ZEN - gerçəkliyi əlcəklə deyil, yalın əllə tutanların fəlsəfəsi

Bilavasitə varlığın nüvəsinə tuşlanan, insan - təbiət harmoniyasının ən dərin qatlarını açan, "mütləq həqiqət"in (paramita) arxitekturasını yaradan, transendental müdrikliyi həyat tərzi kimi qəbul edən zen-buddizm üç böyük mədəniyyətin (Hindistan, Çin, Yaponiya) təcrübəsindən süzülərək meyvələnib.

Buddizmin bu yolu - insanın bütün mənəvi gücünü toplayaraq və mücərrəd təfəkkürün gərəksiz yükündən onu azad edərək, mənəviyyat tarixində ilk dəfə duyum (zen) - qavrayışın ilk və əsas pilləsi - təməlində bir yaşamın var olduğunu təsdiq edir. Əgər sivilizasiya addımbaşı yanılmaq, özünün qurduğu tor - ehkamlar, formallıqlar içərisində çırpınıb qalmaq istəmirsə, zen həyatının təbii məcrasına düşməlidir.

Zen-buddizm - bütləşdirməkdən mütləqləşdirməyə qədər bütün aktları rədd edir. Bu inkarda o təsdiq var ki, Varlığın içərisindən onun hansısa bir "hissəsi"ni - nə qədər "müqəddəs" olursa-olsun, müstəsnalaşdırmaq olmaz.

Varlığın mərkəzi və periferiyası yoxdur, vakuumu və doluluğu yoxdur. Sən ümumdünya harmoniyası içərisindən Özünə doğru hərəkət edirsən. Həm başlanğıcda, həm də sonda dayanan Özünsən. Sənin yolun - bütün yaradılışın yoludur. Qaranlıqlardan keçən bu yolda Çıraq sənin əlində deyil, içindədir!

Zen - azadlığın deklarasiyası yox, özüdür. Onun qapıları nəinki köləliyə, hətta azacıq asılılığa belə bağlıdır. İnsan - məbəddən, məbəd - Tanrıdan asılı deyil. "Nə monoteistik, nə də panteistik" olan (Sudzuki) Zenə sanki bütün dinlərin və fəlsəfələrin ən sağlam ideyalarının şəhdi-şirəsi süzülüb.

Ancaq bitməz özəlliyində bütün saçaqlanan mənaları ilə Zen - ədəbiyyat düşüncəsinin cövhəridir. "Cahana sığmayan" Şair - Zen ustadıdır.

Zen - İnsanı azad etdiyi kimi, Tanrını da dini ehkamların caynağından qoparıb hər zərrəsi bərq vuran Varlıq Okeanına qərq edir. Varlığın hər zərrəsi tək İnsanın da işıqlanması - buddalaşması onun Taleyidir...

Getdiyin yolun bitməyini istəyirsənsə, o qurtaracaq. Əgər onun yenidən başlamasını istəyirsənsə, bir daha açılacaq. Ancaq o həm yoldur, həm də sıldırım. Fəqət, hara burulsa da, birbaşa məqsədə hədəflənmiş yoldur.

Gerçəkliyi "əlcəklə deyil, yalın əllə tutmağ"a çalışan (Sudzuki) Zenin cavabı - sual, sualı - cavabdır. İnsanların ən çox istifadə etdikləri söz - Zendə ən az üz tutulandır. Diqqət mərkəzindəki nəsnəni daxil olduğu birgəlikdən ayırmadan tərpədilə biləcək nöqtəsindən oyandırmaqla, ona bir meh toxunuşunda dilləndirir Zen.

Əgər Varlıq özü danışa bilirsə, niyə Onun əvəzində İnsan danışmalıdır?! İnsanın susması - həm ona, həm Varlığa tam azadlıq verir. İnsan məntiqinə və bu məntiqin mücərrəd-çərçivə anlayışlarına pərçimlənməmiş Varlığın dili belə açılır, substansiyası belə bəlli olur...

Zen - insanın tapındığı o Həqiqətdir ki, burada Onunla Varlıq ayrı olduqda, sadəcə, bir-birini tanımır. Zen fəlsəfəsinin məqsədi də budur: İnsan özünün tanımadığı dünyada yaşamasın. Bu dünyanın ziddiyyətləri - məhz bizim tanımadığımız, bizə dolayı sırınmış, hətta özümüzə yad saydığımız dünyanın ziddiyyətləridir.

Bizim tanıdığımız dünya - içimizin dünyasıdır ki, o - əslində, yanlış olaraq özümüzə özgələşdirdiyimiz, hətta qorxub çəkindiyimiz dünya ilə Vəhdətdədir. Mənim dünyam - böyük dünyanın bir bağçasıdır. Vəhdət dünyasında - Düşmən yoxdur! Hətta - O yoxdur! Yalnız - Biz varıq!

Rahid ULUSEL

Ədəbiyyat qəzeti .- 2025.- 25 iyul (№26).- S.13.