Bayquşun naləsi və insanlığın gecəsi

İmamverdi İsmayılovun "Bayquş və qarovulçu" hekayəsinə kulturoloji baxış

Ədəbiyyat obrazlar və hadisələr silsiləsinin özgü estetik dəyərlərlə süslənməsidir. - Bütün digər tərifləri ilə yanaşı belə bir tərifi də yadırğamayan söz sənəti həm də insanlıq sınaqlarının bədii platformudur. Yazıçının qələmi, çox vaxt dinməyən bir sual kimi zamanın ürəyinə sancılır: "Bu qədər qaranlığın içində, kim həqiqətən, bayquşdur?" - İmamverdi İsmayılovun "Bayquş və qarovulçu" hekayəsi də, məhz belə sualları gündəmə gətirən yeni bədii mətnlərdəndir.

Bu hekayə - estetik cizgilərlə işlənmiş, mifiklə realist təfəkkürün sınırında dayanan bir tənhalığın prozasıdır.

Burada bayquş arxetipdən insana doğru "uzanır"...Bayquş çoxmədəniyyətli şüurda ziddiyyətli semantik yük daşıyır: həm ölüm və viranəlik, həm də hikmət və ruhani gözləmlə bağlanır. Türk mifologiyasında isə bayquş şaman papaqlarının bəzəyidir - onun lələyində qoruyucu güc var. Hekayədə bu ikili simvolika - qarovulçunun nəvəsi ilə dialoqunda açıq görünür:

"Bəy quşudu, ee bu, bəy quşu! Necə qıyıb, güllə ata bilərsən ona, ay baba"?! Burada "bayquş" sadəcə, quş deyil - dəyişən zamanla toqquşan şüurun özüdür sanki...

Bəs qarovulçu? - O, kimdir - qoruyucu, yoxsa qorxağın biri? Qarovulçunun rolu məkanı və mənəvi sınırı qorumaqdır; amma bu hekayədə o, təkcə gecənin deyil, öz keçmişinin və toplumun lənətlədiyi səsin - "bayquş ulartısı"nın qarşısında da qoruyucudur; di gəl, qoruyucu olmaqla qorxan, düşündükcə zəif düşən insandır o: "Tər basmış yastığını aşırıb, uzuqoylu çevrildi... Divara naümid söykənmiş tüfəngə baxdı". - Burada qarovulçu - vicdanı ilə savaş içində olan insanlığın simasıdır. Ayrıca, müəllifin "Divara naümid söykənmiş tüfəng" - poetik kəşfi də öz yerində... - Zatən, İmamverdi müəllim həm bu, həm digər bədii əsərlərində, demək olar, hər dəfə bir poetik kəşfə imza atır, yaxud unudulmaqda olan sözləri, deyimləri yenidən dirildir.

Yenidən hekayənin özünə dönək; oxucu burada viranəlik və mifin çevrilməsi sürəcini (paralelliyini) izləməkdədir. Müəllif, folklorla yüklənmiş viranəlik anlayışını sadəcə fiziki çürümə kimi yox, ruhani iflas kimi təqdim edir. Bu mifik təcrid - tərk edilmiş ev, nalə çəkən bayquş və yuxuda qayıdan qız - həqiqətdə kültürün boğulan qatıdır. Viranələrdə məskən salmış bayquşun obrazı - toplumun unutduğu vicdanın metaforudur: "Bəlkə insan bayquşu lənətləyib susdurmaqla - öz əllərilə saldığı xarabalığın səsini kəsir"... - Bax, bu, öz kökünü inkar edən və öz lənətini başqasına yönəldən insanlığın obyektiv tənqididir. Akademik Nizami Cəfərovun sözügedən hekayə və onun müəllifi haqqında yazısının giriş vurğusunu bu məqamda xatırlamaq yerinə düşər: "Çox sevinirəm ki, görkəmli yazıçı, publisist və ictimai xadim İmamverdi İsmayılov bu günlərdə qələmə aldığı, ideya-məzmun, bədii- estetik enerji - miqyasca az qala roman gücündə olan "Bayquş və Qarovulçu" hekayəsilə ədəbi mühitimizi canlandıracaq daha bir yaradıcılıq uğuruna imza atdı. Az-çox peşəkar ədəbiyyatçının bu və ya digər dərəcədə diqqətli müşahidəsi dərhal göstərir ki, İmamverdi İsmayılovun yazılarında onun ictimai xadimliyi ön plandadır - bəhs elədiyi mətləbin sosial-psixoloji, siyasi-ideoloji, mənəvi-əxlaqi çəkisini, dəyərini (və məsuliyyətini!) son dərəcə həssaslıqla ifadə etməsi də məhz buradan irəli gəlir".

Uzun, amma zövqlə oxunan hekayə içsəl dialoqlar və bəşəri məsuliyyət baxımından da özünəməxsus səviyyəyə malikdir. Hekayənin bədii gücü hadisələrin uslu ardıcıllığı ilə yanaşı, içsəl monoloqların fəlsəfi qatında da yatır. Bayquşun ulaması - doğanın səsi ilə insanın vicdanı arasında körpüdür. Qoca qarovulçunun düşüncəsi isə artıq fərdi yox, bəşəri miqyas qazanır: "İnsan - canına qorxu düşən kimi, min hoqqadan çıxır... Qorxu isə... sonda qəddarlaşdırır və ölüm gətirir"!.. Bu məqamda hekayə bir fərdin faciəsindən çıxaraq, sivilizasiyanın axirət düşüncəsinə, yaxud sonrakı varlıq suallarına çevrilmiş olur.

Əsərin kuliminasiyası - güllənin atıldığı an - dramatikdir, ancaq dramatikliklə yanaşı, epistemoloji partlayışdır. Güllə bayquşu da, qarovulçunu da, habelə oxucunun susqunluğunu da deşib keçmək istəyir. Sonda isə itirilən "bəy quşu"nun yığvalı ilə birgə, insanın öz mənəvi toxunulmazlığını itirməsi baş verir.

"Bayquş... al qan içində can verən qarovulçunu, naqəfil açılan güllə ilə əlini nahaq qana batırmış qonşunu... özünü ağlayırdı"...Bu, artıq sıravi qəhrəmanlıq yox, kulturoloji sarsıntıdır - necə deyərlər, insan öz lənətini tanıyır, amma onu hələ də silahla "susdurmağ"a çalışır.

Uzun sözün qısası, İmamverdi İsmayılovun bu hekayəsi - xalq inancları, mifoloji kodlar, sosial konfliktlər və ekzistensial həyəcanlar fonunda yazılmış əsl kulturoloji mətn kimi dəyərləndirməni haqq edir. Bəs siz necə bilirsiz, "Bayquş və qarovulçu" - əslində, görmək və dərk etmək istəməyən insanlığın portreti deyilmi?.. Sizcə, bayquş bu hekayədə qorxununmu, həqiqətinmi səsidir? - Sual ritorik, cavab aydındır: həqiqətin! Kaş, həqiqətin səsini anlayanlar çox, eşidənlər daha çox olaydı...

Əkbər QOŞALI

Ədəbiyyat qəzeti .- 2025.- 18 iyul (№25).- S.7.