Vole Şoyinkanın "Güclü cins"

əsərində kiçik adamın simvolik rolu

Vole Şoyinka afrikalı yazıçılar arasında xüsusi yer tutan, dərin düşüncələri ilə seçilən tanınmış ədiblərdən biridir. Onun əsərləri, adətən Afrika mədəniyyəti, ənənələri, mərasimləri və insanın cəmiyyətlə üz-üzə qalması kimi vacib mövzulara toxunur. Soyinkanın məşhur "The Strong Breed" ("Güclü cins") adlı pyesi də bu baxımdan diqqətəlayiqdir. Bu əsərdə yazıçı fədakarlıq anlayışını çoxqatlı və düşündürücü şəkildə təqdim edir, "kiçik adam"ı - fərdi cəmiyyətin böyük və ya güclü strukturuna qarşı bir simvol olaraq sərgiləyir.

"The Strong Breed" adlı birpərdəli pyes Vole Şoyinkanın yaradıcılığının erkən dövrünə aiddir. Əsər ilk dəfə 1964-cü ildə ABŞ-ın "Greenwich Mews" Teatrında tamaşaya qoyulub. Hadisələr Afrikadakı bir kənddə, ilin son günü baş verir və bu vaxt baş verənlər sadəcə bir kəndin deyil, bütöv bir cəmiyyətin mənzərəsini göz önünə sərir. Vole Şoyinka bu pyesində xalq arasında xilas yolu kimi qəbul edilən bir ənənənin pərdəarxasını açır. O, əsərində bu qədim ayinin əslində zorla və qəddarlıqla həyata keçirildiyini göstərir. Yazıçı diqqətə çatdırır ki, illərdir davam edən bu mərasim kəndin sakitliyini qorumaq üçün nəzərdə tutulsa da, əksinə, sonda böyük bir faciəyə yol açır.

Vole Şoyinkanın "The Strong Breed" əsəri klassik faciə anlayışına, xüsusilə, Aristotelin dediyi kimi, hadisələrin ciddiliyi və insan taleyinə təsiri baxımından tam uyğun gəlir. Şoyinka özü də əsərinin ideyasını belə izah edir: "The Strong Breed"də Afrika xalqlarına xas olan, ilin sonunda şəhərin təmizlənməsi mərasimindən istifadə etmişəm. Bu mərasimdə xüsusi insanlar - yəni daşıyıcılar seçilir. Onlar şəhərin içindən keçərək onun bütün pisliklərini, şərini simvolik olaraq özləri ilə aparırlar. Cəmiyyət inanır ki, bu yolla yeni ilə təmiz başlanğıc verilə bilər. Şoyinka bu ideyanı pyesində fərqli və düşündürücü şəkildə təqdim edir. Əsərin əsas obrazı - bir növ qəhrəman - özünü elə bir vəziyyətdə tapır ki, cəmiyyətin adına, guya hamının rifahı naminə qurban verilir. O, şər və günah daşıyıcısına çevrilir və nəticədə ölümə sürüklənir.

Vole Şoyinkanın verdiyi izahdan aydın olur ki, "The Strong Breed" əsəri klassik faciə qaydalarına uyğun şəkildə qurulub. Əsərdə biz "ciddi, tam və müəyyən ölçüdə əhəmiyyətli bir hərəkətin təqlidi" ilə qarşılaşırıq - bu da Aristotelin faciəyə verdiyi əsas təriflərdən biridir.

Əsərin əsas qəhrəmanı Emanın ölümü, onun "şəhərin təmizlənməsi" adı ilə qurban verilməsi, bu hadisənin nə qədər ciddi və ağır nəticələrə səbəb olduğunu açıq şəkildə göstərir. Hekayə tam bir dramaturji quruluşa malikdir: hadisələr mərasim başlamazdan əvvəl başlayır və Emanın faciəvi ölümü ilə sona çatır. Bu baxımdan, əsər həm struktur, həm də məzmun etibarilə klassik faciə çərçivəsinə uyğundur.

Vole Şoyinka bu faciəni yalnız bir fərdin ölümü kimi deyil, həm də böyük bir mənəvi və ictimai çöküş kimi təqdim edir. Əsərdə Eman "daşıyıcı" rolunu öz üzərinə götürür və cəmiyyətin bütün şərini təmizləmək üçün qurban edilir. O, şüurlu şəkildə özünü təhlükəyə atır və bu yolla yazıçının "məslək" və "qurban" anlayışları arasında qurduğu dərin mənəvi əlaqə ortaya çıxır.

Eman, eyni zamanda Aristotelin faciə qəhrəmanı anlayışına da uyğundur. Aristotelin dediyinə görə, faciə qəhrəmanı nə tamamilə günahsız, nə də tamamilə pis insandır. Onun başına gələnlər əxlaqsızlıqdan yox, daha çox bir zəiflikdən, səhv qərardan qaynaqlanır. Emanın faciəsi də məhz budur - o, yaxşı niyyətlə hərəkət etsə də, sonda həyatını itirir. Şoyinka bu yolla həm insanlıq borcunu, həm də cəmiyyətin bu kimi "ənənələr" altında törətdiyi haqsızlıqları göstərmək istəyir.

Emanı daha dərindən anlamaq üçün onun davranışlarına diqqət yetirmək kifayətdir. O, "Mən kor deyiləm, Sunma" deyə bildirsə də, əslində ilk səhvini məhz xəbərdarlıqlara qulaq asmamaqla edir. Sunmanın ehtiyatlı tövsiyələrinə əhəmiyyət vermir, hətta kiçik bir qızın sözlərini də ciddiyə almır. Qız deyir: "Səninlə danışmağa davam etməli deyiləm. Əgər anam məni görsə..." Amma Eman bu xəbərdarlıqları görməzlikdən gəlir.

Ona xilas olmaq üçün bir imkan da verilir. Yük maşınının səsi gələndə, o gedib canını qurtara bilərdi. Amma Eman şəhərdə yad biri olduğunu bildiyi halda, bu statusa sakitlik kimi baxır: "Yabançı olmaqda sülh var", - deyir. Halbuki bu sözlərdə acı bir dramatik ironiya gizlənir - çünki bu "sülh" onu fəlakətə aparır.

Ən sonda isə Eman İfadayı xilas etmək üçün özünü qurban verir, yəni daşıyıcı olmağa razılaşır. Bu, səthi baxışla bir fədakarlıq kimi görünür. Amma əslində Emanın bu qərarının arxasında daha dərin, bəlkə də özü də tam dərk etmədiyi bir istək - taleyini qəbul etmək və ona doğru getmək arzusu dayanır.

Tənqidçilər də bu məsələyə fərqli yanaşırlar. Onların fikrincə, Emanın bu seçimi sadəcə təsadüfi bir qərar deyil, həm də onun daxili iradəsinin və qismətə doğru yönələn şüuraltı yolunun göstəricisidir. Beləliklə, Emanın faciəsi təkcə onun ölməsi deyil, həm də öz taleyini dərk edərək ona doğru addım atmasıdır. Bu isə əsərə dərin psixoloji və fəlsəfi məna qatır.

"The Strong Breed" əsərinin baş qəhrəmanı Eman həm fərdi, həm də ümumi mənada böyük mənalar daşıyır. Onun əsas motivasiyası fədakarlıqdır. Eman özü üçün deyil, başqaları üçün yaşayır və nəticədə özünü qurban verir. Lakin bu fədakarlıq cəmiyyət tərəfindən nə qiymətləndirilir, nə də başa düşülür. Əksinə, onun saf niyyəti faciəyə gətirib çıxarır.

Eman bu addımı ilə bir həqiqəti göstərmək istəyir: bir insanın seçimi, davranışı təkcə onun həyatına deyil, ətrafındakı hər kəsin taleyinə təsir edə bilər. Fədakarlıq sadəcə şəxsi bir hiss deyil, eyni zamanda toplumun hamısına aid olan bir məsuliyyətdir. Vole Şoyinka bu əsərdə "kiçik adam"ın - sadə fərdin belə, böyük dəyişikliklərə yol aça biləcək gücə sahib olduğunu vurğulamaq istəyir.

Eman cəmiyyətin köhnə, ədalətsiz ənənələrinə qarşı səssiz, lakin mənalı bir etiraz edir. O, bu yolla cəmiyyətin diqqətini reallığa çəkmək, dəyişiklik yaratmaq istəyir. Amma təəssüf ki, onun bu fədakarlığı istənilən nəticəni vermir. Cəmiyyət dəyişmək əvəzinə, öz köhnə qaydalarında qalmağa davam edir.

Kiçik adam klassik ədəbiyyatda çox vaxt gücsüz, kimsəsiz və cəmiyyətin diqqətinə layiq görülməyən bir xarakter olaraq təmsil olunur. Vole Şoyinkanın əsərində Eman bu "kiçik adam"ın təcəssümüdür. Onun cəmiyyətdəki rolunun simvolikliyi onun yalnız öz şəxsiyyətinin deyil, həm də cəmiyyətin kollektiv yaddaşının və ənənələrinin təmsilçisi olmasında gizlidir. Eman özünü qurban vermək üçün cəmiyyətin təyin etdiyi bir "güclü cins" olaraq seçilmişdir, amma cəmiyyətin bu ənənəni necə yanlış başa düşdüyü onun faciəsinə yol açır.

Əsərdə Eman özünü qurban verməyə hazır olduğunu bildirsə də, bu fədakarlığın cəmiyyət tərəfindən yanlış anlaşılması, onun daxili və xarici mübarizəsinin əsasını təşkil edir. Cəmiyyətin rəhbərləri və digər kəndlilər ritualın mənasını anlamadıqları üçün Emanın fədakarlığını düzgün qiymətləndirmirlər. Eman bəzən cəmiyyətin təyin etdiyi yoldan kənara çıxmağa çalışır, amma nəticədə onun bu təklifləri qəbul edilmir. O, kiçik bir adam olaraq böyük bir yükün altına girir, amma cəmiyyət bu fədakarlığı heç vaxt tam anlamır. O, monoloqunda deyir: "Sadəcə bu yerdə qalacağam, səhərə qədər. Artıq kifayət qədər etmişəm".

Tamaşaçı üçün Emanın faciəvi taleyi, dayandırılmış ovun yenidən başlaması ilə qaçılmaz olur. İcma səviyyəsində mərasimin pozulması faciənin başlanğıcı kimi görünür. Əslində, icmanın ilk daşıyıcısını itirməsindən yaranan narahatlıq, ritualın simvolik cəzasını yerinə yetirməmək nəticəsində baş verir. Lakin pozğunluq - əvvəlcə Emanın gözlənilməz davranışı ilə aşkar edilir - daha dərin bir icma pozuntusunu üzə çıxarır və faciəni tək bir şəxsin çətinliyi ilə məhdudlaşdırmağın mümkün olmadığını göstərir.

"The Strong Breed" əsərinin adında göstərilən "güclü cins" termini cəmiyyətin əlindəki ənənəvi güc strukturlarını və müxtəlif təbəqələr arasındakı qarşıdurmaları təsvir etmək üçün istifadə olunur. Şoyinka burada gücü yalnız fiziki qüvvə ilə əlaqələndirmir. Əsərdə güc, həm də sosial və mədəni dəyərlərin qorunması, kollektiv irfanın və ritualların təkrarı ilə əlaqələndirilir. Bu, "güclü" olanın nə qədər "kiçik" ola biləcəyini göstərən bir paradoks təşkil edir.

Şükufə VƏLİYEVA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 9 may, №16.- S.31.