllifi "Koç gedir uşaqlığım"da, bir tərəfdən, Ustadla "polemika"ya girirsə, digər tərəfdən, özünün də təsadüfi şəyird olmadığını sübut etməyə çalışır. Sonrakı "Ünaxar"da isə Onun təkrarsız yaradıcı şəxsiyyətini tərənnüm etməklə yeni-yeni portretlərini yaradır:

"Şah"ı Allah, "dürr", "gövhər"i Qurandı,

Sinəsi dağ, köksüaltı arandı.

Bir millətin əl açdığı "yar"andı,

Ələsgərdi, Ələsgərdi, Ələsgər.

Ustadın qardaşı oğlu Növrəs İmana öyüd-nəsihət verməsi, ancaq bu od- alovlu gəncin tamamilə başqa bir dünyanın adamı olduğunu görüb onun gələcək taleyinə acıması həm Aşıq Ələsgərin, həm İmanın, həm də dövrün, zamanın xarakterinə gur işıq salır. Həmin epizod açıq-aydın göstərir ki, köhnə qaydalarla yaşaya bilməyən yeni nəsil tarix səhnəsinə çıxmaqda, öz çılğın təbiətləri ilə haqq- ədalət uğrunda mübarizə meydanına atılmaqdadırlar. XIX əsrin ortalarından etibarən daha da güclənən həmin ictimai-mənəvi intibanın yazılı ədəbiyyatda (Mirzə Fətəlidən Mirzə Cəlilə qədər) olduğu kimi xalq yaradıcılığında - aşıq ədəbiyyatında da özünəməxsus şəkildə əks olunması yaradıcılığın bu ikinci sahəsinin də nəsillərin dəyişməsinə, ümumən cəmiyyətdə baş verən təbəddülatlara həssas olduğunu göstərir.

Poema müəllifi inandırır ki, Ələsgər tarixi şəxsiyyət, dəyər olduğu qədər də bizim müasirimizdir. Ona görə də Dədə Ələsgər Ocağının yaradılmasını, haqlı olaraq, alqışlayır:

Yaradanın sayəsində,

Ulu ruh himayəsində.

Vurğunların qayəsində

Qalanacaq nar ocağı -

Dədə Ələsgər Ocağı.

"Son ün" Bakıda Aşıq Ələsgərə qoyulmuş abidədən danışır. Və "sənət ünvanı göylər" olan sənətkarın bu abidəsi "ruhun heykəli" adlandırılır.

Yusif Nəğməkarın əsərinin bir məziyyəti də odur ki, ustadın obrazı təkcə peşəkarlıqla yox, həm də sevgi ilə yaradılır. Əvvəldən axıra, "Ən ön ün"dən "Ən son ün"ə qədər müəllif bu sevginin izahından doymur. Və poemaya belə yekun vurur:

Ta Ələstdən "bəli"mizə büləndik,

Bələnmişəm ruhsal dolu sevgiyə.

Könül-könül, misra-misra ələndik,

Nöqtə qoymaq olmur ulu sevgiyə...

"Ələsgər zirvəsi" kitabında Dədə Ələsgərin yaradıcılığını tədqiq etmiş elm adamlarının, xüsusilə, üç gənc ələsgərşünasın - Adilə Nəzərova, Hağdəli Keştəkli və Fəxrəddin Salimin mülahizələrinə geniş yer verilməsi mütəfəkkir sənətkarın "müdrik obrazını əhatəli təqdim etmək" istəyindən irəli gəlir. Ancaq həmin mülahizələrdə mübahisə doğuran məqamlar az deyil. Məsələn, Aşıq Ələsgərin dünyagörüşündəki metafizikanı tamamilə kənarda qoyub dialektikadan bəhs etmək, yaxud bugünə qədərki ələsgərşünaslıqdan imtina edib, "Dədə Ələsgərin bütün yaradıcılığı gələcək nəsillər tərəfindən tamamilə başdan və yeni elmi metodlarla tədqiq edilməlidir" demək, yaxud da ustad sənətkarın dilində işlənən "elm" sözünü müasir anlamda başa düşmək etiraza səbəb olmaya bilməz... Başqa və daha mühüm məqam, Ustadın yaradıcılıq metodunun müəyyən olunması ilə bağlıdır ki, bunu ən uğurlu şəkildə, görünür, nəvəsi İslam Ələsgərin sözləri aşkarlayır: "Aşıq Ələsgər böyük bir nasehdir. Onun yaradıcılığının əksər hissəsi oxucuya (dinləyiciyə) tərbiyəvi fikirlər aşılayır; neçə-neçə bəndi, onlarla beyti və misrası xalqın dilində atalar sözləri və zərb-məsəl hüququ qazanmışdır".

Bununla belə, kitabda verilmiş (müəyyən mənada, sitat gətirilmiş) konkret müəllifli mülahizələr Aşıq Ələsgər haqqındakı poemanın elmi-nəzəri fonu olmaq funksiyasını, bütün mübahisəli tərəfləri ilə birlikdə, pis yerinə yetirmir. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, bizim dövrümüz norma ilə anomaliyaların elə bir "vəhdət"inə əsaslanır ki, nəyin norma, nəyin anomaliya olduğunu hər dəfə yenidən sübut etmək lazım gəlir.

Və nəticə etibarilə demək mümkündür ki, Yusif Nəğməkar "Ələsgər zirvəsi" ilə mütəfəkkir sənətkara, sözün həqiqi mənasında, möhtəşəm bir poetik abidə ucaltmış, Ustadın təkrarsız yaradıcılığı (və şəxsiyyəti) barədəki təsəvvürlərimizi zənginləşdirmiş, onun dühasını tərənnüm etməklə ədəbi (və əbədi!) dəyərlərimizə ehtiramın parlaq olduğu qədər də səmimi bir örnəyini təqdim etmişdir.

Nizami CƏFƏROV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 27 dekabr, №51-52.- S.28-29.