Qurtulan Şərqin sembolu

""Altunkitab" heyəti-təhririyyəsi tərəfindən vüqu bulan təklifə veriləcək cavabımı düşünürkən Qazi paşanın yüksək şəxsiyyətindən duyduğum həyəcanları kəndi-kəndimə tədqiq etdim, baqdım ki, hürriyyət və istiqlalı üçün qanlı, fəqət şanlı mücadiləyə girişdə Şərqin kəndisində müzmər bulunan böyük məfhumların kaffəsi Mustafa Kamalın şəxsində kamal dərəcəsini bulmuş, aydın və mütəbəllir bir ümdə halına girmişdir.

Orta zaman zehniyyətindən müasir zehniyyətə çıqan Şərq, başda mübariz Türkiyə Cümhuriyyəti olduğu halda, hər tərəfdə göstərdiyi təzahürləri ilə vəqtilə feodalite zehniyyətindən demokrasi zehniyyətinə keçən Avropanın bilxassə XIX əsrdə yapdığını təkrarlamaqdadır.

XIX əsr Avropa demokrasisi başlıca daxili düşmənlər, yəni aristokrasi zümrələri ilə çarpışmış, hürriyyət, müsavat və ədalət prinsipləri başladığı böyük davanın ilk payəsini təşkil etmişdir. Fəqət sonra Amerika demokrasisinin Avropa istila və istismarına qarşı açdığı istiqlal hərbi ilə müasir demokrasinin dördüncü rüknünü təşkil edən milliyyət məbdəi də eyni qüdsiyyət və ülviyyətlə təqdir olunmuş, hürriyyət, müsavat, ədalət prinsipləri milliyyət prinsipi ilə təkmil edilmişdir.

İyirminci əsr Şərq demokrasisinin əsridir. Bu əsrin şüuru, on doqquzuncu əsr Avropa demokrasisində gördüyümüz kibi, milli hakimiyyət fikirlərinin ümumi vicdanlarda hüsula gətirdiyi təhavüllər nəticəsində doğmuşdur. Şu qədər ki, Avropa demokrasisi ibtida hürriyyət və sonra hakimiyyət üçün mücadilə etmişkən Şərq demokrasisi ibtida hakimiyyət, sonra da hürriyyət ümdələrinə sarılmaq məcburiyyətində qalmışdır.

Avropa ilə Amerikada milli istiqlal davasını dəröhdə edən siyasi firqələr hüquqi-bəşər davasında bulunan mütəqəddim təəzzüvlərin mütəəxxir bir şəklini təşkil etmişkən Şərqdə, Türkiyə misalında görüldüyü vəchlə, hürriyyət və demokrasi şüarı milliyyət şüarının bir istitaləsi şəklində zühur ediyor. Orada hürriyyət məfhumu milliyyət məfkurəsini, burada milliyyət məfkurəsi hürriyyət qayəsini doğuruyor. Qərblə Şərq tarixlərinin xüsusiyyətindən doğan bu fərq belə, "hürriyyət"lə "milliyyət" məfhumlarının biri digərindən ayrılmaz bir küll olduğunu isbat etməzmi?!

On doqquzuncu əsr demokrasi tarixinin qeyd etdiyi iki tipik hadisə vardır: Böyük Fransa inqilabı ilə Amerika İstiqlal müharibəsi.

Fransa inqilabı müstəqil bir dövlət halında ikən bəşəri haqqını qazanmaqla hürr bir cəmiyyət halını almaq istəyən bir millətin hərəkətidir. Amerika ixtilalı isə hürr bir cəmiyyət halında ikən müstəqil bir dövlət həyatı ilə yaşamaq əzmini göstərən bir millətin həmləsidir.

Mənhus Sevr müahidəsi ilə inqiraz və izmehlal uçurumuna yuvarlanan Türkiyəni bugünkü şanlı mövqeyinə çıqaran hərəkət Türkiyə istiqlalını qazanmaya mütəvəcceh bir hərəkətdi. Şərqdəki böyük hərəkətin şərəfli rəhbərliyini təmsil edən bu şanlı qəzanın qazi rəhbərini Amerika İstiqlal hərbinin böyük qəhrəmanı Vaşinqtonla qiyas edənlər, əlbəttə, aldanmıyorlar.

Fəqət Qazi paşa yalnız Vaşinqton deyildir. O, Türkiyənin əcnəbilərə qarşı istiqlal və hakimiyyətini müdafiə etməklə qalmadı, eyni zamanda Böyük Fransız inqilabının təmin etdiyi hürriyyəti də təsis etdi ki bu misalı ilə o, durğun Şərq mühitinin hürriyyət və hərəkət sahəsinə atılmasını da təşviq etmiş oldu.

Bəzi münəqqidlər Qazi paşayı böyük amerikalı ilə müqayisə edərkən onun daxili və firqəvi bir məsələ ədd etdikləri cümhuriyyət və demokrasi mücadilələrində bitərəf qalmasını arzu etmişlərdi. Bu arzu, bizcə, ozamankı Amerika hərəkəti ilə şimdiki Şərq hərəkəti arasında mövcud böyük fərqi görəməməkdən iləri gəliyordu.

İyirminci əsrin Şərqi on doqquzuncu əsr Qərb tarixinin qeyd etdiyi Amerika ixtilalı ilə Fransız inqilabını bir həmlədə yapmaq zərurətindədir. Mustafa Kamalın böyüklüyü, iştə, tarixin bu zərurətini qavrayışındadır. Bu şümullu dühası ilə türk milliyyətçiliyinin şanlı başbuğu, eyni zamanda qurtulan Şərqin də semboludur!

RƏSULZADƏ Məhəmməd Əmin

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 25 aprel, №14.- S.11.