Himn Vətən ilahisidir

İki həftə əvvəl, mayın 2-də "Ədəbiyyat qəzeti"ndə "Himn mistikası" adlı məqalə yazmışdım. Yazı çap olunandan sonra Rəşid Behbudov Fondunun direktoru, 1991-ci ildə himnlə bağlı yaradılmış komissiyanın eksperti Kamil Şahverdi ilə fikir bölüşərkən onu və 1991-ci ildə Azərbaycan himninin musiqisini bərpa edən görkəmli bəstəkarımız Aydın Əzimi redaksiyamıza dəvət etdim ki, bu dəfə himnin musiqisindən danışaq. Axı, mətni dartışma mövzusu olan himnimizin musiqisi də, yəni onun minor ladında olması da bu illərdə az müzakirə olunmadı...

Azər Turan: - Üzeyir bəy də, Əhməd Cavad da əslində, Cümhuriyyətin ideoloqu olublar. Cavad Cümhuriyyətin ilk şeirlərini yazıb. Bu qəbildən olan şairlər azdır. Cümhuriyyət dövründə şeir yazanların hamısı cümhuriyyət şairi deyil. Cümhuriyyət şairi kimi daha çox Məhəmməd Hadini, Hüseyn Cavidi və Əhməd Cavadı xatırlatmaq olar; xüsusən də Əhməd Cavadı. 1918-ci ildə Hadinin də, Əhməd Cavadın da Gəncədə yazıb Əli bəy Hüseynzadəyə bağışladıqları şeirlər var. Hadi "Qəhrəman türk əsgərinə", Əhməd Cavad isə "Qara dəniz" şeirini Gəncədə avtoqrafla Əli bəy Hüseynzadəyə təqdim ediblər. Tutaq ki, Hadinin həmin şeirində belə misralar var:

Türkoğlu verməz şanını,

Amma verir öz canını.

Namusunu hifz eyləyib,

Təqdim edər qurbanını.

Yaxud Əhməd Cavadın "Al bayrağa" şeirindəki bu misralar:

Bu bənzəyiş nədən, gözüm,

Şəhidlərin qanına?!

Uğurunda can verənlər

Neyçün qıyar canına?!

Bunu hər şair yarada bilməz. İlk baxışda, bəlkə də adi misralardır. Nəinki o dövrdə, hətta indi bu misraları yarada biləcək şairimiz varmı? Yoxdur. Çünki bu fərqli bir düşüncə sistemidir. Hər iki şairin hər iki şeirində eynən himndə olan misralar yazılıb. "Namusunu hifz eyləyib / Təqdim edər qurbanını". "Namusunu hifz etməyə, minlərlə can qurban oldu"... "uğurunda can verənlər" və s... himnin mətni ilə assosiasiya edirmi? Edir. Yaxud tutaq ki, Hüseyn Cavid hələ Cümhuriyyət qurulmazdan altı il əvvəl, yaxud Çəmənzəminli ilə Üzeyir bəy arasındakı marş müzakirəsindən beş il öncə, yəni 1912-ci ildə Yurdaqulun məşhur marşını "Maral" faciəsinə əlavə edirdi və s... Yalnız bu üç şair poeziyamızda paradiqmaları dəyişib. Əslində, himn həm də bu aspektdən araşdırılmalıdır. Bu mənada, himnimizdə həqiqətən, mistik sirlər var. Üzeyir bəy o mətni o dövrdə, ya Cavidlə, ya Məhəmməd Hadi ilə, ya da Əhməd Cavadla bir yerdə işləyə bilərdi. Dördüncü imza ağla batmır.

Kamil Şahverdi: - Tam doğru.

Aydın Əzim: - Himnimizin mətni, əslində, cümhuriyyətin proqramıdır. Daim mücadiləyə çağırışdır. Bütün millətə, xüsusən, gəncliyə xitabdır. Mətndə ifadə olunanlar konkret Cümhuriyyət məsələsidir. Millətin varlığı məsələsidir. Onu Üzeyir bəylə yanaşı, yalnız böyük milli təfəkkürə malik bir şair yaza bilərdi.

Azər Turan: - Himnimizin mətnini Cümhuriyyət dövrünü "müsavat ağalığı" dövrü kimi lənətləyən, oktyabr günəşini və bolşevik inqilabını vəsf edən, 1920-ci ilin 1 may nümayişindən necə böyük sevinc və fərəhlə keçdiyini "Xatirələrim" əsərində yazan bir pedaqoqun adına çıxmaq doğru deyil axı?! Mətni dartışma mövzusu olduğu kimi, bir müddət əvvəl onun musiqisi də mənasız müzakirələrin hədəfi olmuşdu. Deyirdilər ki, himnimizin musiqisi minor ladındadır.

Aydın Əzim: - Bu insanlar Azərbaycan musiqisindən başı çıxmayanlardı. Necə yəni minordur? Əvvəla, muğamatda minor, major məsələsi yoxdur. Həmişə demişəm. Himnimiz Nihavənd məqamında yazılıb. Nihavənd məqamını Üzeyir bəy salmışdı tədris proqramına. Minor kədərlidir, major şəndir, bunu, ancaq balaca uşaqlara demək olar. Böyüklər üçün isə bu gülməli məsələdir. Minor var ki, şən olur. Major var ki, çox kədərlidir. Bunu niyə belə primitivləşdirib deyirlər? Himnimiz dramatikdir. Xalqımızın tarixi kimi dramatikdir. Millətin güzgüsüdür. O, kədərli deyil. O sağlam dramatik bir marşdır. Milli marşdır. Belə də olmalıdır. Çünki həyat göstərir ki, hər an əlimiz tətikdə olmalıdır. Çünki millət yalnız mücadilədə, toplumun mücadiləsində yüksələr. Həmişə tətikdə, həmişə ayıq olmalıyıq. Bu mənada, himn də bizə onu təlqin edir.

Azər Turan: - 1917-ci ildə Çəmənzəminli də onu deyirdi: "Bizə milli şərqi lazımdır... Milli şərqi bizim yatmış milli hisslərimizi oyadar".

Kamil Şahverdi: - Dünyanın çox ölkələrinin - Ukraynanın, Bolqarıstanın, Türkiyənin, İsrailin himni minordur.

Aydın Əzim: - Avropa Birliyinin himni - Bethovenin 9-cu simfoniyası re minordadır.

Kamil Şahverdi: - 9-cu simfoniya Avropa Birliyinin musiqi rəmzidir. O da bizim himnimizlə eyni tonallıqdadı.

Aydın Əzim: - Mən himni bərpa edəndə onu dəyişmədim. Dediyimiz kimi, re minor bir çox uluslararası məşhur əsərlərin tonalıdır.

Azər Turan: - Bunu bərpa zamanı siz etdiniz?

Aydın Əzim: - Yox, Üzeyir bəy belə yazmışdı.

Azər Turan: - Bəs sizin əlavələr nə oldu?

Aydın Əzim: - Himndə siqnal yoxdursa bu, böyük zafiyətdir. Mən siqnalı əlavə etdim. "Leyli və Məcnun"dan "Vermə" epizodunu himnin musiqisinə leyt akkord kimi daxil etdim. Sonra "Minlərlə can qurban oldu" hissəsinə "Koroğlu" operasının "Üvertüra"sından bəlli parçanı əlavə etdim. Halay prinsipini himnin zilində tətbiq elədim

Azər Turan: - Məncə, himnimiz həm sözləri ilə, həm musiqisi ilə dünyanın ən gözəl himnlərindən biridir.

Aydın Əzim: - Biri deyil. Dünyanın ən gözəl himni bizim himnimizdir. Mən səksən ölkənin himnini dinləmişəm. Bizim himnimiz gözəllər gözəlidir.

Azər Turan: - Nəyə görə gözəllər gözəlidir?

Aydın Əzim: - Çünki himn formaya uyğundur. Bilirsiniz, bəzi himnlər var ki, mahnıdır. Məsələn, SSRİ-nin himni. Təntənəli mahnıdır. Nəqəratı da var, bəndi də var. Bu, mahnı formasıdır. Belədə təntənəli mahnı himn vəzifəsini yerinə yetirir. Himn isə fərqlidir. Birnəfəsə yazılan tekstə birnəfəsə musiqi yazırlar. Orda nəqərat-filan yoxdur. Əslində, himnimiz kiçik bir muğam dəstgahıdır. Bərdaştı da var, mayesi də. Bir də zərb-muğamı var. Bəmdən zilə doğru gedir və zildə bitir. "Azərbaycan himni" dövlət atributu olmaqdan əlavə, Azərbaycanın əsl musiqi rəmzidir. Mini dəstgahdır. Bir də başqa tərəfi var. Yunanıstanda himnlər məhz bu formada olub. Üzeyir bəy bunu daxildən necə hiss edə bilib? Necə bilib ki, milli marş belə olmalıdır? Bu adam kitaba baxmayıb, qədim yunan himnlərini dinləməyib. İndi imkan yaranıb onları dinləməyə. Himnimiz qədim ilahilərimizlə eyni şeydi. Bayaq "Leyli və Məcnun" barədə danışdıq. O qədər nohələr var ki, musiqidə. Üzeyir bəy nohələri götürüb nota yazıb. Buna, bilirsinizmi, Avropada nə deyirlər? - Xoral işləmələri. Təksəsli ifa olunan dini ilahilər xoral adlanır. İohan Bax da onları dinləyib kilsədə. Üzeyir bəy də "Leyli və Məcnun"da "Ah eylədiyim sərvi-xuramanın üçündür, / Qan ağladığım qönçeyi-xəndanın üçündür" (Aydın Əzim Üzeyir bəyin musiqisini əlini sinəsinə döyərək, mərsiyə ritmində oxuyur). Bütün bunlar hamısı o məhərrəmliklərdə, şəbehlərdə səslənən musiqilərdir. Biz bunları öyrənməliyik. Amma nə üçünsə öyrənmirik..

Kamil Şahverdi: - Aydın müəllimin gözəl bir sözü var. Deyir, Üzeyir bəyin musiqisi üçrənglidir; bizim bayrağımızın rəngindədir.

Azər Turan: - Eyni fikri Yaşar Qarayev Əhməd Cavadın poeziyası barədə söyləyir.

Aydın Əzim: - Üzeyir bəydən sonrakı bəstəkarlarımızda türkləşmə heç yoxdur. İslamlaşma yoxdur. Bir tək onların zənnincə, avropalaşma var... Asəf Zeynallıdan Arif Məlikova qədər... Mən onları postüzeyirbəy dövrü adlandırıram.

Kamil Şahverdi: - Üzeyir bəyi dərindən araşdırmaq lazımdır. Himn elə-belə əsər deyil. Üzeyir bəy də bilirdi ki, bu, sıradan bir əsər deyil. Və bu boyda əsəri kiminləsə işləyibsə, onun həmin müəlliflə dərin yaradıcılıq təması olmalıydı. Tutaq ki, Əhməd Cavadla.

Azər Turan: - Üzeyir bəy Əhməd Cavadla dost idi. Demək olar ki, hər gün görüşüblər. Bir yerdə söhbət ediblər, nərd oynayıblar. Bağ mövsümündə Abşeron kəndlərində dincəliblər. Himnlə eyni ildə Əhməd Cavadın sözlərinə bəstələdiyi başqa musiqisi də var: "Çırpınırdı Qara dəniz".

Kamil Şahverdi: - Cəmo Cəbrayılbəyli ilə Üzeyir bəyin görüşməsi haqqında yazılanlar inandırıcı deyil. Bunlar hamısı fərziyyədir. Yazırlar ki, guya Cəmo Cəbrayılbəyli Bakıya köçəndən sonra (1915) təsadüfən Üzeyir bəyin evinə gəlir. Üzeyir bəy də evdə piano çalırmış. Amma piano yalnız zəngin adamların evində ola bilərdi. O illərdə Üzeyir bəy həyat yoldaşı Məleykə xanımın müalicəsi üçün pul axtarırdı. Elə bir vəziyyətdə yaşayan adamın evində piano ola bilərdimi? Böyük sərvət lazım idi piano sahibi olmaq üçün. Yazırlar ki, guya Üzeyir bəylə Cəmo Cəbrayılbəyli eyni məktəbdə işləyirmişlər. Elə məktəbdə də himnin əlyazmasını Üzeyir bəyə verib. Əvvəla, Üzeyir bəy həmin ərəfələrdə Bakıda deyildi, İrandaydı... İkincisi, Üzeyir bəy sonuncu dəfə 1914-cü ildə müəllim işləyib.

Azər Turan: - Mən çox istərdim ki, indi deyəcəklərim məsələni siyasiləşdirməyim kimi səslənməsin. Amma çox həssas bir məqamdı, deyə fikrimi möhkəmləndirmək üçün deyil, düşünmək üçün söyləyirəm. Bəllidir ki, Türkiyə kinematoqrafının 1967-ci ildə çəkdiyi "501 numaralı hücrə" filmi Məhəmməd Altunbayın xatirələri əsasında çəkilib. Sovetlər Birliyində yaşayan insanların həyatından bəhs edir, 1937-ci il hadisələrini əks etdirir. Və orda bizim bu gün haqqında danışdığımız himnin müşayiəti ilə canlandırılan çox faciəvi kadrlar var, 6 dəqiqədən artıq çəkir. Təəssüf ki, himnlə bağlı yazılan araşdırmalarda bu əhəmiyyətli epizod unudulub. Mən indi o film barədə danışmaq istəmirəm. Sadəcə, vurğunu başqa nöqtəyə salıram. Bilirik ki, ümummilli lider Heydər Əliyev həmin illərdə Azərbaycan Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri idi. Və heç ola bilməzdi ki, Türkiyədə Azərbaycan həyatından bəhs edən belə bir film onun diqqətini cəlb etməsin. Üstündən illər keçəndən sonra, yəni 1997-ci il sentyabrın 1-də Bakıdakı 18 saylı məktəbdə Bilik günü etdiyi çıxışında dövlət atributlarımız barədə danışarkən Heydər Əliyev dedi ki, "Azərbaycanın gözəl himni var... Sevindirici haldır ki, bu himn hələ 1918-ci ildə yazılıbdır. Bunun müəllifi bizim böyük bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyovdur. Himnimizin sözlərini böyük şairimiz Əhməd Cavad yazıbdır. Onun musiqisi də çox gözəldir, sözləri də çox mənalıdır, gözəldir". Mən indi əminliklə deyirəm ki, Heydər Əliyevin bu qənaəti elə Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri işlədiyi həmin illərdə formalaşmışdı. Və bu fikirləri də geniş anlamda Bilik günü kontekstində deyirdi. Amma sözünü bütün Azərbaycan cəmiyyətinə, xüsusən də, Parlamentə ünvanlayırdı. Məlumdur ki, həmin illərdə Azərbaycan Parlamentinin bəzi deputatları himnin sözlərinin zəif olduğunu, bəziləri isə musiqisinin minor ladında olduğunu əsas gətirib himnin dəyişdirilməsinin zəruriliyindən danışırdılar. Heydər Əliyev himnimizi məhz bu şəkildə qorudu. Aydın müəllim, himnin bərpasını sizə kim həvalə etdi?

Aydın Əzim: - Yusif Səmədoğlu.

Azər Turan: - Neçənci ildə?

Aydın Əzim: - Himni Azərbaycanda ilk dəfə 1989-cu ildə bəstəkar həmkarım Sərdar Fərəcov "Ədəbiyyat və İncəsənət" qəzetində dərc etdirdi. Mən onda başladım bu əsər üzərində işləməyə. Bunu dostum Vaqif Səmədoğluya demişdim. Bir gün Vaqiflə bir yerdə idik. Yusif Səmədoğlu zəng vurdu: "Sabah saat 11-də Yazıçılar İttifaqının qarşısında bir maşın olacaq. Sən maşına baxma. Arxa qapısını açıb oturarsan". Dedim, Vaqif, bu nə söhbətdi? Cavab verdi ki, Yusifdi də. Sən onun dediyini elə. Sabah saat 11-də dediyi yerdə gözləyirdim. Bir antennalı maşın dayanmışdı. Ehtiyatla maşına yaxınlaşdım. Arxa qapını açanda gördüm ki, Yusif oturub arxada. Yanında əyləşdim. Sürücüyə dedi ki, sən düş, havanı dəyiş. Əlində iki vərəq vardı. Vərəqləri mənə uzatdı. Birinə not yazılmışdı. Biri də mətn idi. Dedi, bunu neçə günə işləyə bilərsən? Orkestr və xor üçün. Soruşdum ki, sizə neçə günə lazımdır? Dedi, iki həftəyə. "Baş üstə, edərəm". Dedi, təkcə bununla kifayətlənmə. İki həftə ərzində elə et ki, bunu simfonik orkestr çalsın və xor oxusun və lentə yazıb gətir mənə. Mən bu musiqini mitinqdə səsləndirəcəm. Himni Dzerjinski adına klubda yazdıq. Aparıb verdik Yusif müəllimə. Və noyabr ayının 17-də himn Azadlıq meydanında səsləndi. İlk dəfə belə səsləndi. Həmin gün "Bakıda Azərbaycanın dövlət himni səslənib" - deyə butün xarici radiostansiyalar bu barədə xəbər verdilər.

Azər Turan: - Siz kimin mətnini işlədiyinizi bilirdiniz?

Aydın Əzim: - Əlbəttə. Mənə deyilmişdi ki, mətn Əhməd Cavadındır. Amma bu mənim üçün o qədər də önəmli deyildi. Bir bəstəkar kimi onu deyə bilərəm ki, mətnin yazılmasında Üzeyir bəy iştirak edib. Çünki musiqi ilə mətn çox həmahəngdir.

Kamil Şahverdi: - Deyirlər ki, şeir musiqidən əvvəl yazılıb. Bu, mümkün deyil. Çünki bu musiqiyə yazılmış mətndir. Və yaxud da bəstəkarla şair bu əsər üzərində birlikdə çalışıblar.

Azər Turan: - Bəs Vaqifin, Yusifin fikri necəydi?

Aydın Əzim: - Onlar da Əhməd Cavad deyirdilər.

Azər Turan: - İndi deyirlər ki, səhv ediblər. Səhvləri nəymiş? Himnin mətnini Əhməd Cavadın adı ilə təqdim ediblər. Və qəbul etdiriblər. Nə baş vermişdi birdən-birə belə, bu miqyasda səhv edirdilər? Hər halda, onlar Səməd Vurğunun övladlarıydılar. Bu qədər əmindilərsə, bunu atalarından da eşidə bilərdilər.

Kamil Şahverdi: - Bunu ilk dəfə deyib Türkiyədə Kültür Dərnəyinin başkanı Cəmil Ünal - Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin silahdaşı. Fikir ilk dəfə Cəmil Ünaldan qaynaqlanıb. Cəmil Ünaldan soruşublar ki, bunu Məhəmməd Əmin Rəsulzadədən eşitmisənmi? Cəmil Ünal da deyib ki, bu şeirin Əhməd Cavadın olması şübhəsizdir. Deyiblər, siz özünüz eşitmisiz Məhəmməd Əmindən? Cavab verib ki, yox, Məhəmməd Əmindən eşitməmişəm. Amma mən bunu Mehmet Sadiq Aranla Kərim Ödərdən eşitmişəm. Onlar mətn müəllifinin Əhməd Cavad olduğunu deyirdilər.

Azər Turan: - Məncə, Məmməd Sadıq Aran məhz bu mövzuda yanıla bilməzdi. Adam həyatını məfkurəsinə həsr etmiş biridir. Cümhuriyyət parlamentində də təmsil olunub. Mühacirət də Azərbaycan davasını sona qədər aparıb. Zəngəzur doğumlu Məmməd Sadıq Aran həm də şair idi.

Kamil Şahverdi: - Bu əsəri, yəni himni mühacirətdə yaşayan qiymətli insanlarımız qoruyub saxladılar...

Azər Turan: - Kamil müəllim, siz 1991-ci ilin martında himnlə bağlı Ali Sovetin qərarına əsasən yaradılmış komissiyada ekspert olmusunuz. Proses necə gedirdi?

Kamil Şahverdi: - Azərbaycan himninin mətninin yaranması haqqında müsabiqə elan olundu. Qərar beləydi ki, Azərbaycan SSR himninin musiqisi saxlanılır, həmin musiqinin əsasında yeni mətn yazılması nəzərdə tutulur. 17 nəfərdən ibarət komissiya yaradılmışdı. Komissiyanın tərkibində yeganə bəstəkar Tofiq Quliyev idi. O illərdə Aydın müəllimin işlədiyi versiya millətin qanına hopmuşdu. Hamı onu oxuyurdu. Ali Sovet isə həmin versiyanın qəbul olunmasını istəmirdi. Azərbaycan Sovet himninin musiqisinə yeni söz yazılmasını istəyirdilər. Ya yeni sözlər yazılmalıydı, ya da Səməd Vurğunun "Azərbaycan" şeirinin həmin musiqiyə uyğunlaşdırılmasını məsləhət görürdülər. Buna Vaqif və Yusif Səmədoğlular etiraz etdi. Onlar ağıllı insanlar idi. Burda ideoloji ziddiyyət olduğunu bilirdilər. Çoxlu görüşlər keçirildi; bəstəkarlarla, rəssamlarla, şairlərlə. Aydın müəllimin işlədiyi versiyaya dəstək verənlərdən biri Firudin Cəlilov idi. Firudin Cəlilov bildirdi ki, Türkiyədə Azərbaycan Kültür dərnəyi ilə təmasdadırlar və ordan deyilib ki, himnin sözləri Əhməd Cavadındır. Bu prosesdə bizim bəzi bəstəkarlar gördülər ki, vəziyyət dəyişib. Amma Ali Sovet fikrini dəyişməmişdi. Onlar Azərbaycan Sovet himninin musiqisinin qəbul olunmasını istəyirdilər. O zaman Tofiq Quliyev tək olmasın deyə, başqa bəstəkarlar da himn müsabiqəsinə cəlb olundu. Tofiq Quliyev Azərbaycan sovet himnini yeni versiyada, Vasif Adıgözəlov "Koroğlu" operasından "and" xorunu və Musa Mirzəyev isə Üzeyir bəyin "Ey Vətən" xorunu hazırladılar. Bir də Aydın Əzimin hazırladığı bəlli himn. Və bunlar 1992-ci il mayın 25-də filarmoniyada ictimaiyyətə təqdim olundu. Bütün əsərlər maraqla qarşılandı. Amma Aydın müəllimin hazırladığı versiya təqdim olunanda qeyri-adi hadisə baş verdi. Orkestrin üzvləri ayağa qalxıb əl çalmağa başladılar. Bu çox mühüm idi. Orkestrin ifaçıları - musiqiçilər öz alqışlarıyla himnin taleyini həll edirdilər. Yekunda komissiya qərar verməli idi. Amma komissiya qərar vermədi. Axşam televiziyada xəbərlər proqramında süjet göstərildi. Bildirildi ki, Tofiq Quliyevin təqdim etdiyi versiyanın Azərbaycan himni olaraq müzakirəyə çıxarılması qərara alınıb. Amma belə bir qərar olmamışdı. Ertəsi gün telekomitəyə gəldim. Sədrlə görüşdüm. Yanlış informasiya verildiyini dedim. "Xalq telekomitənin qarşısına toplaşıb etiraz etsə, yaxşı olmayacaq", - dedim. Sədr həyəcanlandı. Bir saatdan sonra sədr məni yenidən çağırdı. "Nə istəyirsən sən?" - deyə soruşdu. "Canlı efir istəyirəm", - dedim. Soruşdu ki, "Neyləyəcəksən?" "Aydın Əzimovla Cövdət Hacıyevi dəvət edəcəyəm", - dedim. Çətinliklə razılaşdı. Mayın 26-da axşam "Xəbərlər"dən sonra efirə çıxdıq. Proses barədə danışdıq. Verilişi bu sözlərlə yekunlaşdırdım: "Xalqımızı təbrik edirəm. Sabahdan artıq bizim milli himnimiz səslənəcək". Çox gərgin anlar idi. Ertəsi gün Ali Sovetdə müzakirə keçirildi. Himnin sözlərini çox kobud təhriflərlə yazıb deputatlara paylamışdılar. Bunu bilərəkdən etmişdilər ki, mətnə qarşı ikrah yaratsınlar. Axşama qədər himni səsləndirməyə imkan vermirdilər. Müzakirəyə Afiyyətdin Cəlilov sədrlik edirdi. Axşam saat 4-ə yaxın kvorum birtəhər yığıldı. Bundan sonra əsəri səsləndirdilər və himnimiz qəbul olundu. Bir sözlə, himn çox çətin proseslərdən keçdi.

Azər Turan: - İndi deyirlər ki, himn tələm-tələsik qəbul olunub? Belə çıxır ki, bunun əksi olub. Tələsənlər əsl himnimizin qəbul olunmasına çalışıblar. Çətinliklə də olsa, buna nail olublar. Müzakirələr isə, gördüyümüz kimi, indiyə qədər tamamlanmayıb, hələ də yekunlaşmayıb.

Aydın Əzim: - Düz deyirsiniz. Sonra da bu məsələlər başlandı. Xüsusilə, bir televiziya verilişində söhbət açıldı. Mən incimişdim. Ora getmək istəmirdim. Çünki himndən söhbət düşən kimi qurdalayırlar. Mən onsuz da mücadilə vermişəm bu qədər.Kamil Allah şahididir... Bu verilişə heç getmək istəmirdim. Məni israrla apardılar. Getdim. Bir qız aparırdı verilişi. Lap sonra qayıtdı ki, himnin sözlərini heç Əhməd Cavad yazmayıb, hansısa Cəmo yazıb. AzTV bunu bütün ölkəyə yayınladı. İnanın, çox hirsləndim. Əvvəla, 2018-də Prezident İlham Əliyev fərman verib, mətnin müəllifi kimi Əhməd Cavadın adını təsdiq edib. Bu, konstitusiya aktıdır. Niyə bu məsələni qurdalayırlar ki? Kim edir bunu?

Azər Turan: - Kimin etdiyi bəllidir. Amma niyə etdiyi bəlli deyil.

Kamil Şahverdi: - Çox böyük musiqişünas Etəm Ruhi Üngör 1965-ci ildə ilk dəfə bunu çap edib. O vaxta qədər bu, müxtəlif dərgilərdə çap olunurdu. Bizim mühacirətdə yaşayan dəyərli insanlarımız bunu qoruyub saxladı. Və ilk dəfə Üngör bunu rəsmi olaraq çap etdi. Bunu Taksimdə küçədən keçərkən kimdənsə eşidib nota almamışdı ki?! Hardansa dəqiq bir mənbədən köçürmüşdü bunu. Çox dəqiqliklə, tonallığı da, minor olması da. Bunu çap elədi və bununla da himnimizi əbədiləşdirdi. Etməsəydi, itə bilərdi, kiminsə yaddaşının bir küncündə qalsaydı, sonralar ona əlavələr edilə bilərdi və s. Amma Etəm Ruhi Üngör himni çap etməklə himni qorudu. Bu adam çox böyük iş gördü. Həm də marş üzərində əməlli-başlı araşdırma apardığı hiss olunur. Bu səbəbdən də himnin ilk əlyazma nüsxəsini Türkiyədə axtarmaq lazımdır. Çox ardıcıl və qiymətli tədqiqatların, axtarışların nəticəsi olaraq, Dilqəm Əhməd gerbimizin orijinalını tapıb. Mən onu görmüşəm. Axı himnlə gerb eyni müsabiqədə elan olunub. Gerbin orijinalını Dilqəm İstanbulda öz pulu ilə bir kolleksionerdən alıb. Deməli, himnin orijinalı da hardasa ola bilər.

Azər Turan: - Harda?

Kamil Şahverdi: - Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin arxivində, yaxud Türkiyənin foto-kino idarəsinin arxivində. 1967-ci ildə o filmi çəkən rejissor və ssenari müəllifi Nüsrət Əraslanın da, bəstəkar Nevit Kodallının da arxivinə baxmaq lazımdır. Nevit Kodallı himni hansısa qaynaqdan götürüb, bunu araşdırmaq lazımdır. Yaxud Məmməd Altunbayın arxivini. Dilqəm Əhmədlə daim əlaqədəyəm. O, himnlə bağlı müəyyən insanlarla əlaqə qurub və axtarışları davam edir. Bu yaxınlarda Məmməd Altunbayın İsveçrədə yaşayan oğlu ilə telefon görüşməsi olub. Əfsuslar olsun ki, Altunbayın oğlu bu işlərdən məlumatsızdır. Məncə, axtarışları daha geniş miqyasda gerçəkləşdirmək lazımdır. Buna görə də alimlərdən, şairlərdən, bəstəkarlardan, tarixçilərdən ibarət akademik komissiya yaradılmalıdır.

Aydın Əzim: - Əl Fərabinin 9-cu əsrdə dediyi söz var, birbaşa bizim təfəkkürümüzü yansıdır. Fərabi deyir ki, musiqi hər hansı bir xalqın ana dilinin sintaksisinə, bir də poetikasına tabedir. Bunu əl Fərabi deyib.

Azər Turan: - Aydın müəllim, Əhməd Cavadın poeziyası ilə irtibatınız davam edirmi?

Aydın Əzim: - Mən Əhməd Cavadın sözlərinə "Bayrağım" əsərini də yazmışam. İndi də gerbimizə musiqi həsr etmək istəyirəm. Rəmzlər - Himn, Bayraq və Gerb.

Azər Turan: - Dünyada olan bütün hadisələr kimi, himnin də mifoloji bir başlanğıcı var.

Aydın Əzim: - Əlbəttə. Bu barədə keçən dəfə bir konfransda xatırlatma etdim. Frigiyada (indi Anadoludadır) Himnos adında bir çoban varmış və bu çoban bir Pəri qızına aşiq olubmuş. Pəri qızı çobanın sevgisindən imtina edir. Himnos da eşqini aləmə car çəkir. Çobanın bu hərəkətindən qəzəblənən qız ox atıb Himnosu öldürür. Hamını kədərləndirən bu hadisəyə xalq mahnı qoşur. Sonunda Himnos haqqında bir nəğmə yaranır. İlk himn belə yaranıb. Deməli, himn bir ilahidir.

Azər Turan: - Nə vaxtsa Anadoluda oxunan belə bir şarkı olub:

Ah... yakar qəlbimi dərin bir sızı,

Yaralamış məni bir pəri qızı,

Mən bir çoban, o bir çoban yıldızı...

Avropada himn ilahilərlə müqayisə olunur. Və bəzən də elə bu adla adlandırılır. Himn - Vətən ilahisidir...

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 23 may (№18).- S. 24-25.