Böyük xilaskar haqqında bir yazı

TBMM-in açılışının 105 illiyinə ithaf

1928-ci ildə İstanbulda "Cumhuriyet" mətbəəsində "Türk Nəşriyyat Yurdu"nun layihəsi əsasında ikihissəli önəmli bir kitab çap olunub. "Türkün Altın Kitabı: Gazi'nin Hayatı ve Büyük Halaskarımız Hakkında Münevverlerimizin ve Meşahirimizin İntibaat ve Mülahazatı" adlı kitabın birinci hissəsi Mustafa Kamal Atatürkün həyat hekayəti və mücadiləsi ilə bağlıdır. İkinci hissədə isə tanınmış şəxsiyyətlərin Türkiyənin qurucusu haqqında olan düşüncələri yer alıb. Bu bölümdə Əbdülhaq Həmid bəy, Sami Paşazadə Sezai bəy, Yunis Nadi bəy, Fatma Aliyə xanım, Cəlal Sahir bəy, Fuad Köprülüzadə bəy, Əhməd Rəfiq bəy, Həsən Əli bəy, Abdullah Cövdət bəy, Cənab Şəhabəddin bəy və dövrün bir sıra tanınmış elm və ictimai xadimlərinin məqalələri bir araya gətirilib.

Kitab hazırlandığı zaman İstanbulda mühacir olaraq yaşayan Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucusu Məhəmməd Əmin Rəsulzadədən də məqalə istənilib. Türkiyə hökuməti ilə yaxın münasibətləri olan, Rusiya əleyhindəki fəaliyyətinə icazə verilən Rəsulzadə bu təklifi böyük məmnunluq hissi ilə qarşılayıb və Atatürkün həyata keçirdiyi inqilabı Avropa və Amerikadakı ixtilalarla müqayisə edib.

Rəsulzadənin Mustafa Kamal paşa ilə görüşməsinə və ya məktublaşmalarına dair əlimizdə hələ ki hər hansı bir fakt yoxdur. Anıtqəbirdə qorunan Atatürkün kitabxanasında Rəsulzadənin İstanbulda çıxan əsərləri mövcuddur. Şübhəsiz ki, Rəsulzadə kimi Osmanlı ricalının da tanıdığı bir şəxsiyyətin Türkiyə Cümhuriyyətində yaşaması, təşkilat qurması, dərgilər çıxarması Atatürkün icazəsi daxilində mümkün olub. Buna görədir ki, 14 iyun 1926-cı ildə İzmirdə Atatürkə qarşı sui-qəsd planı həyata keçirildiyi zaman ona teleqram göndərənlər arasında Rəsulzadə də yer alıb. Teleqramında Məhəmməd Əmin bəy Atatürkü "Türklüyün qəhrəmanı" adlandırıb, azərbaycanlılar adından baş verən hadisəyə münasibət ifadə edib. Eləcə də "Yeni Kafkasya", "Odlu Yurt" kimi məcmuələrdə Atatürklə bağlı önəmli məqalələr dərc etdirib.

Atatürk vəfat etdiyi zaman Rəsulzadə prezident İsmət İnönüyə və Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sədri Əbdülxalıq Rendaya başsağlığı teleqramı göndərib, eləcə də "Kurtuluş" məcmuəsində "Kardeş Türkiye, Başın Sağolsun!" adlı məqalə qələmə alıb. Genişhəcmli bu yazı "Şimali Kafkasya" dərgisində rus dilində, "Wschod Orient" jurnalında isə polyakca işıq üzü görüb. Həm sağlığında, həm də vəfatından sonra yazdığı hər iki məqalə M.Ə.Rəsulzadənin Mustafa Kamal Atatürkə olan hörmət və sevgisini ifadə etməkdədir. Türkiyəyə qayıtdıqdan sonra da Rəsulzadə 15 yanvar 1950-ci ildə Azərbaycan Kültür Dərnəyinin ikinci qurultayından öncə bir qrup silahdaşı ilə birgə Atatürkün Etnoqrafiya muzeyindəki müvəqqəti məzarını ziyarət edib.

...Bu yaxınlarda Türkiyədəki auksionların birindən Rəsulzadənin də məqaləsinin yer aldığı, yuxarıda bəhsini etdiyimiz kitabın orijinal bir nüsxəsini əldə etdik. Kitabdakı məqalənin gənc həmkarım Tural Əlizadənin dəstəyi ilə hazırladığımız transfoneliterasiyasını təqdim edirik.

Dilqəm ƏHMƏD

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 25 aprel, №14.- S.11.