Maqsud İbrahimbəyov:

yazıçı, sənətkar, düşüncə adamı

Maqsud İbrahimbəyov-90

Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri Maqsud İbrahimbəyov XX əsr və XXI əsrin əvvəllərində milli bədii fikir tarixində özünəməxsus iz buraxmış yazıçılardandır. Onun yaradıcılığı təkcə ədəbiyyatın deyil, həm də cəmiyyətin müxtəlif problemlərinin bədii inikasına çevrilmişdir. Maqsud İbrahimbəyovun hekayə, povest, roman, dram və kino ssenarilərində insan xarakterlərinin dərindən açılması, sosial-mənəvi dilemmlərin ustalıqla təqdim olunması, ictimai proseslərə yazıçı baxışının cəsarətli və realist formada ifadə edilməsi diqqətçəkən məqamlardandır.

O, ədəbiyyata gəldiyi dövrdən etibarən, Azərbaycan nəsrinin inkişafında mühüm rol oynamış, cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrini təmsil edən obrazlar vasitəsilə oxucunu düşündürməyi, hadisələrə güzgü tutmağı bacarmışdır. İbrahimbəyovun əsərlərində sovet dövrünün sosial reallıqları, insanın daxili aləmi və mənəvi axtarışları, həmçinin postsovet cəmiyyətindəki ziddiyyətlər bədii dillə ifadə olunmuşdur. Onun yaradıcılığı təkcə məişət çərçivəsi ilə məhdudlaşmır, həm də zamanın və epoxanın ruhunu, insanın taleyindəki mürəkkəb dönəmləri əks etdirir.

Yazıçının bədii irsi Azərbaycan ədəbiyyatında humanizm ideyalarının, mənəvi məsuliyyətin və sosial ədalət axtarışlarının parlaq ifadəsidir.

Maqsud İbrahimbəyovun bədii yaradıcılığının əsas xüsusiyyətlərindən biri onun cəmiyyətə və insana dərin, eyni zamanda realist münasibətidir. Yazıçı müxtəlif sosial təbəqələrə mənsub insanları - sadə zəhmətkeşləri, ziyalıları, vəzifə sahiblərini, sıravi vətəndaşları - bədii obrazlar şəklində təqdim edərək, onların daxili dünyasını, həyat tərzini və psixoloji vəziyyətini böyük ustalıqla təsvir etmişdir. Onun əsərlərində təkcə insanın zahiri fəaliyyəti deyil, həm də mənəvi aləmi, həyat qarşısında seçimi və əxlaqi məsuliyyəti əsas diqqət mərkəzində dayanır.

İbrahimbəyovun yaradıcılığında sosial ədalətsizlik, riyakarlıq, bürokratiya, cəmiyyətin bəzən insanı "əzməyə" meyilli mexanizmləri tənqid olunur. Eyni zamanda yazıçı bu problemləri sadəcə tənqid etməklə kifayətlənmir, onların arxasında dayanan səbəbləri açmağa, insanın daxili narahatlığını və mənəvi parçalanmasını göstərməyə çalışır.

Onun qəhrəmanları çox zaman adi insanlardır, lakin onların həyatları vasitəsilə böyük və ümumbəşəri suallar irəli sürülür: İnsan nə üçün yaşayır? Vicdan nə deməkdir? Cəmiyyət qarşısında məsuliyyət nədir? - İbrahimbəyovun bu kimi suallara cavab axtarışı onun ədəbi mövqeyini müəyyənləşdirir.

Yazıçının əsərlərində satira və incə yumor mühüm yer tutur. O, ironiyanı həm cəmiyyətin qüsurlarını göstərmək, həm də insanın özünü dərk etməsinə şərait yaratmaq üçün istifadə edir. Bu baxımdan onun bədii dili həm dərin fəlsəfi məzmun daşıyır, həm də oxucunu düşündürmək gücünə malikdir.

Maqsud İbrahimbəyovun bədii irsi janr baxımından olduqca rəngarəngdir. O, hekayə, povest, roman, dram və kino ssenarisi kimi müxtəlif ədəbi formalar vasitəsilə oxucuya müraciət etmiş, hər bir janrda orijinal və yaddaqalan nümunələr yaratmışdır. Bu janr müxtəlifliyi onun zəngin müşahidə qabiliyyəti və bədii düşüncə çevikliyinin göstəricisidir.

İbrahimbəyov daha çox adi insanların həyatı, gündəlik məişət, mənəvi böhranlar və insan xarakterinin sınaq anları üzərinə diqqət yönəldir. "Fəlakət", "Püstə ağacı", "Uşaqlığın son gecəsi", "O yol haradadır", "Qardaşdan yaxşısı yox idi", "Bir az bahar bayramı", "Tanımadığım mahnı", "Bir gözəl gündə", "Qoy o bizimlə qalsın", "Uğurlu sonluqla bitən hekayə" kimi povest və hekayələrdə müəllifin həyatın incə məqamlarını necə dərinliklə dərk etdiyi və bunları sadə, lakin təsirli dillə ifadə etdiyi aydın görünür. Bu əsərlərdə bəzən tənqid, bəzən isə nostalji və mərhəmət motivləri ön plana çıxır.

Dram əsərlərində yazıçı dialoqların gücünə və səhnə situasiyalarının dinamizminə xüsusi diqqət yetirir. Onun yazdığı pyeslər bir çox teatr səhnələrində uğurla səhnələşdirilmiş, geniş tamaşaçı auditoriyasının rəğbətini qazanmışdır. "Mezozoy əhvalatı", "Mənə vaxt ver!", "Bütün yaxşılıqlara görə ölüm", "Gənc qadın üçün kişi", "Neft bumu hamıya gülümsəyir", "Final restoranı" kimi pyeslərdə o, ailə, sevgi, nəsillərarası münasibətlər və zamanın dəyişməsi ilə bağlı mövzuları səhnəyə gətirmişdir.

Maqsud İbrahimbəyov kino ssenariləri sahəsində də uğurlu nümunələr yaradıb. "Uşaqlığın son gecəsi", "Mən səni xatırlayıram, müəllim", "Qoy o bizimlə qalsın", "Sən, mənim mahnımsan", "Mezozoy əhvalatı", "Bir gözəl gündə", "Truskavesə kim gedəcək?" kimi ekran əsərləri onun həm ssenarist, həm də yazıçı kimi güclü olduğunu təsdiqləyir. Bu filmlər Azərbaycan kinosunun klassik nümunələri sırasında yer alır və yazıçının bədii-estetik düşüncə tərzinin vizual formada necə işlədiyini göstərir.

Yazıçının əsərlərinin mövzu dairəsi də olduqca genişdir: fərdi-mənəvi böhranlar, ailədaxili konfliktlər, dostluq və sevgi münasibətləri, sosial ədalətsizlik, həyat və ölüm, yaddaş və zaman, müharibənin psixoloji izləri və sair. Bu mövzularda yazıçı həm lokal (Azərbaycan cəmiyyəti kontekstində), həm də ümumbəşəri dəyərlərə söykənən bədii baxış ortaya qoyur.

Maqsud İbrahimbəyovun bədii üslubu Azərbaycan ədəbiyyatında fərqlənən və tanınan üslublardandır. Onun əsərlərində üslub yalnız texniki vasitə deyil, həm də yazıçının dünyagörüşünü, estetik zövqünü və ictimai mövqeyini ifadə edən əsas bədii silahdır. İbrahimbəyovun yaradıcılığının təməlində humanizm, realist təsvir və psixoloji dərinlik dayanır.

Yazıçının dili sadə, aydın və canlıdır. O, süni bədii təsvirlərdən uzaq duraraq, xalq dilinin ifadə imkanlarına əsaslanır və bu da onun əsərlərinə təbiilik və inandırıcılıq gətirir. Əsərlərində danışıq dili, məişət frazeologiyası, sarkazm və incə yumor geniş yer tutur. Bu elementlər onun mətnlərini həm oxunaqlı, həm də həyati edir.

Maqsud İbrahimbəyovun hekayə və povestlərində qəhrəmanların daxili aləminin açılması üçün psixoloji detallara xüsusi diqqət verilir. Qəhrəmanlar bəzən hadisələrin təsiri ilə, bəzən də daxili ziddiyyətlərin qarşısında psixoloji gərginlik yaşayırlar. Bu baxımdan onun obrazları statik deyil, dəyişən və inkişafda olan insanlardır.

Yazıçının yaradıcılığında hadisələrə ironik baxış mühüm yer tutur. O, cəmiyyətin ziddiyyətlərini, sosial mühitin çatışmazlıqlarını düşündürücü şəkildə təqdim edir. İbrahimbəyov qəhrəmanlarını və hadisələri tənqid edərkən ittiham yoluna deyil, daha çox düşündürmək, oxucunu məsuliyyətə çağırmaq üsuluna əl atır.

Digər tərəfdən, onun yaradıcılığında nostalji və keçmişə sayğı da mühüm yer tutur. Uşaqlıq xatirələri, ötən illərin insanları, dəyərləri və duyğuları onun bədii məkanında canlı və təsirli şəkildə yaşayır. Bu isə onun ədəbi üslubunu həm emosional, həm də fəlsəfi baxımdan zənginləşdirir.

Maqsud İbrahimbəyovun bədii yaradıcılığı təkcə ədəbi prosesin bir hissəsi olmaqla kifayətlənmir, həm də ictimai şüurun formalaşmasında, mədəni yaddaşın qorunmasında və milli-mənəvi dəyərlərin təbliğində mühüm rol oynamışdır. Onun əsərləri müxtəlif nəsillərdən olan oxucular üçün həm mənəvi dərs, həm də bədii zövq mənbəyi olmuşdur. Yazıçının yaratdığı obrazlar cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrini, fərqli düşüncə və davranış modellərini təmsil etməklə yanaşı, həmin dövrlərin sosial-psixoloji mənzərəsini də əks etdirir.

İbrahimbəyovun yazıları insanı düşünməyə, öz vicdanı və ətraf cəmiyyət qarşısında mövqeyini müəyyənləşdirməyə vadar edir. Onun əsərlərində gündəlik həyatdakı adi situasiyalar bəzən dərin fəlsəfi mənalar kəsb edir. Bu da onun yaradıcılığının ictimai təsir gücünü artırır və onu sadəcə yazıçı yox, həm də fikir adamı səviyyəsinə yüksəldir.

Maqsud İbrahimbəyovun əsərləri yalnız Azərbaycan oxucusu üçün deyil, rus və digər postsovet məkani üçün də əhəmiyyətlidir. O, sovet insanının mənəvi ziddiyyətlərini, ideoloji sistemin doğurduğu absurd vəziyyətləri və azad düşüncəyə susamış insanın faciəsini universal dildə ifadə edə bilmişdir. Bu səbəbdən onun bir çox əsərləri rus dilində də çap olunmuş və geniş oxucu auditoriyası qazanmışdır.

Bundan əlavə, yazıçının kino ssenarilərinə çevrilmiş əsərləri Azərbaycan mədəniyyətinin ümummilli sərvətlərinə çevrilmişdir. Onların ekranda canlandırılması onun ideyalarının daha geniş yayılmasına və ictimai təsir imkanlarının artmasına səbəb olmuşdur.

M.İbrahimbəyovun bədii irsi həm də bir dövrün tarixidir - bu tarix sadəcə siyasi və ya iqtisadi faktlarla deyil, insan taleləri, duyğular və dəyişən zamanın gətirdiyi sarsıntılarla yazılmışdır. Onun əsərləri bu baxımdan həm sənət, həm də sənəd mahiyyəti daşıyır.

Maqsud İbrahimbəyovun ədəbi yaradıcılığı Azərbaycan nəsrinin ən parlaq səhifələrindən birini təşkil edir. Onun əsərləri zamanın ruhunu, insanın daxili aləmini və cəmiyyətin sosial-psixoloji problemlərini dərinliklə əks etdirməsi baxımından yüksək bədii və ictimai dəyərə malikdir. O, ədəbiyyata sadəcə yazıçı kimi deyil, hadisələri müşahidə edən, təhlil edən və onları sənət səviyyəsində ifadə edən bir düşüncə adamı kimi yanaşmışdır.

M.İbrahimbəyovun yaratdığı obrazlar, toxunduğu mövzular, istifadə etdiyi bədii vasitələr Azərbaycan oxucusunun həm keçmişinə, həm də bu gününə güzgü tutur. Onun yazılarında görünən sosial tənqid, incə psixoloji nüanslar, xalq dilinin canlılığı və ümumbəşəri dəyərlərə bağlılıq onu ədəbi mühitdə xüsusi mövqeyə çıxarır. O, sözün həm estetik, həm də mənəvi gücünü dərk edən və bunu yaradıcılığı ilə sübut edən sənətkardır.

Bu gün Maqsud İbrahimbəyovun əsərləri gənc nəsil yazıçılar və oxucular üçün dəyərli örnəkdir. Onun yaradıcılığı çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında bədii düşüncənin inkişafında mühüm mərhələ olmaqla yanaşı, milli-mənəvi identikliyin qorunması və gələcək nəsillərə ötürülməsi baxımından da əhəmiyyətli missiya daşıyır.

Fəridə SƏFİYEVA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 9 may, №16.- S.18.