Nizami zehniyyəti, Füzuli “əngəli”... və dram

(Əvvəli ötən sayımızda)

Nizami Şərq zehniyyətini, - "kim zəkalıdırsa, o qüvvətlidir" düşüncəsi, - üzərindən formalaşdırmağa çalışarkən dörd əsr sonra ədəbiyyat "Füzulidə kim dərdlidirsə, o kamildir" (Yaşar Qarayev) qənaəti ilə çıxış etdi. Əslində Füzulini gözəlləşdirən, oxucuya sevdirən də onun fələkləri ahından yandıracaq qədər dərdli olmasıdır. Dərd nə qədər çox idisə, oxucu da bir o qədər çox feyziyyab olurdu. Gözəlləşməyin, kamilləşməyin yolunun dərdlənməkdən keçdiyinə inanan ədəbiyyat bu dünyanı o qədər qəmə bürüdü ki, yaşam ağır bir yükə dönüşdü. Bu yükün altında qalan söz şeirin misraları arasında elə tənbəlləşdi ki, burdan çıxıb özünə yeni ədəbi məkanlar axtarmağa heyi, həvəsi də qalmadı. Bütün həvəsi, həsrəti sırtından bu qəm yükünü boşaldacaq ölümə oldu. "O, (Şərq insanı - A.İ. ) ikinci həyatını - yeni həyatını harada isə o dünyada axtarır. Və o dünyaya tələsir. Lakin hələ "o dünya"ya köçənə qədər bu ikinci nəfəsi - Haqdan başlanan həyatın bu dünyada yaşaması imkanını nəzərdən keçirmir. Bu heç onun ağlına da gəlmir" (Səlahəddin Xəlilov). Spinozaya görə, azad insanın ən az düşündüyü şey ölümdür, onun fəlsəfəsi ölüm üzərinə deyil, yaşam üzərinə bir təfəkkürdür.

Nizaminin sultanı belə danlamaqdan çəkinməyən Qarısı, Bəhram şahın qarşısına cəsarətlə çıxa bilən Fitnəsi, Böyük İsgəndərə etiraz edə bilən qıpçaq ağsaqqalları kimi azad ruhlu obrazlarının uğraşdığı yaşam sorunları sonrakı əsrlər ədəbiyyatında nəinki dərinləşdi, hətta sevgilisinin surətini unudacaq, onun vüsalından imtina edəcək qədər yaşamdan uzaqlaşdı. Bu uzaqlıqda duyğular elə bir üst qata qalxırdı ki, ordan nəinki sorunlar, heç yaşamın özü də gözə dəymirdi. Ömrünün əvvəlindən sonuna qədər göylərin xəyalını quran Şərq insanı üçün bu qat elə cazib idi ki, onu alt qatda, insani boyutda tutub saxlamağa çalışan Nizamidən uzaqlaşıb ilahiliyin ən yüksək qatına yüksəldəcək Füzuliyə doğru yol aldı. Təbii ki, birdən-birə Füzuli zirvəsinə çatmadı, əsrlərcə ona gəbə oldu və nəhayət, XVI əsrdə Füzulini doğdu. Füzuli isə sözdən elə zövqü-səfa yaratdı ki, bu səfadan dadan hər kəs ləzzətdən elə sərxoş oldu ki, ondan ayıla, ayrıla bilmədi. Bir də yüzillər sonra Mirzə Fətəli öz sərt ritorikası ilə onu tutub silkələməsəydi.

Nə baş verəcəkdi?! Yenə "Xəmsə"dən drama gedən yol uzanacaq, yenə də bu yolun hər dalanında gülün aşiqi bülbülün eşqi yeddi əsr "Xəmsə"nin səhifələrinə bükülüb qalan Nizami qəhrəmanlarının qarşısında bəndə çevrilib onlara öz varislərini səhnəyə uğurlamaq şansı verməyəcəkdi. Onlar bu şansa möhtac idilər ona görə ki, xəyallarından yerə enib səhnədə hərəkətə keçmək nə əsrlərcə poeziyanın misraları arasında mürgü döyən Şərq insanının marağında idi, nə də ki onun yerə enişini, buranın sorunları ilə uğraşını özü üçün təhlükə bilən Şərq yönəticilərinin. Əslində Füzulini bu qədər cazibədar edən də bu maraqlar idi. Onların olmadığı yerdə Füzuli o qədər cazib deyil, məsələn, Şekspir Şərq oxucusunun ürəyinə yol tapan qədər Füzuli Qərb oxucusunu fəth edə bilmir.

Ümumiyyətlə, Füzulini sevmək bilməkdən yox, duymaqdan keçir, özü də bu dünyanın ölçülərini aşan duyğulardan, əgər bu ölçüləri aşıb duyğuların durulduğu, ilahiləşdiyi o məkana daxil ola bilmirsənsə, Kəbə halqasına əl uzadaraq Tanrıdan məhəbbətinin səfasını deyil, cəfasını istəyən, onu Leyliyə qovuşdurmaq üçün savaşa atılan Nofələ qarğış edən, eşqindən dağlara düşən, amma vüsal fürsətində ondan imtina edən Məcnun sənin üçün səfeh aşiqdən başqa bir şey olmayacaq. Bəlkə, elə buna görədir ki, "Romeo və Cülyetta"nın Şərqdə qazandığı populyarlığı "Leyli və Məcnun" Qərbdə qazana bilməmişdir. Çünki Romeo və Cülyettanın yaşantılarını emosional Şərq hiss edə bildiyi kimi, Məcnunun dünyəvi məntiqdən uzaq duyğularını rasional Qərb anlaya bilmir. Hegel: "Şərqin şüur forması Qərbə nisbətən daha poetikdir" deyərkən, yəqin ki, daha duyğusal olduğunu nəzərdə tutmuşdur. Daha duyğusaldırsa, demək ki, daha dərindir, dərinlərə enmək duyğulanmaqdan keçir, düşünməkdən yox Şərq üçün.

Ona görə də düşüncəni hərəkətləndirən Nizami məğlubiyyət, onu tənbəlləşdirən Füzuli isə qalibiyyət qazandı və hələ də bu gün də Nizami məğlub, Füzuli isə qalib görünür. Nə Nizaminin adına verilən statuslar, nə dikilən heykəllər, nə saysız-hesabsız tədqiqatlar Nizaminin qalibiyyəti deyil, qiymətidir. Bir mütəfəkkir o zaman qalibiyyət qazanır ki, özündən sonrakı nəslin zehniyyətini şəkilləndirə, ən azından onun içərilərinə sıza bilsin.

Nizami yaradıcılığı özündən sonra şöhrət də tapa bildi, "Xəmsə" yazmaq ənənəsini də yarada bildi, amma uğur qazana, öz varislərini tapa bilmədi. Ondan sonra yazılan "Xəmsə"lər Nizaminin təkrarı idi, davamı deyildi. Nizami Nəsimidə, Füzilidə və yaxud mücərrəd, mistik, simvolik bədii ifadələrlə dolu divan ədəbiyyatında da davam etmədi. O, özü divan miras qoymamışdı, divan yaratmışdımı, yaratmamışdımı? - əlbəttə, bu başqa bir mövzu məsələsidir, amma ortada olan budur ki, onun ədəbi irsi arasında divan yoxdur, bunun səbəbi təkcə o ola bilməz ki, nəsillər o divanı gələcəyə daşımamışdılar, həm də ona görə ki, gələcəyə divan miras buraxmaq Nizaminin marağında olmamışdır. Onun marağında duran məsələləri divanın duyğu darlığı daşıya bilməzdi.

Nizami duyğulanmaq yox, düşünmək istəyirdi və düşünə biləcəyi bir məkan ararkən epik şeirə gəlmişdi, özündən sonra yalnız epik şeir yox, həm də bədii sözü düşüncə müstəvisinə gətirən epik zehniyyət miras buraxmışdı. Və bu zehniyyət "Qüvvət elmdədir, başqa cür heç kəs // Heç kəsə üstünlük eləyə bilməz!" deyirdisə, ondan sonrakı ədəbiyyat "Eşq imiş hər nə var aləmdə // Elm bir qiylü-qal imiş ancaq" deyə bəyan elədi. "Dilbərlərin təfəkkürə yox tabı // onların sevdikləri fəqət qəzəli-aşiqanədir" deyərək, yolçuluğa çıxan Füzuli divanı isə dünyanı sorub-sorğulayan "Xəmsə" qəhrəmanlarını sanki ədəbiyyatdan qovdu.

Doğrudur, "Rindü-zahid" (Füzuli) əsərində Rindin Zahidə verdiyi cavablar təfəkkürə tabı olmayan dilbərin xoşuna gəlməyəcək qədər zəki idi və "qəzəli-aşiqanə"lərin uyutduğu təfəkkürü oyatmağa qadirdi. Amma oyatmadı ona görə ki, "qəzəli-aşiqanə"lərdə eşqinin qəminə düşən aşiqin ah-vayının sədasından, bu sədaya səbəb olan Gözəlin hüsnü-camalının tərifinin gurultusundan Rindin daşları dələn bərsiz-bəzəksiz dəlilləri eşidilməz oldu. Əslində müəllifin özü də onu eşitdirmək marağında deyildi. Rindin düşüncəsi onun yaradıcılığında epizodik idi, odak nöqtəsində deyildi, necə ki Nizaminin odak nöqtəsi eşq deyildi. "Leyli və Məcnun", "Xosrov və Şirin" kimi məhəbbət dastanlarını yaratsa da, onun yaradıcılığından eşq mövzusu oxucu yaddaşına epizodik şəkildə köçür. Çünki ədəbi enerjisini onu cilvələndirməyə, duyğuların yeddinci qatına yüksəltməyə sərf etməmişdir. Hökmdardan gələn sifarişlə məcnunluğu ilk olaraq ədəbiyyata gətirsə də, məcnunluq məlum cazibəsini, parıltısını Nizami qələmində qazanmamışdır. Məcnunluq eşqin zirvəsi olduğu kimi məcnunluğun da zirvəsi Füzulidir. "Həqiqətən də, Məcnunluq eşqin zirvəsidir. Lakin, digər tərəfdən, həyatda cəfasını çəkməli olduğun, canını fəda etməli olduğun o qədər böyük ideallar var ki! Həyatın bütün mənasının tək bir nəfərə olan eşqlə məhdudlaşması eşqin böyüklüyünə görə yox, ünvanın kiçikliyinə görə absurddur. Sonsuz hissin sonlu varlığa yönəldilməsi sözün müstəqim mənasında məcnunluqdur" (Səlahəddin Xəlilov). Ədəbi enerjini ona sərf etmək, onun üzərindən bir zehniyyət formalaşdırmaq isə daha çox məcnunluqdur.

Məcnunluğu (zehniyyətdə əqlin əngəllənməsini) bir ədəbi dönəm kimi bitirmək asan, ancaq onu düşüncədən silmək, onun formalaşdırdığı zehniyyətdən qurtulmaq isə daha çətindir. Bu çətin işin özülünü məcnunluğun zirvələşməsindən çox öncə Nizami atmışdısa, özünü isə bu zirvədən əsrlər sonra Axundzadə inşa etdi və yüz illərlə küncdə-bucaqda qalan, itib-batan Kefli İsgəndər, Şeyx Sənan kimi məcnunlaşmağa müxalif düşüncələrin səhnəyə yolunu açdı. Onlar yalnız müxalif yox, həm də mübariz düşüncələr idilər. Kefli İsgəndər Şərq-islam zehniyyətinin doğurduğu ölüləri dirildə, Şeyx Sənan isə onun qəliblərini parçalaya bilir.

Sözdən hərəkətə keçən və zehniyyətdə əqli bu qədər önə keçirən tiplər məhz dramda ona görə yarandı ki, heç bir janrın dram qədər onları üzə çıxarmaq potensialı yoxdur. Amma tarix boyu bu janrın fərqində olmadığımız kimi, indi də çox zaman onun bu potensialının fərqinə varmırıq. "Musiqi, təsviri sənət və poeziya daha çox duyğulara təsir etdiyi halda, epik bədii ədəbiyyat və onun üzərində qurulan kino sənəti həm də və daha çox dərəcədə düşüncənin, dünyagörüşünün inkişafına yönəldilmişdir. Dramaturgiya və teatrda isə bu nisbət təxminən, bərabər olub, hiss və düşüncənin sintezinə əsaslanır" (Səlahəddin Xəlilov). Bədii söz lirikadan başlayan yolunu dramla deyil, epik janrlarla ona görə davam edib ki, yüzillərlə duyğu dökən bədii təfəkkür üçün birdən-birə düşünmək olduqca çətin, amma yalnız düşünən deyil, həm də duyğulanan epik janr isə daha asan idi. Dram Şərq ədəbiyyatında ona görə ən gec yaranmış janrdır ki, "Şərqdə hiss əqlə yer qoymur". (Səlahəddin Xəlilov) Dramın Şərqə XIX əsrdə - əqlin zehniyyətdə hissin yerini daraltmağa başladığı zamanda gəlməsi də, dünyagörüşünü əqli zehniyyət üzərində quran XIX əsrin böyük düşünürü Axundzadənin qələmində yaranması da, düşüncə dünyası olan Antik Yunanın atributuna çevrilməsi də təsadüfi deyildir, bu, janrın düşüncə və dünyagörüşün inkişafı ilə sıx bağlı olduğunu göstərən amillərdir. Elə bu səbəbdəndir ki, dram hələ də zehniyyətini düşüncə və dünyagörüşün inkişafı üzərində deyil, minillik yaddaşdan gələn reflekslər üzərində quran Şərqin bu günə qədər ən uğursuz janrı olaraq qalmaqdadır.

Dinləri, peyğəmbərləri yaradıb-yaşadan, öz inancı ilə antik dünyanın ən böyük gücü olan Romanı belə yenməyi bacaran, Antik Yunanın miras qoyduğu sivilizasiyanı bitirib dünyanı qaranlıq çağa götürən Şərq zehniyyəti üzərində Şərqin göbəyindəcə qələbə qazanmaq asan deyil və bu çətin işin altına girən zəkalar Axundzadədən sonra Azərbaycan ədəbiyyatında doğdular və yeni zehniyyət uğrunda böyük işlər gördülərsə də, klassik şeirin cazibəsinin önünə keçə bilmədilər, yenə də biz "Orta əsrlər müsəlman ölkələrinin poeziyası sirlərlə dolu bir kosmosdur, harda ki hər beyt bir ulduza bənzər; onu mütləq kəşf etmək gərək" (Aydın Talıbzadə) deyib, müasir dünya ulduzları kəşf etmək uğrunda mücadilə edərkən üzümüzü orta əsrlərə tutub ulduzları o dövrün poeziyasında axtarmağa davam etdik.

Aynurə İBADULLAH

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 23 may (№18).- S.41.