Xidmət etmək istəyirsənsə…
Abid
Tahirli-70
(Əvvəli ötən sayımızda)
***
Abid Tahirli “Azərbaycan mühacirət mətbuatı”
(I hissə) (Bakı, Qapp-Poliqraf 2002) (“Yeni Qafqasiya”,
“Azərbaycan” (“Paris”), “Odlu
yurd”, “Azərbaycan yurd bilgisi”, “İstiqlal”, “Azərbaycan”
(Ankara) əsərində mətbuat
tariximizin kompleks halda araşdırılmasının
mühüm istiqamətini
açıqlayaraq sistemli
bir qruplaşdırma aparıb: “Çar Rusiyası dövründəki
Azərbaycan mətbuatı;
Sovet İttifaqı dövründəki Azərbaycan
mətbuatı; Cənubi
Azərbaycan mətbuatı;
Azərbaycan mühacirət
mətbuatı; Müstəqil
Azərbaycanın mətbuatı
(1918-1920-ci illər və
1991-ci ildən sonrakı)”.
Bölmələrin hər
biri də tədqiqatın milli, ictimai
ideya və əhəmiyyətini əks
etdirir.
Müəllif “Yeni Qafqasiya” jurnalına
giriş olaraq AXC-nin süqutundan sonra xaricdə
məskunlaşan mühacirlərin
“vahid, aydın proqramla birgə fəaliyyət göstərməməsi”nə
diqqəti yönəldərək
mövzuya açar salır. Tədqiqatçı
mühacirət jurnalistikası
tarixinin ilkin mərhələsi haqqında
deyilənləri ümumiləşdirərək
görüləcək işlərin
bir növ proqramını təqdim edir. Bir qədər əvvəldə adlarını
çəkdiyimiz digər
nəşrləri də
bu üsulla, lakin hər birini öz motivi məcmusunda tədqiq edir. Təhlil predmeti jurnalın ideya istiqamətinə söykəndiyindən
tədqiqatçı materiallara
məhz həmin aspektdən nəzər yetirir. Əgər, “Odlu yurd” jurnalının
nəşr tarixi, proqramı, mövzuları
və mühərrirləri
elmi baxış müstəvisinə gətirilirsə,
“Azərbaycan” jurnalının
nəşrə başlaması
və yazarları barədə xronikal məlumatdan sonra ciddi siyasi məzmunlu
mətnlərdə qoyulan
məsələlər işıqlandırılır.
Əhməd bəy Ağaoğlu, övladları,
məktubları, Malta sürgünündən
sonra Türkiyənin ədəbi-mədəni həyatındakı
fəaliyyəti sanki müəllifin özünün
də yaşadığı
mühitdə baş verdiyindən görüb-duyduğu
kimi qələmə alınıb…
Tədqiqatçı alim bu enerji və həvəslə də işinin davamı olaraq “Azərbaycan mühacirət mətbuatı” (II hissə) (Bakı, “Ozan”
2003) əsərini ərsəyə
gətirir. Burda müəllif ilkin olaraq “Qafqaz birliyi ideyası və istiqlal uğrunda mübarizə”yə
ideoloji baxımdan nəzər yetirmiş, mövzudan istiqamət alaraq Qafqaz birliyi
ideyasına fərqli münasibətləri tədqiqat
obyekti kimi elmi təhlilə cəlb etmişdir. Bu əsərdə də bir çox mətbuat orqanlarında dərc edilmiş mətnlərdə dövrü
üçün mühüm
olan mövzular tədqiq olunmuş, hər birinin mətbuat tariximiz üçün səciyyəvi
olan xüsusiyyətlərindən
bəhs edilmişdir.
Abid Tahirlinin monoqrafik əsərləri içərisində
“Azərbaycan mühacirət
mətbuatında publisistika”
(1921-1991) (Bakı, 2005, CBS) Vətəndən uzaqlarda
güzar edən ədəbi şəxsiyyətlərin
mənəvi ağrıları,
həsrət və yanğıları məzmun-ideyasının
səciyyəsi baxımından
olduqca gərəkli və sanballı əsərdır. Bu əsər
ilk olaraq bir-birini doğuran mövzuları ilə diqqət çəkir. Olduqca geniş və gərgin axtarış-tədqiq
zəhməti ilə ərsəyə gətirilən
əsər bir sıra özəlliyi ilə diqqət çəkir.
Abid Tahirli Azərbaycan mühacirət mətbuatının
mövzularından istiqamət
alaraq onu ideya, dil-üslub özəlliyi, yazı manerası, xarakterik cəhətləri, mühacirlərin
düşüncə, yaşam
tərzi, iqtisadi, sosial vəziyyəti, eləcə də məskun olduqları ölkənin ictimai-siyasi durumu ilə şərtləndirir və
onları dövrlərə
görə qruplaşdıraraq
təsnifatını verir.
50-dən çox mətbuat
orqanını elmi, ədəbi müstəviyə
gətirir. Naşir, redaktor, yazı müəlliflərini, onların
maarifçilik, vətənpərvərlik
missiyasını tədqiq-təhlilə
cəlb edir. Və bu kimi
elmi, publisistik yazılar həmin nəşrlər haqqında
da müəyyən təəssürat
yaradır. Onun mövzuya bütöv və kompleks yanaşması, təhlil metodu, səciyyəsi fərqli və özəl üsluba xas olması tədqiqatçı alimin
bacarıq və səriştəsinin aydın
göstəricisidir.
Bu monoqrqfiyada müəllif
70 illik bir dövrün ictimai-siyasi, elmi, ədəbi, mədəni mühitini ehtiva edən mətnləri təhlil edir, onların ideya və mahiyyətini,
yazı müəlliflərinin
missiyasını, məqsədini
açıqlayır.
Bir qədər əvvəldə
qeyd etdiyimiz kimi, Abid Tahirli tədqiqatlarına gənc
yaşlarından başlamışdır.
Ötən əsrin əvvəllərində ölkədə
siyasi durumun dəyişməsi səbəbindən
xaricə mühacirət
etmiş görkəmli
ictimai-siyasi xadimlərin,
ziyalıların, Vətən
sevdalılarının həyat
və yaradıcılığı
ilə maraqlanmış,
tədqiqat axtarışlarına
yol almışdır.
Abid müəllim fəaliyyətinin
başlanğıcında bununla
bağlı ötən
əsrin əvvəllərində
mətbuat tariximizin ilkin araşdırılmasını
belə xarakterizə edir: “Azərbaycanın mətbuat həyatında xüsusi və əhəmiyyətli dövr
hesab olunan XX əsrin ilk 20 ilində bir tərəfdən müxtəlif ideya və məsləkli qəzet, jurnallar çap olunurdusa, digər tərəfdən
də mətbuat tarixi yazılırdı: qəzet və jurnalların nəşri,
naşirləri, tirajı,
dili, ideya istiqaməti araşdırılır,
tədqiq olunurdu”. Bundan sonra müəllif
təxminən 90-cı illərin
əvvəllərinə qədər
yazılan əsərlərdə
zəhməti olan elm və ədəbiyyat, mətbuat xadimlərinin mətnlərinə nəzər
salır. Bu sahədə
ilk tədqiqatçı olaraq
C.Hacıbəylinin adını çəkir.
“Mətbuat tariximizin
ilk tədqiqatçılarından biri” (“Xalq qəzeti”,
2001 3 fevral, ¹ 27) tədqiq-təhlil
mövqeyindən olduqca
mükəmməl yazılmış
elmi, publisistik bir yazıdır. Məqalədən ətraflı
şəkildə bəhs
edən tədqiqatçı
elmi, ədəbi araşdırmasında qeyd
edir ki, həmin dövrün mətbuatını
öyrənmək üçün
yeni nəsil tədqiqatçılar
mütləq halda Ceyhun Hacıbəylinin adıçəkilən əsərindən
bəhrələnəcəklər.
A.Tahirli Ceyhun bəyin bütün mövzularını qruplaşdırır,
hər birini ayrıca təhlil edir, əsərlərinin məqsəd və məramına aydınlıq
gətirir, təhlil-tədqiqdən
hasil olan qənaətləri nəticə
formasında yekunlaşdırır.
C.Hacıbəylinin mühacirətəqədərki
həyat və yaradıcılığı da xronoloji ardıcıllıqla
izlənilir. Həyatının
Bakı dövründə
mətbuatdakı çıxışları,
dövrün ziddiyyətləri,
maarifçi ziyalıların
xalqın intibahı üçün gördüyü
işlər xatırlanır.
Bildiyimizə görə
C.Hacıbəyli mövzusu Abid müəllimin
tədqiqatlarında bitməyən
bir sahədir. Bu, ondan irəli gəlir ki, tədqiqatçı
daim apardığı
araşdırmalarında hər
dəfə Ceyhun bəyə məxsus, ilk dəfə işıq üzünə çıxan
fakt və sənədlərlə qarşılaşır,
bu mənada onların hər biri yeni yazılarda öz əksini tapır.
Publisistin
doğum tarixi, qürbətdə keçirdiyi
məhsuldar həyatı
böyük səriştə
ilə tədqiq olunub. “Mətbuatın mümtaz siması, istiqlal mücahidi” (“Mətbuat: millətin dili, gücü və güzgüsü”. Bakı, “Elm və Təhsil”, 2017) yazısında
Ceyhun bəyin yazıçı, publisist,
naşir, redaktor, tərcüməçi… kimi
Vətən aşiqi obrazı yaradılıb. Müəllif C.Hacıbəyli
mövzusuna dəfələrlə
qayıdaraq bu mümtaz şəxsiyyətin
həyat və yaradıcılığının bütün dönəmlərində
ədəbi, publisist fəaliyyətinə işıq
salıb. Onun imzalarını, redaktorluq
fəaliyyətini, xronoloji
ardıcıllıqla izləyib,
araşdırıb, bütövlükdə
yaradıcılığını tədqiq-təhlil süzgəcindən
keçirib. Publisistin
Azərbaycan mətbuatı,
ədəbiyyatı və
mədəniyyəti tarixində
özünəməxsus şəxsiyyət,
kamil sənətkar olduğunu göstərib.
Abid Tahirli tədqiqatında
C. Hacıbəylinin bədii
əsərlərinə də
işıq salıb. Memuarını, povest, hekayə, felyetonlarını
ədəbiyyat bilicisi
olaraq təhlil edib. Xüsusən də yazıçının
“Hacı Kərim, yaxud Zaqafqaziya müsəlmanlarının həyatından
etüdlər” povestindən
bəhs edən müəllif əsərin
ideyasını, məzmununu,
sənətkarlıq xüsusiyyətlərinin
səciyyəvi cəhətlərini
göstərib. Müəllif
Ceyhun bəyin publisistik məqalələrinin
mövzusuna görə
təsnifatını verməklə,
dövrün ictimai-siyasi
mənzərəsini də
aydınlatmış olur.
O, yazıdan-yazıya Ceyhun
Hacıbəyli mövzusu
ilə elə doğmalaşır ki, sanki
onunla bir dövrdə yaşamış,
işləmiş, əməkdaşlıq
etmişdir. Publisistin yaradıcılığında xeyriyyəçilik, maarifçilik,
məktəb problemləri,
dini görüşlər,
mənəviyyat, maarif
məsələlərinin elmi,
nəzəri istiqamətdən
tədqiq olunması
da mətbuat tariximiz üçün böyük
əhəmiyyətə malikdir.
Bundan başqa, C.Hacıbəylinin Azərbaycan xalqının
görkəmli şəxsiyyətlərinin
(İ.Qaspiralı, A.Bakıxanov,
H.B.Zərdabi…) xalqa misilsiz xidmətlərindən
bəhs edən əsərləri də hər birinin xatirəsinə böyük
rəğbət və
ehtiram hissilə araşdırılıb.
Abid Tahirlinin monoqrafik əsərləri sırasında
“Bütün türklərin
tərcümanı” (Bakı,
2012, “Ozan” nəşriyyatı) ilk növbədə dövrün
ictimai, mədəni, mənəvi mühitini mətnlərdə əks
olunmuş gerçəklik
fonunda tədqiqat müstəvisinə gətirilməsilə
diqqət çəkir.
Mövzunun özünün
doğurduğu tədqiq
üslubu İ.Qaspiralıya
çox istiqamətdən
yönəlik baxışları
ehtiva edir. İ.Qaspiralı hələ sağlığında
mücahid, ideoloq, islahatçı, naşir,
redaktor, mühərrir,
yazıçı-publisist, “millət atası” kimi tanınırdı. Müəllif bu əsərdə İsmayıl
Qaspiralının, “Rusiya
müsəlmanlarının çırağı”, “mühərriri-əzəm”,
“türk yurdunun yolbaşçısı”, “ustad
publisist”, “qüdrətli
fikir və ideya rəhbəri”nin,
fikir, dil, iş birliyi düsturu müəllifinin
parlaq və xarakterik obrazını yaradır. Onu açıqfikirli bir mücahid olaraq qiymətləndirir və qəzet, məcmuə sahiblərinin onunla bağlı fikirlərinə,
dövrün maarifçi
ziyalıları ilə
mətbu əlaqəsinə,
əməkdaşlığına, maarifçilik görüşlərinə
işıq salır, ədiblərin əsərləri
haqqında mülahizələrinə
xarakterik formada münasibətini bildirir.
Azərbaycan ədəbiyyatı və
mətbuatının bir
sıra görkəmli
simalarının, o cümlədən
istiqlal uğrunda qələmi ilə ideoloji mücadilə aparmış sənətkarların
bədii, publisistik irsi Abid Tahirlinin qələmində daha aydın, daha sanballı və sərrast elmi-nəzəri
dəyərini almışdır
və bunula da o, çalışdığı sahəyə görkəmli
mühacirətşünas, ədəbiyyatşünas və
mətbuatşünas möhürünü
vurmuşdur…
Biz yuxarıda Abid Tahirlinin İsmayıl Qaspiralı irsinə dair fundamental araşdırmasından qısaca
da olsa, bəhs etmişik. Qüdrətli sənətkarın yaradıcılığını
hərtərəfli və
dərindən araşdıran
Abid müəllim onun
zəngin bədii və publisistik irsindən yüzlərlə
kəlamı seçmiş
və adı çəkilən kitabında
ayrıca təqdim etmişdir. İsmayıl bəy Qaspiralının çoxşaxəli, fədakar
fəaliyyətinə böyük
sevgi bəsləyən A.Tahirli sanki onun bir kəlamını
özünə həyat
kredosu seçmişdir:
Xidmət etmək istəyirsənsə, bacardığın
işlə başla!
Şəfəq NASİR
Ədəbiyyat
qəzeti.- 2025.- 5 dekabr, ¹47-48.- S.30.