Azadlığın məhbəsi

Bizi qlavlit adlanan nəzarət mexanizmindən, senzura deyilən "domokl qılıncından" ayıran zaman məsafəsi çox da böyük deyil, hətta o qədər kiçikdir ki, biz onun ağır nəfəsini hələ də kürəyimizdə (və ürəyimizdə!) hiss edirik. Bu, lap postsovet respublikalarının sosializmdən, ədəbiyyatın sosrealizmdən xilas olmasına rəğmən, sosrealizm düşüncəsinin hələ də qaldığını müşahidə etmək qədər kədərli və üzücüdür. Bəxtiyar Vahabzadə ilə razılaşmamaq olmur:

Qandal açılsa da qollarımızdan,

Köləlik hələ də beynimizdədir.

Bu məqamda Vaqif Səmədoğlunun oxucularla son görüşlərindən birində dediyi sözləri, bu sözlərdəki peşmanlığın acı tüstüsünün qıvrıla-qıvrıla səmanın ənginliyinə qarışdığını bir tutqun mənzərə kimi xatırlayıram:

"...Bu yaxınlarda Parisdən dostum, məşhur gürcü kinorejissoru Otar İoseliani mənə zəng etdi, ağlaya-ağlaya dedi ki, Vaqif, istəmirəm Gürcüstanda kapitalizm olsun və dəstəyi asdı. Kapitalizm uğrunda milli-azadlıq hərəkatı oldu, meydanlara çıxdıq, mübarizə apardıq, amma indi görürəm ki, kapitalizmin bizə verdiyi azad ticarət, demokratiya da dəhşətli, cavabsız sual imiş". ("525-ci qəzet", 18.09.2014)

Bu, əzazil xəstəliyin yorğun saldığı 75 yaşlı Vaqif Səmədoğlunun ömrünün sonunda dilə gətirdiyi etirafı idi. Həmin Vaqif Səmədoğlu ötən əsrin 60-cı illərinin sonunda öz nəslinin ədəbi arzusunu dilə gətirirdi, təntənəsini yaşayan ideologiyanın iflasa uğrayacağını öncəgörən əminliyilə rejimin üzünə oxuyurdu: hansı rəngdə çəkəcəklər vətənimi xəritələrdə?

Bu və bu qəbildən olan şeirlərinin toplandığı əl boyda ilk kitabını işıq üzü görəndən az sonra satışdan yığışdırmışdılar. Bir xeyirxah dostunun hesabına kitabın çox cüzi sayda nüsxəsini xilas etmək mümkün olmuşdu. Hələ bu, SSRİ-də çox məşhur olan görkəmli şairin - Səməd Vurğunun oğlu idi. Və ötən əsrin 60-cı illəri idi.

***

Hər cür qadağalara, tabulara müxalif olan insan təbiəti "senzura" sözünü şüuraltıda "azadlıqdan məhrumetmə" anlayışı kimi qəbul edir. Avropanın 600 il əvvəl tanış olduğu bu söz hissi-emosional çalarının ağırlığı ilə yaradıcı insanın həyatını işgəncəyə çevirəcək qədər müdhiş səslənirdi. Amma eyni zamanda senzuranın yaradıcılığa təkan verən amil olduğunu deməklə biz "Amerika kəşf etmirik", sadəcə, qlavlit deyilən idarənin çox intensiv fəaliyyət göstərdiyi dövrü yaşamış, həmin idarənin əməkdaşları ilə qarşı-qarşıya oturub, qırmızı qələmlə sual işarələri qoyulmuş parçalara, cümlələrə, misralara yenidən baxaraq, hakimin suallarına cavab verirmiş kimi, özlərini təmizə çıxarmağa çalışmış, müdafiə edə bildikləri də, bilmədikləri də olmuş redaktorun, naşirin, yazıçının qənaətlərinə söykənərək söyləyirik.

"Yazıçı əsəri senzorun oxuyacağını hələ yazmağı düşünərkən, sonra onu qələmə alarkən gözünün qabağına gətirirdi. İstər-istəməz, özündən asılı olmayaraq, o, əsərinin, fikirlərinin ilk senzoru olurdu. İstedadlı yazıçılar nə edirdilər? Hələ əsər rüşeym halında olanda həyatın ağrılarını, quruluşun, sistemin eybəcərliklərini; kəskin fikirləri, cəsarətli sözləri elə bədii dona girdirirdilər ki, senzorun yapışmağa yeri qalmasın. Çox vaxt da buna istedadın gücü ilə nail olurdular. Daha bir vasitə "Ezop dili" idi; bu yolla da senzuradan yayına bilirdilər.

Senzorun da gerilədiyi, tərəddüdlə də olsa, güzəştə getdiyi, bilərəkdən gözyummaları da olub. "Azərbaycan romançılığının zirvəsi" (Anar) hesab olunan "Qətl günü" romanı "Azərbaycan" jurnalında dərc olunmazdan əvvəl aylarla qlavlitdə "həbs" olunmuşdu. Baxmayaraq ki, Yusif Səmədoğlunun istedadı və şöhrəti, "yuxarılarda" nüfuzu kifayət qədər asan çap olunmağına imkan verirdi, senzura konkret səbəb göstərə bilməsə də, əsərin jurnalda dərcini ləngidirdi. Amma tezliklə "yuxarılarda" kimlərəsə pıçıldadılar ki, yazıçı, əsərinin nəşrinə icazə verilməyəcəyi təqdirdə, mühacirət etmək niyyətindədir. Əlbəttə, SSRİ kimi bir dövlətdən Səməd Vurğun kimi şöhrətli bir şairin şöhrətli oğlunun imtina etməsi heç də xoşagələn hadisə olmazdı... Tezliklə romanın "zərərli və qorxulu" olmadığı, çapa məsləhət bilinməsi ilə bağlı rəy redaksiyaya çatdırıldı və nəhayət, 1984-cü ildə 2 ay sonra - iyunun ortalarında jurnalın aprel nömrəsi çapdan çıxdı. "Qətl günü" romanı inanılmaz şöhrətlə ədəbiyyat tariximizin parlaq hadisəsinə çevrildi".

Bu və bu kimi onlarla belə hadisələri misal çəkən jurnalın Baş redaktoru - tənqidçi, tərcüməçi, ssenarist, ömrünün 50 ilini 103 yaşlı jurnalda əritmiş İntiqam Qasımzadə həm də bu fikirdədir ki, senzuranın ləğvindən sonra yazılan əsərlərdə bədiilik azalıb. Səbəb - məsuliyyət hissinin zəifləməsidir.

Görünür, qadağalar həm də insanın müqavimət hissini artırır, onu daha məhsuldar və mobil olmağa səfərbər edir. Nəticədə, yazıçı da, əsər də bundan yalnız udur.

Heminquey yazırdı ki, bədii əsərdə yazılanlar aysberqlər kimi olmalıdır, əslində; bir hissəsi suyun üstündə, yeddi hissəsi altında.

Bir məsələni də unutmayaq: senzorların zövqü, qiymətləndirmə bacarığı və vəzifə borcu, sərvaxt məsuliyyət hissi heç də milli təəssübkeşlikdən, humanizmdən, bəşəri dəyərlərə məhəbbətdən xali deyildi. Həyat həqiqətlərinə, ictimai varlığa və cəmiyyət hadisələrinə baxışı etibarilə qabaqcıl fikirli, vicdanlı, fəal vətəndaş mövqeyilə sənətin və sənətkarın əsil qiymətini bilən, dəyərləndirən senzorlar da olub və onlar ictimai münasibətlər dəyişəndən sonra, vəzifədən gedəndən sonra da yazıçıların dostu olaraq qala bildilər, onların sıralarına ürəklə qoşulmağa mənəvi haqlarını itirmədilər. Əslində, bütün dövrlərdə vəziyyət və şəraitin verdiyi cüzi imkanları xalqın maraq və mənafelərinə yönəltmək şövqü ilə çalışan insanlar olub və olacaq. Məsələ qiymətləndirmək və təqdimat mədəniyyətinə bağlıdır.

***

Bir məsələni qeyd etmək lazımdır: senzuranın da milli xarakteri var. Bu xarakter mentalitetdən, milli-mənəvi dəyərlərdən asılıdır. Məsələn, Qərbdə rəğbətlə qarşılanan bir yanaşma Şərq düşüncəsi üçün qəbuledilməzdir və ya əksinə, Şərqin inadla qorumağa çalışdığı dəyərlər və ölçülər Qərb təfəkkürünə yaddır. Elə bu məqamda bu gün çox aktual olan, Qərbin cidd-cəhdlə, demokratiya göstəricisi kimi müstəqilliyini yenicə əldə etmiş ölkələrə ixrac etməyə çalışdıqları, bəzənsə, bir tələb kimi irəli sürdüyü Diffamasiya haqqında Qanunun qəbulu ilə bağlı ikili münasibəti xatırlatmaq istərdik. Bəli, şərəf və ləyaqətin qorunması, azad söz, azad fikir və ifadə azadlığı bütün dövrlər üçün aktual olsa da, onun tətbiqində milli xarakterin, mental xüsusiyyətlərin nəzərə alınmasının vacibliyi unudulmamalıdır. Şərəf və ləyaqət, ailə, namus, şəxsi həyatın ictimailəşdirilməsi məsələsində şərqli, qafqazlı düşüncəsi ilə fransız, rus, holland, fin, amerikalının fikri fərqlidir. Şərqli üçün söz, etibar, inam, ləyaqət hissi tarixən daha çox yazılmamış qanunlara tapınıb, onun üçün bu məsələlərin qanunla, hüquq-mühafizə orqanlarının müdaxiləsi ilə, məhkəmə çəkişmələri ilə həll olunması az qala şərəf və heysiyyətinin alçaldılması anlayışı ilə ekvivalentdir. Vətən, bayraq, papaq, at, namus, milli valyuta, ölkənin, xalqın rəmz hesab olunan bir çox nəsnələri də bu qəbildəndir.

***

1998-ci ildə Azərbaycanda senzura ləğv olundu. Bununla da, sanki müəyyənliyin sonu gəlib çatdı. Senzuranın ləğvindən sonra dəyərlərə münasibət dəyişdi; mövcud rejimə şair kimi müxalif olmuş Azərbaycan şairi Bəxtiyar Vahabzadənin şeiri istiqlalın və yeni əsrin ilk illərində yenə də narazı notlara kökləndi:

Azadlıq! Nəhayət, qovuşduq sənə,

Amma deyəmmədik: "Şükür, Allaha!"

Senzuranın ləğvi ilə yaranan mənəvi məsuliyyətin az qala unudulması, əxlaqın insan münasibətləri çərçivəsində yox, daha çox insan-texnika-insan münasibətləri ilə "tənzimlənməsi" işarə oxunu tərsinə çevirir və senzuranın mənfi çaları dəyişir, onun bu böhrandan az qala, yeganə xilas yolu olması haqqında fikirlər daha tez-tez və ucadan səslənir.

Kütləvi kommunikasiyada mənəvi idealın sıxışdırılması, unudulması əxlaq anlayışını arzuolunmaz çalarlara bürüyür. Bu gün insan əxlaqı anlayışı makromühitin təsiri ilə formalaşır, daha irsi keyfiyyətlər, mikromühitin klassik anlamda əxlaqi dəyərləri dominantlığı qoruya bilmir. Bu gün ailəni və cəmiyyəti sosial şəbəkələr idarə edir və onlar elə adamları, elə düşüncəni bizim evimizə gətirir ki, biz özümüz onları evimizin kandarından içəri buraxmazdıq. İnsan-texnologiya-insan üçbucağında rasional düşüncənin hökmranlığı senzuranı da gücsüz edir.

90-cı illərdə senzura nə qədər güclü idisə, ona qarşı müqavimət hissi də eyni dərcədə güclü idi. 1990-cı ilin məlum Yanvar hadisələrindən sonra Bakıda çıxan qəzetlərin səhifələri ağ ləkələrlə dolu olurdu. Bu ağ ləkələr senzuranın dərcinə icazə vermədiyi materialların yeri idi. Senzuraya, rejimə etirazı, meydan oxumağı "şəkilləndirirdi". Rusiya komendant saatının amansız nəzarəti şəraitində belə, yeni nəşrlər yaranırdı, leqal, ya qeyri-leqal fəaliyyət imkanları səfərbər olunurdu.

Maraqlıdır ki, senzura başqa bir fəaliyyət sahəsinə rəvac verirdi; "samizdat"lar qadağan olunmuş ədəbiyyatın nəşri ilə senzuranın öz əli ilə özünə vurduğu zərbə effektini gücləndirirdi. Senzuradan keçməyən yazıçı, əsər daha tez və daha sürətlə populyar olurdu. Azad sözə, azad düşüncəyə əngəl olan senzuranın ləğv edilməsi potensial imkanlara əsaslanan yeni ifadə tərzi tələb edirdi. Daha ağ ləkələrə ehtiyac olmasa da, tezliklə başqa "ləkələr" narahatlıq doğurmağa başladı. Daha "Ezop dili"nə, sətiraltı mənaların çatdırılması yolları üzərində düşünməyə ehtiyac qalmadı. Əvəzində, ölçü hissinin itirilməsi, ifadə məsuliyyəti əvəzinə əndazəsiz intonasiya baş alıb getdi, mənəvi dəyərlərin deqradasiyası qorxusu gəldi.

Vəzifə eşqinə, mənsəb eşqinə

Qardaş qardaşına güllə atırsa,

...Vətən övladları biri-birinə

Efirdə, qəzetdə böhtan atırsa...

Belə azadlığı istəmirəm mən,

Belə azadlığı istəməz Vətən!

Deqradasiyaya uğramış (və ya uğradılmış!) əxlaqla milli simasızlıqdan sığortaya kimsə zəmanət verə bilməz. Bəli, senzuradan azad olmuş mətbuat və ədəbiyyat münasibətlər və fəaliyyət prinsiplərinin adını və sərhədlərini düzgün müəyyənləşdirmək çətinliyi ilə üz-üzə qaldı. Doğrudanmı, bizi öz vicdanımızla üz-üzə qoya biləcək bir qüvvənin adı senzuradır?! Doğrudanmı, senzura nostaljisi doğru yola çıxaracaqdı? Deməli, boşluqlar vardır, onların müəyyənləşdirilməsi və aradan qaldırılması haqqında düşünmək lazım gəlir. Hər şeydən əvvəl, işğal və atəşkəs və nəhayət, hətta bu gün qələbə sevincini yaşayan bir ölkədə hərbi, siyasi, milli təhlükəsizliyin nəzərə alınmasının vacibliyi yazıçının, naşirin üzərinə daha böyük məsuliyyət qoyur və peşəkarlıq amilini bir daha aktuallaşdırır.

Sual oluna bilər, senzura hansı halda daha təhlükəlidir və ağrılıdır: məhsulun çapaqədərki, ictimailəşdirilməsinədək olan mərhələsində, yoxsa informasiyanın, mətnin, nəşrin çapdan sonra nəzarətə alınması, yayımdan "yığışdırılması", başqa sözlə, daldan atılan daş?! Söhbət hərbi senzuradan, dövlət sirlərinin qorunmasından, ictimaiyyət üçün maraqlı olan insanın şəxsi həyatından gedirsə, "zərərin məhdudlaşdırılması" baxımından senzorun vaxtında müdaxiləsi, bəlkə də xeyirədir?! Hər halda, sual açıq qalır.

Dövlət Sirlərini Mühafizə Edən Baş İdarənin ləğvindən sonra bütün müsbət və mənfi məqamları ilə ictimai rəyə təsir imkanları açıq olduğundan, media və ədəbiyyatın milli və dövlətçilik maraqlarına, cəmiyyətin maraqlarına nə dərəcədə uyğun olub-olmamasını düşünmək peşəkarlığın bir göstəricisinə çevrildi.

Senzuranın ləğvi məsələsinə münasibət də birmənalı deyildi. Rəylərin bir qismi bu fərmanı alqışlayır, onu vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunda bir addım, nailiyyət, mətbuatın müstəqil inkişafının, söz və ifadə azadlığının, sərbəst yaradıcı fəaliyyətin təmin olunması yönündə müstəsna addım kimi dəyərləndirirdilər. Nəzərə alsaq ki, hakimiyyət bu addımı müharibə şəraitində atmışdı, həmin dövr üçün çox cəsarətli addım idi. Digər qismi isə, əksinə, senzuranın ləğvini medianı məhkəmə çəkişmələrinə sürükləmək cəhdi kimi qiymətləndirirdi. Əslində, bu addım milli vətəndaş həmrəyliyinə, medianın məsuliyyətli olmasına çağırış idi: "Deməyə sözün, hünərin, cəsarətin və yaradıcı yanaşman varsa, buyur".

Məsələnin başqa bir tərəfi də nəzərdən qaçırılmamalıdır: mənəvi dəyərlərə senzuranın yoxluğu şəraitində reytinq "xəstəliyi" daha güclü zərbə deyilmi? Açıq-saçıqlıq, hər şeyi öz adı ilə səsləndirmək ifadə azadlığıdırmı? Məhz belə düşüncənin nəticəsidir ki, bu gün belə təəssürat yaranır ki, senzurasızlıq insanı öldürür. Amma düşünmək istəyirsən, doğrudanmı, cəmiyyətin, insanlığın yeganə problemi senzuranın olması və ya olmamasıdır? Əslində, internet üzərində senzura - nəzarətin yalnız ictimailəşdirilmiş "məhsul"a, fəaliyyətə müdaxilə edə bilən növü, eləcə də ona münasibətlə bağlı görüşlər, qənaətlər yeni müstəviyə keçir. Senzura internet üzərində nəzarətdə gücsüzdür. Klassik anlamda senzura isə, əslində qalmalıdır və qalır da. Redaktə, peşəkar redaktor və vicdanın simasında qalır. Bu "senzor" çox mühüm bir iş də görür: mənsub olduğu ədəbiyyatın, medianın "dil" problemindən tutmuş, hər cür dəyərlərə münasibəti tənzimləyir, yeni və köhnə düşüncəni, yeni və köhnə üslubları, ahəngi, intonasiyanı balanslaşdırır. Daha doğrusu, belə olmalıdır! Azadlığın anarxiya olmadığını unutmayaraq, cəmiyyətin taleyinə məsul olduğunu unutmayaraq, onun humanist ovqatda inkişafına nail olmağa çalışaraq! Yalnız belə olduqda cəmiyyət üzvlərinin mənəvi gücü çox olar, ümumi ahəng, harmoniya təmin olunar. Əslində, gözəl, sağlam cəmiyyət o cəmiyyətdir ki, onun hər bir üzvü mahiyyətindən qaynaqlanan həyat yaşayır, fəaliyyət göstərir. Əgər hər kəsin vicdanı onun senzoru ola bilərsə, senzuraya - hamının təsəvvüründə qorxunc, amansız idarəçilik metoduna ehtiyac qalmayacaq. Belə olarsa, senzura da, növündən, xarakterindən asılı olmayaraq, mənəvi borcunu, İnsan adının layiq olduğu mövqeyi müdafiə etməklə, bəşəriyyətin, cəmiyyətin taleyini düşünməklə yerinə yetirməli olduğunu dərk edəcək. Bədii yaradıcılıq sahəsinə gəlincə isə, onun obyekti insandır, insan-cəmiyyət, insan-təbiət münasibətləridir. Bu münasibətlər aydınlaşmayınca, ədəbi ideal müəyyən olunmayınca, sözün, ədəbiyyatın böhranı qaçılmazdır.

Südabə AĞABALAYEVA

Ədəbiyyat qəzeti .- 2025.- 25 iyul (№26).- S.18;19.