"Ölü mətn"in diriliş missiyası

Yazıçı Orxan Fikrətoğlunun "Ölü mətn" (2013) romanı Azərbaycan tarixinin müxtəlif dönəmlərini işıqlandıraraq oxucunu səyahətə çıxarır, zəngin insan tipləri ilə qarşılaşdırır, onların həyat hekayələri ilə tanış edir. Müəllif müxtəlif mühitlərdə insanların xarakterlərindəki dəyişiklikləri göstərməklə rəngli bir dünya yaradır. İmperiya ideologiyasının xalqların həyatını necə puç etdiyi, mühiti hansı şəkildə zədələdiyi və düşünən beyinlərə nə dərəcədə zərər vurduğu açıq şəkildə təsvir edilir. Yadellilərin öz millətləri ilə qeyrilərinə olan açıq ayrı-seçkiliyi, azərbaycanlıların savadsız, saf olmalarından istifadə edərək başlarına olmazın oyunlar gətirilməsi də nəzərdən yayınmır. Əsər XX əsrin əvvəllərindən sonlarına doğru böyük bir epoxanı müxtəlif aspektlərdən işıqlandırır və oxucunu özünü sorğulamağa, düşüncələri ilə baş-başa qalmağa sövq edir. Roman "Ölü mətn" adlansa da, millətin ruhunu diriltməyə xidmət edir.

***

Ədəbiyyat elə bir güzgüdür ki, müxtəlif cəmiyyətlərin, fərqli mühitlərin mənəvi və mədəni görüşlərini, gözəllik və eybəcərliklərini canlı şəkildə əks etdirir. Buna görə deyirlər ki, çox kitab oxuyanlar bir deyil, yüzlərlə həyat yaşayır, minlərlə insan tanıyırlar. Yazıçılar da əsər yaradarkən yalnız estetik sferaya qapanıb qalmır, cəmiyyət həyatındakı sosial çatışmazlıqları da ön plana çəkərək oxucunu düşünməyə vadar edirlər.

XXI yüzilin ilk rübündə cəmiyyətdə baş verən depressiyalar, gərginliklər, daxili təlatümlər, ailə içərisindəki anlaşılmazlıqlar, insanlar arasında dərinləşməkdə olan təbəqə fərqinin sorunları ədəbiyyatdan yan keçməmiş, Sabir Əhmədli, İsa Muğanna, Anar, Mövlud Süleymanlı, Elçin və başqa yazarların əsərlərində fərqli yönlərilə əksini tapmışdır. Oxucuların adıçəkilən yazıçıların əsərlərini maraqla oxumasının başlıca səbəbi, onların yazılarında öz həyatları ilə bir yaxınlıq, bənzərlik sezmələri, yaratdıqları qəhrəmanların simasında yaşadıqları həyatın, çəkdikləri əzabların, qazandıqları, yaxud itirdikləri dəyərlərin canlı təcəssümünü görmələridir.

İlk hekayəsi 1981-ci ildə yayımlanan, sonra isə mətbuatda yüzlərlə bədii mətn və publisistik yazılar dərc etdirən, onlarla filmin ssenari müəllifi olan tanınmış yazıçı, ssenarist, rejissor, jurnalist Orxan Fikrətoğlunun yaradıcılığında önəmli yer tutan əsərlərindən biri də "Ölü mətn" romanıdır. Burada ilk nəzərəçarpan məqam əsərin monotonluqdan uzaq və ənənəvi üslubdan fərqli bir tərzdə qələmə alınmasıdır. Həmçinin "Fikir davamçın yoxdursa, sən də yoxsan", "Ədəbiyyat heç nəyi dəyişmirsə, deməli, mətnlər ölüdür" kimi aforistik deyimlərlə müəllif bu yazının son ölü mətn olması, artıq parlaq fikirlərlə aydınlanan ədəbiyyatın yaranmasını təvəqqe edir. Orxan Fikrətoğlu bir əsrdə baş verən tarixi ittifaqları romana sığışdırmaqla bərabər ədəbi keçmişin ən qədim qatlarından Dədə Qorqudu da çıxararaq əsərinə daxil etmiş, Dədə obrazı ilə ona fərqli don geyindirmiş, zəmanəsindəki özgələşən, "ipi öz əlində olmayan" insan surətləri yaratmışdır. Ümumən əsər bir-birilə əlaqəsiz görünən, lakin əslində bir-birini tamamlayan qissələrdən ibarətdir. Roman boyu bu hekayələrlə baş obraz - Ustad kamilləşir, özünü dərk etməyə başlayır və əsərin əvvəlində yarımçıq olan çox şey sona doğru müəllifin özünün də açıqlaması ilə aydınlaşır.

Mətn Ustada Cin adlı dostunun telefonla zəng etməsi və onun hüzuruna bir oğlan göndərəcəyini deməsi ilə başlayır. Həmin oğlan gəlir və yazdığı əsəri Ustadın da oxuyub fikir bildirməsini istəyir. Lakin Ustad əski əlifba ilə yazılmış bu mətni oxumaqda acizdir, çünki bu hərflər ona tanış deyil. Ustadın əski əlifbanı bilməməsi keçmişini, kökünü anlamamasından irəli gəlir. Buna baxmayaraq o, gənc oğlana əsəri oxuyacağını söyləyir. Lakin bu əsərin oxunmalı deyil, yaşanmalı olduğunu bilmir. Hadisələrin sonrakı gedişində Barmen obrazı ilə qısa bir qarşılaşma olur və onun ani ölümü ilə əslində "başqası öləndə biz də bir az ölürük" qənaəti çatdırılır.

Romanda baş verən hadisələr, demək olar ki, sovet dönəmi ilə bağlıdır. İki övladını qoyub Rusiyaya pul qazanmağa gedən Kamilə buradakı mühitlə və bu mühitin "nəzarətçisi" Kamillə rastlaşdıqda bütün planları alt-üst olur. Kamil vağzalda cibkəsənlik edir, ancaq özgələrinin deyil, yalnız öz soydaşlarının pullarını oğurlayır. Çünki bilir ki, polis görəndə gizlənməyə yer axtaran soydaşları heç vaxt bununla bağlı şikayət etməzlər. Həm də polislər əvvəlcədən Kamillə razılaşmış, "Yerlilərinlə, özün bilərsən. Onlar Rusiya qanununda deyillər", - demişlər. Kamilin əyri yola düşməsi yaşadığı mühitdən qaynaqlanır. Romanda "Kamil oxusaydı, yaxşı siyasətçi də ola bilərdi" qənaəti bunu bir növ təsdiq edir.

"Mən getsəm, kim iki arağa gəlib bu boyda dükanı silib-süpürəcək? Rus qadını bunu edəndir? Rus sənin üçün döşəmə yuyacaq? Harada görünüb ki, kimsə hüquqsuz və havayı işləyən qulundan imtina etsin? Burada bütün çirkli işləri görürəm. Amma yenə də buradan razıyam. Və geri qayıtmaq istəmirəm", - deyərkən Kamilə əslində reallığın fərqində olub, buna boyun əyməyə razılığını da etiraf edir.

Romanda fərqli mühit və cəmiyyətlərin necə inkişaf etdikləri, özəlliklə qadına münasibətdə dəyər və dəyərsizlik sindromu, Azərbaycan qadınının öz böyüklüyünü anlamaması ürək yanğısı ilə göstərilir.

Romanda əsgərlikdən qaçıb xaricə sığınan insanların ümumiləşmiş rəmzi kimi Ağdamlı Vəliş surəti diqqəti çəkir. O, polis gülləsi ilə yaralandıqdan sonra kimliyi aşkar olmasın, vətənə göndərilməsin deyə, xəstəxanaya getmir, qanaxmadan ölür. Diri ikən vətənindən qaçan Vəliş, ölü kimi vətənə qaytarılmaq üçün tabuta qoyulur.

Hadisələrin çevik keçidləri ilə müşayiət olunan əsərdə, həmçinin İkinci Dünya müharibəsi illərində iki həmyerlinin - İsmayıl və İbrahimin simasında ideologiyalarının toqquşması və bu çarpışması canlandırılır. İsmayılın atası bolşeviklərin Gəncəni tutacağını eşidir və oğluna özünü yazıq göstərməsini tapşırır. İsmayıl da atasının dediklərinə əməl edir. Beləcə, rejim İsmayılı öz ideologiyasına uyğun bir əsgər kimi yetişdirir və onu Gəncəyə - doğulub böyüdüyü şəhərə əks-kəşfiyyatçı təyin edir. İşə başlayan kimi İsmayıl bolşeviklərin gözündən yayınan gəncəliləri bir-bir üzə çıxararaq sürgün edir. "Altı aya Stalinin özündən də beş dəfə çox adam tutub güllələdir".

İsmayıl öz keçmişini unudan, manqurtlaşan, özgələşən və bunu öz istəyi ilə edən insan tipidir, onun qarşısında dəfələrlə bu yoldan dönməsi üçün şərait yaransa da, bunu etmir, ölənəcən seçdiyi yolun doğru olduğunu düşünür. Halbuki, gücün kor etdiyi gözlərini qaldırıb ətrafına baxsaydı, gəncliyindən bəri xidmət etdiyi, milyonlarla günahsızın qanına bulaşmış Sovetlər Birliyinin əski əzəmətinin qalmadığını, dağılmaq üzrə olduğunu görərdi. İkinci Dünya müharibəsinin qızğın anında düşmən cəbhələrdə savaşan İbrahim və İsmayıl kiçik daxmaya sığınanda rastlaşırlar - bu onların illər sonra ikinci görüşü idi. Burada İsmayılın İbrahimi öldürməyib çıxıb getdiyini bildikdə, onun qəlbində kiçicik bir xeyirxahlıq işığı olduğunu düşünürüksə, az sonra İsmayılın İbrahimin nəslindən bir adam da saxlamadığını bildikdə, bir insanın ideologiyaya satılmağının dəhşətləri ilə qarşılaşırıq. İsmayıl sovetlərə kölə olmağı qəbul etmişdisə, İbrahim türklərə sığınmış, Nuru paşanın köməyi ilə xilas olmuş, İstanbulda "Vətən" qəzetini nəşr etdirmiş və Avropada, həmçinin Sovet Azərbaycanında yaymağa başlamışdı. Hər dövrdə milləti oyatmağa çalışan insanlara sədd çəkənlər olduğu kimi, İbrahimin bu qəzeti məşhurlaşdıqca bolşeviklərin dincliyi pozulur. Beləliklə, onlar İbrahimi öldürməsi üçün İsmayılı casus qismində göndərirlər. İsmayıl bu işi uğurla bacarır, amma hesaba almadığı bir şey vardı ki, o da "düşmən"inin zəkası idi. İbrahim bu gəlişin əsl məqsədini duymuş və ehtiyatını görmüşdü, sadəcə, İsmayıl bunu çox sonralar biləcəkdi.

Ömrünün ən gözəl illərini sonu puç olan bir ideologiyaya qurban verən İsmayıl sonda bunu anlayırsa da, artıq hər şeyin gec olduğunun fərqinə varır. O, doğulduğu şəhərə, doğma insanlara, hətta özünə o qədər yadlaşır ki, vətənə yalnız ölmək üçün gəlir. İbrahimin daim ümidlə səsləndirdiyi "müstəqil olmağımıza az qalıb" fikri gerçəkləşəndə iki həmyerlinin son görüşü baş tutur. İbrahimə "Öləndə qoyma qəbrimi murdarlasınlar" deyən İsmayıl, "Necə yaşayırsansa, elə də ölürsən" cavabının ağırlığı altında əzilir və yox olur.

Eyni bir mühitdə doğulub fərqli yolların yolçusu olan bu iki gənc öz talelərini özləri yaradır. Yolun başında hər ikisi getdikləri yolun dürüstlüyünə inanır, fəqət, hər şeyin doğrusunu zaman göstərir. Nə qədər bir-birinə zidd fikirlərin təmsilçiləri olsalar da, bir yurdun - bu məmləkətin övladları - bir mətnin yazısı idilər. Onların hekayəsi də beləcə bitir və yenisi başlayır ki, burada Azərbaycan-erməni münaqişəsinə toxunulur. Bakıda türk ovunun getməsi, müsəlmanların sorğu-sualsız öldürülməsi, ermənilərin guya Lenindən bütün bakılıları dənizdə batırmaq əmri almaları kimi faktların verilməsi oxucuda o dönəmin qaranlıqlarını anlamağa, tarixin yaşatdıqlarını öyrənməyə xidmət edir. Bizi - bu xalqı bir deyil, dəfələrlə öldürmələri əsərin, demək olar ki, hər epizodunda vurğulanır. Azərbaycan tarixinin qanlı səhifələrindən olan repressiya dövrü də "Qırmızılar Bakını tutanda yazıb-poza bilən adamların hamısını bir kluba yığmışdılar" cümləsi ilə verilir və sürgün olunan aydınların geridə qoyduqları qadınlarının ləyaqəti də kədərlə xatırladılır.

Romanda maraqlı situasiyalardan biri də özünəxas çalarlarla yaradılan Dədə obrazının elata gətirdiyi "yeniliklərdir". O, qırx oynaşlı Qısırca yengəsi "Elin anası" adlandırıb müqəddəs elan edərkən, elin mal-qarasını, sürülərini, ilxılarını çöl qayalığından dərəyə tökdürərkən, qeybdən gələn səsi bəhanə edərək, hamının lal-dinməz oturmalarını söyləyərkən kimsə bu absurd davranışa qarşı çıxmır. Bu mənasız əməllərin qarşısında hamılıqla Dədəni deyil, onun sözlərini dəyişirlər ki, el dədəsiz qalmasın. Yazıçı bununla toplumun daima öz başbilənlərini itirmək qorxusunu, əsl başların özləri olduqlarını dərk etmədiyini irəli sürür.

Romanın süjet hörüyündə repressiyadan bir neçə epizodda bəhs edilir. Sona doğru dustaqların aparılıb öldürüldüyü, onlara öz əllərilə qəbirlərinin qazıldığı ada təsvir olunur. Adaya düşən Ustad buradan təsadüfən bir qayıqçının yardımı ilə xilas olmağı bacarır. Sibirə, Solovki adasına, yaxud başqa diyarlara sürgün olunan dühaların Ustad kimi nicat yollarının olmaması, onların köməyinə bir kimsənin gəlməməsi, ağlasığmaz bir şəraitdə ölmələri tarixin acı gerçəkləridir.

Ustada danışılan bir hekayədə isə yüksək vəzifəli bir zabit öz günahını başqa birinin üstünə yıxır və onu şirnikləndirərək qısa sürə həbsdə bəy kimi yaşayacağına söz verir. Sonra isə zabit bu gənci ölümə məhkum edib: "səni mən yaratdım, mən də öldürürəm" dedikdə, cavan oğlan həyatın şirinliyini anlayır və qaçıb xilas olur. Əsərdə kiməsə qul olmaq, şüursuz şəkildə sahibini ilahiləşdirməyin acı nəticələri müxtəlif obrazların həyat hekayələrində, fərqli situasiyalarda canlandırılır. Ölü mətn Ustadı ayıltmağa çalışdığı kimi, oxucunu da oyanışa səsləyir.

Əsərin sonlarına doğru əski əlifbanın nəsildən-nəsilə ötürülməsi, qorunması, aydınların bu əlifba naminə məhv edilməsi, lakin əlifbanın yaşaması, onun əslində əski düşüncə, ənənə, keçmiş olduğu və unudulandan bəri yeni heç nə yaradılmadığı qənaəti vurğulanır. Azərbaycan nəsrində post sufi janrının ilk örnəyi kimi dəyərləndirilən romandan doğan qənaətə görə, "Ölü mətn" yalnız Ustadın deyil, bütövlükdə millətin mətnidir. Bu mətn hələlik oxunmasa da, millət canı, qanı bahasına onu qoruyub gələcək nəsillərə ötürəcəkdir.

Şəhla ŞƏHRƏNGİZ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 9 may, №16.- S.30.