5 saniyəlik Əbədiyyət "Sənət haqqında hekayələr" silsiləsindən

Qədir Rüstəmovun unudulmaz xatirəsinə

Bir az ordan-burdan - qiymətlərin qalxmasından, adamların vəfasızlığından, nə bilim, havaların korlanmasından mırt vurandan sonra adi məişət mövzularındakı improvizasiyaları tükəndi, elə bil köməkləşib ikisinin bir yerdə apardığı daş sürüşüb əllərindən yerə düşdü. Amma yol uzun idi - Şəkiyə dostlarının toyuna gedirdilər, 4 saatlıq yolu qısaltmaq üçün hıqqana-hıqqana da olsa, o daşı yenidən qaldırıb başlarını qatmalı idilər.

Arif musiqini sevdiyinə görə dostu söhbəti fırladıb ona tanış, doğma olan mövzunun üzərinə gətirmək üçün dedi:

- Bura bax, Arif, gələn ayın 28-i sarayda müğənni filankəsin konserti olacaq. Gəlsənə, ikilikdə gedək?

Arif sükanla bərabər başını da azca sağa çevirib dodaqlarını büzdü:

- Onun səsində rənglər yoxdur, axı. Olubsa da hamısı bir-birinə qarışıb horraya dönüb. Niyə gedək ki?

Dostu da jurnalistdi, özü də necə deyərlər, musiqi, ifaçılıq mövzuları üzrə ixtisaslaşmışdı. Ona görə də Arifin gətirdiyi arqument onu bir qədər təəccübləndirdi.

- Yaxşı, ağ eləmə də... Konsertə müğənninin səsini, oxuduğu mahnıları dinləməyə gedirlər, yoxsa səsində rənglər axtarmağa?

Arif sanki bu sualı gözləyirdi. Gülümsəyib sürəti bir az azaltdı, nəzərlərini yoldan ayırmadan, bu dəfə onu əməlli-başlı təəccübləndirən sözlər dedi:

- Səsin rəngi, çalarları yoxdursa, onun oxuduğu, dediyi nə olacaq, qoca? Məgər hər nəğməni, hər melodiyanı bizə sevdirən onun rəngləri deyilmi?

Eşitdikləri onun - musiqi mövzusunda 30 ildir qələm çalan jurnalistin yazılarında istifadə etdiyi standart ölçü-biçidən, bənzətmələrdən kənar idi. Yazılarında səslərin rəngləri barədə yazmaq bir yana, heç bu barədə düşünmək belə ağlına gəlməmişdi. Ona görə də fikirləşdi ki, Arif yəqin zarafat, dilxoşluq edir, ona dostyana sataşır.

- Bura bax, nə mənim başımı xarab eləyirsən! - dedi. - Müğənni, bəstəkar, rəssam-zaddı sənin üçün ki, rənglərdən, boyalardan şəkil çəksin? Mahnıdır da, çıxıb oxuyurlar - biri yaxşı, biri orta, biri də ki, ...o söz.

Arifin təslim olmaq fikri yox idi.

- Sən bunları başa düşməzsən, qoca. Səninki belədir də: "Filankəs çox gözəl oxudu", nə bilim, "bəhmənkəsin çox gözəl, məlahətli səsi var". Heç bir dəfə fikirləşmisən ki, o gözəl dediyin şeylərin gözəlliyi nədədir?

Sadə sual idi, amma, deyəsən, düz "doqquzluğa" dəymişdi.

Dostunun ona bu cür meydan oxumağı, düzü, xətrinə dəydiyindən mısmırığını sallayıb dinmirdi. Musiqi həvəskarının ona - 30 ilin peşəkarına dərs keçməsindən bir az pərt olmuşdu.

Üzünü pəncərəyə çevirib çölə baxmağa başladı. Yazın ən gur vaxtları idi. Hər tərəf yaşıllığa bürünmüşdü. Yüngül meh təzə otun, yenicə açan çiçəklərin ətrini pəncərənin açıq nəfəsliyindən içəri doldururdu. Nəzərlərini gizlənqaç oynayan uşaqlar kimi otların arasından boylanıb tez də gizlənən bənövşələrdən, ağappaq nərgizgüllərindən ayıra bilmirdi. Yolun kənarındakı alça ağaclarının ağappaq çiçəkləri otların arasındakı lopa-lopa güllərlə əvəz olunduqca ruhu sanki hər dəfə nəsə yeni bir ahəngə köklənirdi. Başqa vaxt olsaydı, bəlkə də bu gözəlliyə, rəngarəngliyə bu qədər aludə olmazdı. Amma indi gözünün önündə olanlara bir qədər başqa gözlə baxmağa çalışırdı...

Qəfildən beynində doğan "Əgər bu rəngarənglik, müxtəlif rənglər arasında harmoniya olmasaydı, ətraf belə gözəl görünərdimi?" sualından diksinən kimi oldu. Tələbə vaxtı bir şairin çox xoşuna gələn və ilişib beynində qalan misralarını xatırladı:

Ağac da gündə bir hoqqa çıxardır,

Yarpağı yaşıldır, çiçəyi ağdır...

Görəsən, şair o ağacların barının rənglərini niyə yaddan çıxarıb? Axı yaşıl yarpaqlı, ağ çiçəkli o ağaclarda yetişən meyvələrin rəng çalarları o qədər müxtəlif olur ki, tapıb adını da deyə bilmirsən - 7 rəngdən, yalan olmasın, 77 rəng alınır...

Beynində hər şey bir-birinə qarışmışdı. Fikirlərini bir nöqtəyə cəmləşdirməyə, mülahizələrini arqumentləşdirməyə dayaq nöqtəsi tapa bilmir, acizliyindən əsəbiləşirdi. Arifin onun düşüncələrinin ağzını aparıb divara dirəməyindən yamanca dilxor olmuşdu. Nə isə bir tutalqa axtarırdı ki, ondan yapışıb öz məntiqimi ortaya qoysun.

- Bura bax, dostum, - dedi. - Rəng göz önündə olan şeydir. Biz onları görür və bir-birindən ayırırıq. Musiqi səsləri isə gözə görünmür axı. Məgər səsin eni, uzunu, hündürlüyü var ki, biz onu görək? Bir şey ki, gözə görünmür, onun rəngini necə görmək olar?

Arif dərhal cavab verməyib fikrə getdi. Bunu özünün kiçik qələbəsi hesab edib ürəyində sevindi: "Görək, indi nə düdüləyib tökəcəksən, ay oxumamış alim?".

Dostu bir siqaret yandırdı. Tüstünü nəfəslikdən çölə üfürüb dedi:

- Sən ruhların varlığına inanırsan, qoca?

İnanırdı. Ona görə də fikirləşmədən cavab verdi:

- Hə, inanıram.

- Ay sağ ol. İndi de görüm, indiyədək bir dəfə də olsun ruh görmüsən?

- Amerikalıların çəkdiyi "Ruh" filmində görmüşəm.

- A kişi, kinoda demirəm ey. Kino illüziyadır, fantaziyadır. Həyatda, reallıqda?

- Məncə, reallıqda heç kim ruh görməyib, çünki ruhlar da gözəgörünməzdir - deyib səbirsizliklə Arifin reaksiyasını gözlədi.

- Amma elm sübut edib ki, pişiklər ruhları görürlər. Bundan nə nəticə çıxır?

- Bundan o nəticə çıxır ki, səsin rəngini, boy-buxununu görmək üçün gərək pişik olasan, - deyib, şit-şit gülməyə başladı.

Arif:

- Hırıldama, alə, - dedi. - Pişik olmaq lazım deyil. Amma pişiyin görmə kanalındakı hansısa bir hüceyrənin Allahın lütfü sayəsində insanın beyninə düşməsi kifayətdir ki, o da ruhu, olsun ki, səsin rənglərini görsün. Başa düşürsən nə deyirəm?

Nə cavab verəcəyini bilmirdi. Yenə çaşıb qalmışdı.

Arif siqaretinin kötüyünü nəfəslikdən çölə atıb davam elədi:

- Mən bir jurnalda oxumuşam ki, səsin, melodiyanın rənglərini, boyunu, hətta yaşını görən adamlar var. Allah onlara hamıdan fərqli olaraq əlavə bir duyğu kanalı verdiyindən onlar bunu bacarırlar.

Özünü peşəkarı saydığı sahəyə aid Arifin belə zəngin məlumata malik olmasından artıq heyrətlənməyə başlamışdı. Eyni zamanda həm pərt olmuşdu, həm də içində qəribə bir həsəd, qibtə hissi baş qaldırmışdı və indiki halında bu vaxta qədər yazdığı yazılardakı şablon cümlələri, sxematik bənzətmələri yadına salıb utanırdı.

- Yoxsa sən də o adamlardansan? - deyə boğuq səslə soruşdu.

Arif:

- Yox, qoca, yox. - dedi. - O xoşbəxtlik mənə nəsib olmayıb. Mən onların böyür-başında hərlənib tökdüklərini yığanlardanam - deyib yenə gülümsədi.

İllərdən bəri içində formalaşmış və yazı yazanda köməyinə gələn meyarlar, deyəsən, yavaş-yavaş alt-üst olmaqdaydı. Deməli, o, aysberqin üzdə olan balaca hissəsi ilə baş girləyirəmmiş. Amma inadkarlığına salıb belə tez, asanlıqla təslim olmaq da istəmirdi. Ona görə də özünü toparlayıb sonuncu hücuma keçdi:

- Yaxşı, tutaq ki, sən səsləri öz rəngləri-filanı ilə görürsən. Bəs onların boy-buxunu haqqında nə deyə bilərsən? - Nə qədər çalışdı, sualındakı iztehzanı ört-basdır edə bilmədi. - Belə çıxır ki, səs nə qədər çox davam edirsə, boyu da bir o qədər uzundur?

- Yox, qoca, elə deyil. Bu, səsin üfiqi tərəfə yayılmasıdır və onun boyuna heç bir dəxli yoxdur. Səsin diapozonu, gurluğu da eləcə. Elə səs olar ki, gurultusundan qulaqların batar, amma boyu heç bir qarış da olmaz. Və əksinə, kiçik bir zümzümənin, hətta pıçıltı ilə oxunan sözün boyu göyün yeddinci qatına, hələ desən, Allahın dərgahına gedib çatar.

Arifin dediyi hər cümlə, hər söz onun yazı boxçasındakı nimdaş sözlərin başına ağır kürz kimi dəyirdi.

- Səncə, Azərbaycanda səsinin boyu ən uca olan müğənni kimdir? - Bu, sonuncu saman çöpündən yapışmağı idi.

Arif dərhal cavab vermədi. Üz-gözündən hiss olunurdu ki, ürəyində nəyisə ölçüb-biçir, deyəcəyi sözlərin məsuliyyətindən bir az çəkinir. Səbrini basa bilmədi:

- Adə, dillən də!..

- Onlar çox deyil, qoca, barmaqla sayılacaq dərəcədə azdır, - bunu deyib pencəyinin yan cibindən bir fləş-kart çıxartdı və maşındakı maqnitofonun yuvacıqlarından birinə taxıb düyməni basdı.

Əvvəlcə ansamblın ifasında "Cahargah" rəngi səslənməyə başladı və dərhal başa düşdü ki, dostu muğamın dəstgah şəklində ifasının lent yazısını qoyub - onun muğam sevdasından çoxdan xəbərdar idi. "Görəsən, kim oxuyacaq?" - deyə öz-özündən soruşdu. - "Yaqub? Arif? Sabir? Bəlkə cavan xanəndələrdən kimsə?"

Rəng başa çatanda Qədir Rüstəmovun səsi maşının salonuna yayılanda, düzü, bir az çaşdı. Hamı kimi o da Qədiri xalq mahnılarımızın, təsniflərimizin təkrarsız ifaçısı kimi tanıyırdı. Bilirdi ki, adətən muğam parçalarını da mahnı və təsniflərlə bir yerdə, necə deyərlər, onların içində oxuyur. Amma onun ifasında dəstgah eşitməmişdi. Özü də nə, nə - "Cahargah!"

Qədir zildən başlayıb bəmə - "Mayə"yə keçdi və yalnız ona xas olan sintaksisdə muğamı xırdalamağa başladı. Bayaqkı söhbətin havası başından çəkilib getməmişdi deyə, ifanı Arifin dediyi ölçü-biçidə dinləməyə çalışırdı. Doğrudan da, Qədirin səsində qəribə bir cazibə, başqa səslərdə olmayan mistik bir qüvvə vardı. Sanki körpə uşaq səslərindən tutmuş dünyanın hər üzünü görmüş nurani qocanın nəsihətlərinə qədər min bir çalar vardı bu səsdə və bu qoca səs Qədirin təkcə boğazından yox, sanki vücudunun bütün hüceyrələrindən qopub gəlir, hardasa uzaqlarda - səmanın dərinliklərində nəyəsə toxunub əks-səda verirdi. Bu səs gah bələkdəki körpənin qığıltılarını, hıçqırıqlarını yada salırdı, gah da vüsala qovuşan gəncin sevincini, xoşbəxtliyinin səsini, gah dərd çəkən insanın xiffətindən danışırdı, gah da şərə qalib gələn ruhun zəfərindən. Səsdə bir ululuq, yenilməzlik, eyni zamanda bir qədimlik vardı, - elə bil yüz, min illərin o tayından, hansısa məchul bir sonsuzluqdan gəlirdi.

Qədir "Müxalif" şöbəsini oxuyanda ruhunu xoş bir həyəcan bürüdü, çünki sonra "Mənsuriyyə" gəlirdi və ahəng, temp, ritm baxımından bir-birinə zidd mövqedə dayanan bu iki şöbə arasında körpü-keçid salmaq, necə deyərlər, əhval-ruhiyyənin "Müxalif" adlı adasından "Mənsuriyyə" adlı digər adasına rahat, əziyyətsiz sıçramaq "Cahargah"da ən məsuliyyətli, həm də ən çətin məqam idi. Təkrarsız Qədirin bu keçidi də, təbii ki, heç kimin keçidinə bənzəməməli idi.

Və həmin an gəlib çatdı...

Qədirin "qurduğu" cəmi beş saniyəlik keçid əvvəlcə qulaqlarından girib beyninə oturdu, ordan da çıxıb ürəyinə sancıldı və nəhayət, ürəyindən süzülüb ruhunun bütün nöqtələrinə necə paylandısa, bütün içi silkələndi.

O sözsüz keçid, o zəngulə təkcə iki şöbəni bir-birinə calamırdı, həm də nə isə vacib bir mesaj ötürürdü, hansısa mühüm və qeyri-adi bir anın dramını rəsm edirdi...

İfa başa çatdı və Arif gözləmədiyi halda qəfildən sürəti azaldıb əyləci basdı. Maşın dayananda üzünü dostuna tutub dedi:

- Yadında saxla, qoca, Azərbaycanda boyu ən uzun səslərdən biri bu səsdir. Bu səsin boyu yüz, min illərin həsrətinin, nisgilinin, sevgisinin boyu qədərdir. Bu səs zamanın fövqündədir. Onun boyu yerdən göyün yeddinci qatına, bəlkə də Allahın dərgahına qədər uzanır. Allahın nurundan bir zərrəcik var bu səsdə...

Eşitdiklərindən daha heyrətlənmirdi, daha doğrusu, heyrətlənirdirsə də, bu heyrət həmin o keçidin yaratdığı heyrətdən kiçik idi. İçi didilib-dağılırdı. Nə üçün, nə səbəbdən - heç özü də bilmirdi.

Şəkidə toyda da, Bakıya qayıdandan sonra işdə də, evdə də, yemək yeyəndə, lap uzanıb dincələndə də o zəngulənin sehrindən çıxa bilmirdi. Bu narahatlığın səbəbini axır ki, tapdı - ona əzab verən həmin keçid zənguləsinin dedikləri barədə nə isə yazmaq, onun sözlə təsvir variantını tapmaq istəyi idi. Amma acizliyinə acıya-acıya qalmışdı.

Ümidi üzüləndə axtardığını növbəti əzablı günün sonunda - yuxuda tapdı, daha doğrusu, demək istədiklərini axır ki, "gördü"...

Gördü ki, gənc, göyçək, subay bir oğlan karvandan qalaraq, ucsuz-bucaqsız bir səhrada azıb. Bu, necə olub - artıq xatırlaya bilmir. Çünki iki gündür dözülməz istidə - səhranın havası isti təndirin adamın nəfəsini qarsıyan hərarətini yada salırdı - qızmar günəşin altında bir içim su axtara-axtara ora-bura o qədər vurnuxmuşdu ki, elə bil beyni buxarlanıb köz kimi alışıb-yanan dodaqları, dili kimi qurumuşdu. Ona görə də heç nəyi yada sala bilmirdi. Göydən od tökülürdü. Bədəninin suyu son damlasına qədər tərə çevrilib buxarlanmışdı. İki gün idi kiçik bir vahə tapmaq ümidi ilə, Allah bilir, neçə kilometr yol getmişdi. Artıq yeriməyə taqəti qalmamışdı.

Hiss eləyirdi ki, beyninin, dil-dodağının ardınca bütün vücudu, daxili orqanları da qurumaq üzrədir.

Axşam gün əyilməyə başlayanda dizləri qatlandı, nə qədər əlləşdisə, qalxa bilmədi. Başa düşdü ki, sonu yaxınlaşır. Son gücünü toplayıb zorla başını qaldırdı və qurumuş dilini min əziyyətlə tərpədərək pıçıldadı:

- İlahi, ölüm haqdır. Amma niyə mənə belə ucuz və əzablı ölüm bəxş elədin? Günahım nə idi?

Sözünü bitirən kimi üzüqoylu od kimi qumun üstünə sərildi. Və elə o andaca möcüzə baş verdi - oğlanın düz qarşısında yer titrədi və ardınca suyu göz yaşı kimi dupduru bir bulaq fəvvarə vurdu...

Qəribədir ki, yuxuda olsa da, beyni oyaq idi və başa düşürdü ki, Qədirin təkcə o zənguləsini yox, ondan əvvəl və sonra oxuduqlarını da öz rəngləri ilə bir yerdə görür. "Müxalif" boz rəngli ölüm kabusu, 5 saniyəlik o zəngulə - Allahın mümkünsüzü mümkünə çevirdiyi məqamın qızılı rəngli təntənəsi, onun səs obrazı idi. Final hissə - "Mənsuriyyə" isə yaşamaq eşqinin ölüm üzərində ağ rəngə çalan qələbəsi, Yaradanın bu lütfünə cavab olaraq bağrın başından qopub gələn dua-izhar idi...

Boz, qızılı, ağ...

Əlisəfdər HÜSEYNOV

Ədəbiyyat qəzeti. - 2025.- 26 iyun (№22).- S.28-29.