İŞIQ AXTARIŞINDA: 2024-cü ilin ədəbi prosesində gənclik

İlk çərəyini yaşadığımız XXI yüzilin əsas səciyyəsi olan sürət təkcə hadisələrin, proseslərin dəyişməsini şərtləndirmir, bu sürət axını daha çox mahiyyətləri yeniləyir. Həyatın hər sahəsində, xüsusən, müstəqil dövlətçiliyi ağır sınaqlarla üz-üzə qalmış Azərbaycanın 2020-ci ilin payızından başlayaraq, Zamanın keyfiyyətini, axarını yeniləyən uğurları və inkişafı fonunda ictimai-siyasi məzmun dəyişikliyinin korrektə etdiyi mədəni-mənəvi proseslər də yeni mahiyyət qazandı. Dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsində son dərəcə zəruri olan milli birliyin, milli ruhun qorunmasına nail olmuşAzərbaycan təkcə haqq işi, doğma torpağı uğrunda vuruşmadı, təyinləri dəyişdi, epik siqlətli süjetyaratma ənənəsini cilaladı, təkcə hərb, qəhrəmanlıq, barış tarixinin janr və üslubi keyfiyyətlərini yeniləmədi, ahəngi tamamladı. Bu tarixi uğurlar yeni dünya nizamında təyinedici rəng qazandıqca, qalib ruhun cövlanı milli mədəniyyətin, sənətin, ədəbi-bədii düşüncənin ərazisində havanı, ovqatı və intonasiyanı dəyişdi. Bu sətirləri bu mətnin müəllifi yazmır, mahiyyət etibarilə, bu fikri Azərbaycan gəncliyi yazdırır. Birlərin Birlik olduğu gərgin, mürəkkəb və möhtəşəm 44 gündə – savaş bölgəsində olduğu kimi! Bu gün hər kənddə, hər şəhərdə dincliyə keşik çəkən şəhid şəkilləri, yollar boyu sıralanan posterlər Azərbaycanı qarış-qarış, addım-addım birləşdirən, Bütöv eləyən Azərbaycan gəncliyinin kimliyidir. Və onlar hər yerdədir!

Azad Şuşada ənənənin davamı kimi yaşanan o anların fatehi həmin gənclərdir və gənc fatehlərin çıxışından sonra, subyektiv düşüncə başqa çıxışlara yer tanımırdı. Hərbi geyimdə, əl ağacının köməyi, protez dayaqların dəstəyi ilə, amma məğrur heysiyyətlə, qazi – şairlər yaşadıqları ölüm ağrı-acılarını, itki qubarını şeirin dili ilə etiraf etməklə yanaşı, bir daha sübut etdilər ki, gənclik xalqın özünəməxsus sosial idealının və mənəvi normalarının daşıyıcısıdır hələ də. “Azərbaycan” jurnalı “Sözü Vətən olanlar” layihəsində 39 şəhid və qazi gəncin bədii yaradıcılıq nümunələrini dərc etməklə, ədəbiyyatın haqq savaşında gənc ədəbi nəslin də olduğunu sözün və düşüncənin yaddaşına bir daha qeyd etdi. Hesab edirəm ki, həmin şəhid gənclərin adlarını burada qeyd etmək heç də artıq görünməz: Elzamin Əhmədov, Mehman Yusifov, Murad Nağıyev, Şahgündüz Cabbarov, Xəyyam Hüseynov, Mikayıl Vahabzadə, Nadir Zəkarayev, Mirsalam Cəfərov, Saleh Əliyev, Kərim Əhmədəliyev,Samir Şükürov, Nəcməddin Savalanov. Onlar bundan belə də ədəbi gənclik sıralarında olacaqlar.

Ötən ilin ədəbi prosesində gəncliyin yeri ilə bağlı məruzəyə “uzaqdan” giriş günümüzün kütləvi mədəniyyət dəbindən, sənət, yaradıcılıq mühitinin təbiətindən qaynaqlanır.Ədəbi proses, bir növ, cəmiyyətdə, xalqın həyatında baş verənlərin analitik bekqraundudur və yuxarıda xatırlatdığımız sürət və sərhədsiz çıxış imkanları ədəbi prosesin mənzərəsini bütövlükdə izləmək, araşdırmaq və təhlil etməkdə çətinlik yaradır. İnternet ədəbiyyatı, onlayn kitab, metavers dövrü, blockchain texnologiyaları insan – cəmiyyət üzvi əlaqəsini qırmağa, “aqoran”ı (qədim Yunanıstanda toplantıların keçirildiyi meydan) sosial şəbəkələrə daşımağa cəhd göstərsə də, necə deyərlər, “demoqrafik keçid”in növbəti mərhələsi üzünü “virtual dünya”ya tutmuş kimi görünsə də, süni intellektin həyatın az qala bütün sahələrini “işğal yürüşü” sürətlənsə də, canlı ünsiyyət, yaradıcılıq, ədəbiyyat “bir yaşıl ada kimi” özünü qorumaqda davam edir. Hələlik kitab təqdimatları, sərgilər, müsabiqələr, çap nəşrləri bu “səlib yürüşü”nün qabağında duruş gətirir.

Prezident İlham Əliyevin 2 iyul 2013-cü il tarixli, 934 saylı fərmanı ilə təsis etdiyi Gənclər üçün Prezident mükafatına 2 fevral – Gənclər Günündə ədəbi gəncliyin nümayəndəsi Ulucay Akif layiq görülüb. AYB üzvü olan 20 gəncə Prezident təqaüdünün verilməsi ötən il də davam etdirilib. Aylıq ədəbi orqanlarda dərc olunanlara qonorar verilməsi, bu imkan bu günün reallıqları fonunda çox az olsa da, stimuldur. Yaradıcı, ağıllı münasibətin yox, nəfsin və emosiyanın idarə etdiyi səviyyənin azadlığını təbliğ edən kütləvi mədəniyyət dövründə bazar münasibətlərinin diktəsinə boyun əyən mühitdə qazancın mənəvi kapital adına xərclənən əxlaqi sərvətlərini talan etməsi fonunda dövlətin gənclər siyasətinin olması çox vacibdir. Çünkibütövlükdə psixoloji aşınmalara məruz qoyulmuş insanı, sosial şizofreniya yaşamağa məhkum qalmış cəmiyyəti gözləyən təhlükələrin kütləviləşməsi həm də onların "zamanda davamlılığı"nı şərtləndirir. Ancaq həmişə xaos, anlaşılmazlıq, nizamsızlıq və ümidsizlikdən xilas olmağa bir fürsət var. Bu fürsətə inandıran iki məqamdan biri Rolan Bartın “Tarix – bizim Tariximiz indi bizə yalnız bəzi fikirlərimizi dəyişməyə və fərqli şəkildə ifadə etməyə, bəzi şeylərdə daha da irəli getməyə, bəzi şeylərdən isə imtina etməyə imkan verir” fikridir. Digər məqam isə budur ki, 2024-cü ilin ədəbi mənzərəsində tanış ola bildiyimiz yaradıcılıq nümunələrində gəncliyin obrazı bütövlükdə bir gənc şairin – Yeqzar Cəfərlinin misrasını xatırlatdı:

Hər birimiz bir ümidin közüyük”.

Biz də daha çox “köz” işartısı sezilən bəzi nümunələr üzərində dayanmaq niyyətindəyik.

Ədəbi müsabiqələrdən başlayaq. 2024-cü ilin noyabrında TEASPress Nəşriyyat Evi ikinci dəfə təşkil etdiyi “Gənclərin Roman müsabiqəsi”nin ilkin seçim mərhələsinin nəticələrini elan etdi. 18-35 yaşarası müəllifləri əhatə edən müsabiqənin ikinci mərhələsinə təqdim olunmuş 93 müraciət arasından münsiflər heyətinin seçdiyi qısa siyahısında 10 imzanı təqdim etdi: Mahir Abbasov “Şərin qürubu”, Orxan Həsənli “Berlindəki xarıbülbül”, Pərvin İsmayılov “İlğım”, Fatimə Qədirzadə “Qarabağ çiçəyi”, Hüseyn Qəhrəmanov “Görünməyən rəng”, Fərid Məhərrəmli, “Əmanət”, Samir Məmmədov “Zona”, Gülü Mustafayeva “Yolçu ruhlar”, Vasif Zahidov, “Sonuncu istintaq” əsərləri ilə ədəbi prosesə yeni adlar və maraqlı mövzularla daxil ola bildilər. 2022-ci ildə elan olunmuş ilk müsabiqənin beşliyinə daxil olmuş Əfrayıl Abbaszadə (“Mənguberdi”), Əşrəf Əşrəfov (“Gecənin ən qaranlıq anı”), Seymur Həmzəyev (“Nikolas Bonnet – Şərqə aparan hekayə”), Elay İsmayılov(“Günah”) və Pərvin İsmayılov (“Xanədan”) imzaları münsiflərin rəyinə əsasən, potensialları ilə ümidverən müəlliflərdən bəziləri, az sonra ədəbi prosesdə öz adlarını təkrar səsləndirdilər. Məsələn, Pərvin İsmayılov ikinci müsabiqədə də qısa siyahıya düşdü, Seymur Həmzəyevin adını isə başqa bir müsabiqənin qalibləri sırasında, özü də birinci yerdə gördük. Müsabiqənin şərtlərinə əsasən, yekun mərhələsində iştirakçılar arasından 3 qalib seçilir, I yerin qalib əsərinin çap olunaraq LİBRAFF kitab mağazaları şəbəkəsində təqdimatı keçirilir. Və üstəlik, II müsabiqədə qalibə 3000 manat pul mükafatı verilir. Bu sıralama II yerin qalibi 2000 man, III yerin qalibi 1500 manat ardıcıllığını nəzərdə tutur. Layihənin məqsədi yeni imzaları üzə çıxarmaq, gənc yazıçıların tanıdılması, eləcə də milli və bəşəri dəyərləri təbliğ edən mövzuları roman janrının imkanları ilə oxucuya tanıtmaqdır.

2017-ci ildə təsis olunmuş Mir Cəlal adına hekayə müsabiqəsi “Ədibin Evi” Ədəbiyyat Fondunun hekayə janrının inkişafına töhfə vermək missiyası ilə Azərbaycan ədəbiyyatının zənginləşməsinə xidmət edir. İki ildən bir təşkil edilən müsabiqə, böyük axın və güclü marağı nəzərə alaraq, 2023-cü ildən başlayaraq, hər il keçirilir. Bu illər ərzində ənənəvi müsabiqəyə həm peşəkar, həm də həvəskar yazıçıların təqdim etdiyi 2000-ə yaxın hekayə qiymətləndirilib. 2024-cü ildə nəticələri elan olunmuş IV müsabiqənin qalibləri 230 müəllifin 261 hekayəsi arasından seçilib. Maraqlı cəhət budur ki, iddiaçıların yarıdan çoxu gənclərdir və daha xoş olan budur ki, qaliblərin sırasında da gənclər üstünlük təşkil edir, həm də ədəbi ictimaiyyətin heç tanımadığı imzaların qalib olması sevindirir. Ötənilki hekayə müsabiqəsinin 6 qalibindən 4 nəfəri gənc imzalardır və bu imzalar bu uğuru münsiflərin yekdil rəyi ilə əldə ediblər. Moskvada yaşayan gənc yazıçı Leyla Əliyeva (“İşıq”) I yerə və 3000 manat pul mükafatı, Nuranə Abbasova (“Yanğınların dili olsa”) II yeri istedadlı nasir Yaşar Bünyadla (Əhmədov) (“Heyvagülü”) bölüşsə də, hər ikisi 2000 manat pul mükafatına layiq görülüb. Üçüncü yerin 3 qalibindən ikisi Asim Arazlı (“Kələntər dayı”) və Aysel Şıxlı (“Sonsuzadək gülümsəyən uşaq”) (o da Azərbaycandan kənarda yaşayır), Aliq Məmmədov (“Naqafil alver”) 1000 manat pulla mükafatlandırılıblar. Xatırladaq ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, roman müsabiqəsində seçilən azlıq sırasında adını çəkdiyimiz Seymur Elsevər 3-cü hekayə müsabiqəsinin birinciliyinə layiq görülmüşdür. Münsiflər heyətinin görkəmli ədəbiyyatşünas, yazıçı, şair və naşirlərdən ibarət tərkibinə ötən il Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının sədri Fərid Hüseyn də daxil edilib. Bu, həm də, prosesin qiymətləndirilməsi kimi məsuliyyətli işə gənclərin cəlb olunması təşəbbüsü və onlara verilən avansdır. Yeri gəlmişkən, bu mənada akademik İsa Həbibbəylinin Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutuna rəhbərliyə gəldikdən dərhal sonra, Gəncləşdirmə siyasətini aktuallaşdırması, ümumən ədəbiyyatşünaslığın ədəbiyyatı gerçəkliyə, real, konkret və dəqiq izah olunmuş fakta çevirmək təyinatında gənc ədəbiyyatşünaslara yer verməsi, ədəbi gəncliyin ədəbi prosesdəki yerinə ayrıca məruzələr səviyyəsində diqqət ayırması, gənc ədəbiyyatşünasların tədqiqatlarına gündəlik diqqəti işin dinamikasını şəxsən izləməsi, nəticə etibarilə ədəbiyyatşünaslıq məktəblərinin layiqli davamçılarının yetişdirilməsi kimi nəcib məqsədə xidmətdir.

Müsabiqənin şərtlərinə uyğun olaraq, nəticələr elan olunduqdan sonra qalib hekayələr “Azərbaycan” jurnalında dərc olunur. IV müsabiqənin qalib hekayələri ilə jurnalın 2024-cü il 6-cı nömrəsində tanış olmaq mümkündür.

Ötənilki müsabiqənin qalibləri ilə bağlı kədərli bir faktı da qeyd etməyi borc bilirəm. Çox təəssüf ki, istedadlı yazıçılarımız – hekayəsi yüksək dəyərləndirilmiş, potensialı böyük ümidlər vəd edən Asim Arazlı, ədəbiyyata gec gəlsə də, ciddi nasir imzası, ədəbi əxlaqı ilə nümunə olan Yaşar Bünyadı, eləcə də gənc yazıçı Mahmud Mahmudlunu, yaradıcı istedadı böyük ümidlər verən Rauf Ranı amansız əcəl sıralarımızdan apardı və fərqi yoxdur, ötən il, yaxud bu il, dünyasını dəyişən bütün yazıçılarımızın əziz xatirəsinə ehtiramımızı bildirir, dərin hüznlə yad edirik.

Ötən ilin daha bir hekayə müsabiqəsini “Ulduz” jurnalı və Ədəbiyyat Fondunun Xalq yazıçısı Anarın 85 illik yubileyi münasibətilə təşkil etmişdi. Ədəbiyyatşünas Bədirxan Əhmədli müsabiqənin 3 qalibinin – Cavid Babayevin “Üçnəfərlik motosikletlər", Orxan Cuvarlının “Daş”və Xan Abdullanın (Xanbala Mahmudov) “Yazgülün nənəsi” hekayələri ilə bağlı fikirlərini Tənqid rubrikasında “Üç hekayəyə bir baxış” məqaləsində bölüşür. Professorun gəldiyi ümumi qənaət: “Bu hekayələr onu təsdiq edir ki, nəsrimiz onların yaradıcılığı ilə dil, üslub, obraz, ideya baxımından dəyişib və yeniləşib. Süjetli nəsrin ən kiçik və çətin formalarından olan hekayə janrında bu cür uğur onların gələcək yaradıcılıq yoluna tutulmuş aydın bir işıqdır.” Əsas olan bu işıqdır. Əsas olan inandırmaq bacarığıdır. Əsas olan odur ki, müəllifin həqiqəti ədalətə çevirmək bacarığı ilə ortaya gələn mətn ədəbiyyat faktı ola bilsin.

Gənc tənqidçi Ülvi Babasoy ötən ilin nəsri olmasa da, “Amanabənd” romanı ilə bağlı düşüncələrini qələmə almaqla, bu əsəri, bir növ, ötən ilin ədəbi prosesində dövriyyəyə qaytarıb. Və deyək ki, yaxşı da edib. Gənc yazıçı Cavid Ramazanovun yaradıcılığına diqqət yönəldən yazısında həm də müəllifi daha yaxşı tanımağa maraq oyadır. Və Cavidin müsahibələri, öz romanı ilə bağlı fikirləri maraqlı, kifayət qədər intellektli, istedadı olan bir yazıçı obrazı ilə oxucunu məmnun edir.

Ötən il həm də “Ədəbiyyatda postmodernizm:oyun estetikası” adlı dərs vəsaiti (“Hədəf” nəşriyyatı, Bakı,2024, 208 səh.) çapdan çıxmış filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Ülvi Babasoy sənətin estetila və inestetikasını gənc yazıçı Cavid Ramazanovun “Amanabənd” romanı kontekstində izləyir. Bayaq qeyd etdik; roman 2024-cü ilin nəşr faktı olmasa da, tənqidçi “Ulduz”un 2024-cü il yanvar sayında bu əsəri, əslində müasir Azərbaycan romanının dinamikasını incələmək niyyətilə incələyir və bu baxımdan uğurlu sayır.

Kəm-kəsirləri, müəllif cəhdləri fonunda “Amanabənd”in fikir, ifadə, struktur estetikasında lokallaşmasının səbəblərini izah edir, həm də onu “işığı közərən roman janrımızda yeni bir işıq, yeni bir məzmun, Bakıya və sevgiyə yeni bir baxışyaratma cəhdi” kimi, müəllifin potensialına ümidlə, kifayət qədər iddialı əminliklə, təkcə oxucuya yox, Azərbaycan yazıçısına, ədəbiyyat adamlarına tövsiyə edir.

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin 60-cı illərin sonunda ədəbi gəncliyin birbaşa tribunası kimi təsis etdiyi, profil media nümunəsi olan 58 yaşlı “Ulduz” aylıq ədəbiyyat dərgisinin ötən il bəzi sayları birgə layihələr kimi düşünülmüşdür:Yanvar nömrəsi jurnalın C. Cabbarlı adına Respublika Gənclər kitabxanası, həm də “525-ci qəzet”lə yeni nəsil: tənqid, 3-4-cü birləşmiş sayda layihə ortağı AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun uşaq ədəbiyyatı şöbəsi olub. Yanvar nömrəsində bir neçə gənc tənqidçi çıxış edir. Gənc tənqidçilərin yazılarında təəssüfedici məqam odur ki, Qərb ədəbiyyatına, ədəbiyyatşünaslığına maraq (zəruri olmaqla), diqqət, terminlərə (hətta qarşılığı milli ədəbiyyatşünaslıqda gen-bol işləndiyi halda) aludəliyin, bəzən aşırı təsirlənmələrin fərqinə varılmır, yaxud Qərb ədəbiyyatına maraq, rəğbət, ayrı-ayrı yazıçıların estetikasına nabələdlik gənc tənqidçilərin ifadə tərzində də anlaşılmazlığa gətirir. Daha bir meyil isə, yenilikçi ruhu yalnız bütün mətnlərdə postmodernizm izləri, elementləri axtarmaq, bunu görmədikləri mətnləri isə survival qalıq kimi qiymətləndirmək cəhdlərinin müşahidə olunmasıdır. Bu mənzərə Dovjenkonun “Torpaq” filmini xatırladır. Bəlkə, bu filmi xatırlayanlar azdır, necə deyərlər, köhnəlik qalığı kimi tarixin zibilliyinə atılıb, amma traktorun dayandığını görüb onun ardınca qaçan adamlar, onların “Traktor dayana bilməz!” harayındakı təlaş.... adamların başını Allaha yox, uçan aeroplanlara qaldırması dövrü... bəzən tənqidçiliyə iddialı olanların yazılarında hiss olunan hər mətnə, hər yaradıcılığa postmodernizm “gözlüyü”ndən baxmaqla qiymət vermək cəhdləri milli ədəbiyyatı, milli nəsri aşağılamaq cəhdləri, nihilist mövqe təəssüf doğurur və bu meyil yalnız gənc tənqidçilərdə müşahidə olunmur. Hərdən gənc yazıçılar da yazılarına peşəkar tənqidçi yanaşmalarının qəliz, anlaşılmaz dilini, müstəntiq ədasını anlamaqda çətinlik çəkdiklərini dilə gətirir və adətən peşəkar ədəbiyyatşünasların nəzəri-metodoloji çıxışlarının yaradıcılıqlarına stimul, istiqamətverici amil ola biləcəyini düşünənlər də az deyil. Bu yöndən yanaşıldıqda “Ulduz”un, “525-ci qəzet”in səhifələrində Əli Əmirlinin dramaturgiya dərsləri, ədəbiyyatşünas Məti Osmanoğlunun apardığı “Gənc yazarlar üçün ustad dərsləri” rubrikası, o cümlədən, Cavanşir Yusiflinin “Kulis.az” saytında ədəbiyyatın nəzəri məsələləri ilə bağlı yazıları ədəbi gəncliyə yaradıcılıq imkanlarını cilalamağa kömək məqsədi daşıyır. Gənclərin yaradıcılığına daimi qayğı və diqqəti ilə seçilən tənqidçilərdən Vaqif Yusifli, Elnarə Akimova, Nərgiz Cabbarlı, Lalə Həsənovanın obyektiv, operativ təhlillərini, mətnə, müəllifə yanaşması xüsusi qeyd edilməlidir.

Gənc tənqidçi Ülvi Babasoyun artıq neçə ildir tanış olan imzasını izləməyə marağı təmin edən filoloji esseləri Azərbaycan ədəbi tənqidinə yeni, özünəməxsus çalar qatan nümunələr sırasındadır. Onun 2024-cü ilin yanvarında yazdığı “Fərd olmağın harmoniyası” essesi Azərbaycan romanını, ən azı, yarım əsr irəli sala bilmiş Yusif Səmədoğlu, İsa Hüseynov, Çingiz Hüseynov “üçlüyü”nün özəlliyini səciyyələndirən əsas amili – “Yusif Səmədoğlu və İsa Hüseynovdan sonra Azərbaycan ədəbiyyatında Çingiz Hüseynovla da “təhkiyə meşələrinə” səyahət başladı“ qənaətində ümumiləşdirməklə yanaşı, Çingiz Hüseynovun obrazını son dərəcə dəqiq, aydın və ən əsası, fərqli şəkildə təqdim edir: “Çingiz Hüseynov Azərbaycan ədəbiyyatında bir etalon idi. Yaradıcılığında kəsir və qüsurlar varıydımı, vardı. O, Azərbaycan ədəbiyyatında elitist, avanqardist yazıçı idi. Şəxs olaraq kübar, elitar şəhər mühitini, xarizmatik yazıçı simasını təmsil edirdi.Onun haqqında keçmiş zamanda danışdığım üçün üzr istəyirəm.Hər kəs öz bioqrafiyasını yazır və Çingiz bəy Hüseynov bunu ləyaqətlə tamamladı..., o, kollektiv düşüncədən uzaq yazıçı ömrü yaşadı.Fərd kimi yaşamağın gözəl melodiyası idi bu... Onun ədəbi missiyası... “Fətəli fəthi” romanı oldu”.

Gülnar Səma Ulucay Akifin “Pulaxtaranlar” hekayəsində, “bədii mətn kimi mükəmməllik” gördüyü qənaətindədir, ancaq bu mükəmməlliyin təfərrüatlı şərhi fonunda “hekayənin ümumilikdə çox sadə olması” nəticəsi oxucunu nagüman qoyur.

Yanvar sayına imzası ədəbi prosesdə tez-tez görünən Elnarə Qaragözova redaktorluq edib. Burada da özünə sadiq qalaraq, müraciət etdiyi bütün mətnlərdə postmodern estetika axtarışını davam etdirir. Başadüşüləndir; elmi-tədqiqat mövzusudur. Redaktorluq etdiyi bu say üçün, məlum kontekstdə təhlil obyekti kimi tənqidçinin gənc bir imzanı seçməsi peşəkar etika baxımından daha məntiqli olardı, nəinki “Ulduz” jurnalının baş redaktorunun nəsrini.

Ədəbi mühitə doğma olan “525-ci qəzet”də, eləcə də, “Ədəbiyyat qəzeti”nin 27 dekabr sayında gənc tənqidçi Sevinc Mürvətqızının ədəbiyyatşünas, tərcüməçi Seyfəddin Hüseynlinin ötən il çapdan çıxmış “Tərcümə təcrübələri” kitabı haqqında resenziyası dərc olunub. Yazının peşəkar səviyyəsi, mətnləri, müəllifi duymaq, ədəbi təsərrüfatımızda tərcümə ilə bağlı ustad dərsi səviyyəsində qiymətləndiriləcək bir nəşr haqqında olan bu yazı resenziyanın az-az rast gəlinən gözəl nümunəsidir və rezonansı elə kitabın özü qədər oldu. Onun mətnə səriştəli nüfuzetmə qabiliyyəti ilə fərqlənən esseləri, gözəl üslubu ilə də yadda qalır.

Kitab nəşri ilə bağlı vəziyyət necədir? Əlbəttə, hər şeydən əvvəl, maliyyə problemləri, günümüzün nəşr mənzərəsi hamıya məlumdur. Bununla belə, nəşriyyatlar, məsələn, “Qanun” nəşriyyatı təsdiq edir ki, sifarişlər üzrə gənc müəlliflərin müraciəti kifayət qədər çoxdur. Olsun. Bu gün gənclərin kitablarını nəşr edən xeyli nəşriyyat adı sadalamaq olar. Gəncədə fəaliyyət göstərən “Kitab Oxu” nəşriyyatının ötən il buraxdığı iki gənc müəlliflin kitabını aldım: Adil Samirin “Səndən nigaranam” romanı, Aydın Kərimlinin “Sonuncu təbəssüm” hekayələr kitabı. “Səndən nigaranam” adı çox tanışdı.

Üç hekayəsini oxucuların mühakiməsinə verən “Sonuncu təbəssüm”ün müəllifi debüt intizarını annotasiya zəmanətinə etibar edib, annotasiya da oxucuya vəd edir ki: “Kitabdakı hekayələrin fərqli-fərqli süjetləri olsa da, adama elə gəlir ki, onlar vahid bir əsərin parçalarıdır. Şirin, axıcı dil, gözəl təbiət təsvirləri, rəvan təhkiyə, maraqlı dialoqlar...mərhəmət, sevgi, vicdan, peşmanlıq, qisas...” Bir sözlə, insan halı, tanış insanlar. Amma bəzən baxdığımızı görürükmü? Gördüyümüzü tanıyırıqmı? Təhsildə sosial-psixoloji xidmət üzrə ixtisas almış gənc müəllifin ilk kitabını hansı hisslərlə oxuyub, hansı hisslərlə bitirəcəyik, fərq etməz, debütün uğurunu,oxucu marağını arzulayaq. Gəncədə yaşayan gənc müəllif ədəbi proseslə görüşə gəlib. Bu sətirləri yazıram, özünü (“Şərq.az” 18.03. 2024) Hər sözə dönəcək adam deyiləm// Sən məni Allahın sözüylə çağır – deyə nişan verən Taleh Mansurun misraları düşür yadıma:

Sevsəniz insanı, ürək görərsiz,

Hər yeri, hər yanı ürək görərsiz.

Bu kələk dünyanı ürək görərsiz,

Gözlərdən boylanıb, ürəkdən baxın.

(“Ədəbiyyat qəzeti”, 12 oktyabr, 2024-cü il)

Daha bir gəncin yeni kitabı: “Hardasa, olardı 13-14 yaşım”. “Qanun” nəşriyyatında keçən il çıxan bu kitab Vüqar Vanın 3-cü romanıdır. Kitabın 3 redaktorunun hər birinin əsərlə bağlı fikri sanki oxucunu yönləndirir. Seymur Baycanın “Vüqarın romanı oxuyacağınız ən gözəl əsərlərdən biri olacaq” əminliyindən sonra Şəhriyar Del Geraninin təəssüratı yolayrıcındadır:”...təkrar oxuyanda gördüm, yox, ilk dəfədir...” Nadir Yalçına görə bu, həyatın müxtəlif üzləri ilə tanış olanların manifesti, maraqlı süjet, oxucunu özünə cəlb edən situasiyalarla zəngin romandır. Olsun. İlk baxışda adama elə gəlir ki,eksperimentlərə meyilli, dinamik Vüqar Van həmişə hər yerdə var, həmişə harasa tələsir, elə tələsə-tələsə, çaparaq danışdığı bioqrafik fraqmentləri birləşdirib, sonra ardıcıllıqla, amma səliqəylə düzüb. Ancaq mütləq dinləmək istəyirsən, maraqla gözləyirsən ki, sonra nə olacaq. Təhkiyəsi rəvandır, gündəlik həyatın sürətini hopdursa da, büdrəmir. Təbiətini mətninə yansıtmağı bacaran az müəllif görərsən, amma mənim həm də kitabını aldığım satıcının təsadüfən müəllif olduğunu biləndə gördüyüm Vüqar Van “gördüyünüz” adam deyil. Və mən mütəəssir baxışından üz-gözünə çilənmiş “təbəssüm”ün bu kitabın müəllifi olduğuna inandım. Köşə yazılarında və “cığallıqlarında” özünü xərcləməyinə heyfsiləndiyimiz bir neçə yazıçıdan biridir ki, məcburiyyətlərindən sıyrılıb, oxuyacağımız daha yaxşı romanlar yaza biləcəyinə inandıran bu kitab, həmin o yazıçının kitabının, yaxud kitablarının müjdəçisi və deposudur. Redaktorluğu, təhlilləri, kredosu da belə deyir. Vüqar Van o yazıçının gəlişinə hazırlıq görür. Sağlıq olsun.

Ədəbi prosesi canlandıran, hərəkətə gətirən kitab müzakirələrinin əhəmiyyəti, faydası Ədəbiyyat İnstitutunun müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin “Ədəbiyyat qəzeti” ilə birgə təşkil etdiyi müzakirələr fonunda cavab axtarılan suallarda daha yaxşı ifadə olunur. Ötən ilin yazında gənc yazıçı Ataqanın “Qanadlı körpü” kitabının müzakirəsi “yaxşı hekayə necə yazılmalıdır? – sualına cavab axtarışı və “Janrın tələbi nəzərə alınan, təhkiyəsi ədəbi təcrübədən yararlanan mətn yaxşı alınacaq”(Tehran Əlişanoğlu) nəticəsi ilə maraq doğurur. Gənc yazıçı Orxan Həsəninin “Və dalğalanırdı yaddaş dalğası” romanının müzakirəsi fonunda gənc nəsr üçün çevik düşüncənin dinamik yazı dilinin vacibliyi vurğulanıb.

Ötən il dövri nəşrlərdə gənc imzalar necə görünüb?

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı milli mətbuatın təcrübəsi ilə sıx bağlı olub. Cari ədəbi prosesi əks etdirən, istiqamətləndirən və tarixiləşdirən mənbə olan ədəbi jurnallar ədəbiyyatın estetik obrazının, ideya-məzmun istiqamətinin dəyişməsinin mənzərəsini verməklə yanaşı, onu izləməyə imkan verir. Alternativ ədəbi-mədəni tribuna və platforma olmaq iddialarının nümayişi olan nihilist mövqe, ədəbi nəsillərə dözümsüzlük fonunda sağlam, ağıllı, dərrakəyə sığışacaq həddə yeniliyi alqışlamağın tərəfdarı olan klassik “Azərbaycan” jurnalı, peşəkar yazıçıların tribunası olsa da, istedadlı gəncliyin özünüifadə imkanlarını Ədəbi gənclik, Debüt, Gənc tənqidçinin tribunası rubrikalarında təmin edir. 2024-cü ildə jurnal Tural Cəfərli, El Roman, Günel Ağazadə, Fərid Hüseyn, Elvin İntiqamoğlu, Fərqanə Səfərli, Səbinə Xosiyeva, Günel Rəcəb, Pərviz Qurbanlı, Leyla Əliyeva, Nuranə Abbasova, Həmid Piriyev, Asim Arazlı, Aysel Şıxlı, Əfsanə Rəvan, Səddam Laçın, Mir Kamilin yazılarına tribuna oldu. “Ədəbiyyat qəzeti” və “Ulduz” jurnalı bu adlara əlavə kimi Taleh Mansur, Nadir Yalçın, Təvəkkül Boysunar, Eminquey, Orxan Saffari, İntiqam Yaşar, Ulucay Akif, Yeqzar Cəfərli, Aysel Zülfüqar, Gülay Tahirli, İlkin Öz, Bəşir Niftəliyev, Fərqanə Səfərli, Rəvan Cavid, Nihat Pirin yaradıcılığından nümunələr təqdim etdi. Əslində, bu imzalar ədəbi prosesdə, bu və ya digər platformalarda, həm nəsrdə, həm poetik ovqatda, tərcümə sahəsində, ədəbi essedə fəaldırlar. Görüntülər ayrı-ayrılıqda bəzən gözlənilməzliklərlə sevindirir, bəzən gözləntiləri sozaldır. Olsun. Heç bir yaradıcılıq həmişə yüksəliş nümunəsi ola bilməz. Heç bir şair də tənqidlə istedadlı olmaz. “Ulduz” jurnalı bəzən onların “Özü ilə söhbət” rubrikasında sərbəstliyinə imkan yaratdı.

Gəncliyin maksimalist ruhu hər nə qədər güzəştə hazır olmasa da, bu gün də müşahidə olunan inkarçılıq, ənənəvi dəyərlərdən tez-tələsik imtina olunması, xüsusən, yeni dəyərlər yaradılmadan “köhnə” dəyərlərin arxivə göndərilməsi, onlardan üz döndərilməsi, yaxud ənənəvi dəyərlərin inkar olunması, hətta bu, ən yeni postmodernist konsepsiyanın səciyyəsi olsa belə, heç də yaxşı deyil. Gəncliyi itaətkarlığa dəvət heç deyil. Sınaqdan çıxmış “ən yaxşı yeni – unudulmuş köhnədir” nəticəsi ehkam kimi qiymətləndirilməyə layiqdir, həm də ona görə ki, cəmiyyətin də, fərdin də inkişafının keyfiyyəti dəyərlərin sintezinə nail olmaq və onlara yaradıcı yanaşmaqdan asılıdır. Başadüşüləndir ki, Mədəniyyəti təkcə yaradılanlar deyil, həm də yaradılanlara münasibət kimi qavrayan, qəbul edən düşüncədən yanaşılsa, klassik ədəbi irsə münasibətdə diqqətli və həssas yanaşma müasir ədəbi prosesin əsas keyfiyyət göstəricilərindən biri kimi xarakterizə olunmalıdır. Klassik irsə dəyər səviyyəsində münasibət – tarixə müraciət, klassik irsin tədqiqi və təbliği, sənətkarların təcrübəsindən bəhrələnmək, ayrı-ayrı sənətkarların yaradıcılıq nümunələrinə nəzirə, təbdil və iqtibaslar, ən başlıcası, ənənəyə novatorcasına yanaşma – müasir ədəbi prosesin inkişaf etdirilməsində, onun bir sıra problemlərinin həllinə istiqamətlənmiş yanaşmalarda, gənc ədəbi nəsillərin düzgün istiqamətlənməsində mühüm ictimai-estetik amillərdəndir.

Südabə AĞABALAYEVA

Ədəbiyyat qəzeti: xüsusi buraxılış .- 2025.- 11 iyul (№24).- S.20-21.