Təccübmü edək, təəssüfmü, ya bəlkə, bu adi hal?!

Söhbət türkiyəli ədəbiyyatşünas Ayvaz Morkoçun Azərbaycan ədəbiyyatına dair yazılarından gedir.

(Əvvəli ötən sayımızda)

Kiminsə düşüncəsindən keçə bilər ki, bu oxşarlıqlar eyni mətnə münasibətdən qidalanmadan irəli gələ bilər. Yox, belə deyil. Çünki A.Morkoçun köçürmələri getdikcə daha sürəkli bir şəkil alır. Nümunə verdiyimiz cümlənin arxasınca onun aşağıdakı mülahizələri gəlir: "Alqazaqlılar sülalesine mensub Hasanağa av sırasında kazara Cıraqlılar sülalesinden aynı zamanda dostu olan Elleddini öldürür. Yakında düğün töreni yapılacak Eleddinin öldürülmesi, her iki tarafı da perişan eder. Zira bu iki sülale arasında keçmişi eskiye dayanan bir düşmanlık bulunmaktadır. Kafalardakı soru işareti ise bu hadisenin öç alma sebebiyle yapılmış olması yönündedir. Asıl korkulan düşmanlığın yeniden alevlenmesi, meselenin kan davasına dönüşmesi tehlikesidir" (Morkoç. s.219). Bu mülahizələrin hamısı T.Salamoğluna məxsusdur və onun "Ölməz sənətkarın ölən dünyası" məqaləsində və "Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı" kitabında Markoçun yazısından ən azı on beş il əvvəl yer almışdır. "Alqazaxlılar nəslindən olan Həsənağa ov zamanı bilmədən Çıraqlılar nəslindən olan dostu, qardaşının qaynı, yaxınlarda toyu olacaq Ələddini öldürür. Hadisə hər iki tərəfin çox ciddi narahatlığına səbəb olur. Hər iki tərəfi narahat edən həm də odur ki, bu iki nəsil arasında vaxtı ilə düşmənçilik olub. Çıraqlılar gənc Ələddinin ölümünə nə qədər yansalar da, onları daha çox narahat edən budur ki, görəsən, burada qisas hissi, xəyanət var, yoxsa yox? Alqazaxlıları isə qorxudan budur ki, Çıraqlılar işin əslini öyrənməsələr, düşmənçilik yenidən qızışa bilər" (səh.201).

"Ölən dünyam" romanı ilə bağlı bizim təhlillərimiz həcm etibarı ilə Morkoçunkundan çox genişdir. Bu isə o anlama gəlir ki, Morkoç bizim mətnimizi ayrı-ayrı hissələr şəklində mənimsəyir və öz sözü kimi təqdim edir. Onun "Ölən dünyam" romanı ilə bağlı təhlilləri yazısının 218-220-ci səhifələrini əhatə edir. Bu mətndə bizim yazımıza iki dəfə istinad edilmişdir. Təəssüf ki, bu istinadların da haradan başladığı göstərilmir. Yəni bizə və Morkoça məxsus fikirləri ayıran dırnaq işarəsi nəzərə çarpmır. Əslində mövcud vəziyyətdə bu cəhət bizi bir o qədər də maraqlandırmır. Çünki səhifələr başdan-başa köçürmələrdən ibarətdir. Morkoçun yazısının 219 və 220-ci səhifələrində Ömər koxa, Güllü arvad, Halay bəy, Çoban Kərəməli və Çapıq Əmrah obrazları ilə bağlı mülahizələrin hamısı bizim yazımızdan köçürmədir.

Yazının daha bir hissəsini təqdim etməyi lazım bilirik: "Müəllifin dikkatli analizleri sayesinde gelişmeler eser karakterlerinin psikolojisine varıncaya kadar gerçeklere uygun ve başarılı biçimde aks ettirilmiştir. Yazar, Algazahlıların tecrübeli temsilcisi Güllü Hanım ile Çıraglıların aksakalı Ömer Koha karakterlerini muvaffakiyetle kurgulamıştır. Şıhlı her ikisini de tecrübeli, ferasetli ve basiretli şahıslar olarak tasvir eder. Eser başkarakteri olarak her ikisinin hayatlarının aşamalarını ayrıntılarıyla anlatmış, Sovyet dönemi öncesinin ahlaki ve manevi değerlerini onların şahsında kurgulamıştır. Hem Güllü Arvad, hem de Ömer Koha milli ve tarihi varlığın sembolü olarak gösterilir. Farklı cinste olmalarına rağmen her ikisi de kendi nesillerinin önçü karakterleri olarak takdim edilir. Kısa süre içinde rahatsızlığı artan Ömer Koha ruhunu rahat bir şekilde teslim etmez. Oysa romanda onun Müslüman inancına və türk örfüne göre akrabalarıyla helalleştiği görülür. Onu hüzursuz edən mesele daha başkadır. Zira kaza sonucu ölüm sebebiyle iki aile arasında düşmanlık ve kan davasının derinleşmesi tehlikesi belirmiştir. Ömer Koha bunu önceden fark ederek oğluna uyarı ile birlikte vasiyyette bulunur. Ömer Kohanın yaşadığı çevrede tecrübeli kanaat önderi şahıslara itibar gösterilmektedir. O yıllarda tüm Azerbaycan toplum katmanlarında milli ahlak kanunlarıyla düzenlenen davranış kalıpları vardır. Şahsiyetli duruşa, sağlam karaktere çokça kıymet verilen Sovyet öncesi dönemde ihanet ve namussuzluğa tahammül yoktur.

Zaman zaman eski günleri yad eden Güllü Hanım, içinde Ömer Kohanın yer aldığı bir hadiseyi hatırlar. Ömer Kohanın gelinlerinden biri iç camaşırını kaybetmiş, ne kadar aradıysa bulamamıştır. O yıllardakı yaygın anlayışa döre utanc verici olaraq görülen bu durum bir namus meselesi olarak kabul edilir. İlginc biçimde bir hanımın iç camaşırını kaybetmesi ile namusunu kaybetmesi eş degerde tutulur. O yılların insan haklarına aykırı olan töreye göre namusunu yitiren kadının yeri kara topraktır. Uzun araştırmalar yapan ev halkının tahminine göre gelinin camaşırını manda yemiş olmalıdır. Bu ihtimali göz önünde bulunduran Ömer Koha ani bir karar verir. Kendisine ait beş adet mandanın üçünü gözünü bile kırpmadan adamlarına kestirerek midelerinde kayıp camaşırı arar. Nihayet camaşır mandanın medesinden çıkar.

Nökerler xalxaldan eremiyi getirdiler. Camış öleceyini başa düşmüş kimi başını dik tutub meledi. Amma onu qomarğalayıb derenin qaşına getirdiler. Eremik kesilmiş başları və laxtalanmış qanı gören kimi iri buynuzu ile etrafındakıları dağıdıp aradan çıxmaq istedi. Amma gözünü açmamış kemende salıb boynunu qanırdılar. Dizini yere getirib ayaqlarını çatdılar, xenceri boğazına çekdiler, qarnını yardılar, içini bayıra töküb doğradılar ve birden xencer bir eski parçasına deydi. Ömer Koha derinden nefes alıb, bayağdan qınından yarıyacan siyirdiyi xenceri şaqqıltı ile qınına qoydu.

- Besdi

Nökerler el saxladılar.

O eskini mene verin! (Şıxlı, 2011, 27-28)

Azerbaycanda 19. Yüzyılın ikinci yarısında halk arasında yürürlükte olan töreye göre bir şahsa ceza vermek için onun suçunun sabit olması, delil ve isbatlarla desteklenmesi gerekmektedir. Öte yandan romandakı hadiseye göre geline ait iç camaşırı birileri terefinden çalınmışsa, o vakit düşmanın kimliğini ve niyetini tam olarak bilmek gerekir. Suçsuz bir şahsı öldürerek cezalandırmak yıllar sürecek bir kan davasının fitilini ateşlemek demekdir. Bu yanlış tavır, belki de hasım iki qruptan onlarca insanın ölümüne yol açacaqtır. Basiretli bir sivil toplum lideri, köyün kanaat önderi konumundakı Ömer Koha mertçe tavır sergileyerek gerçeği ortaya çıkarmak için çaba sarf eder.

Aradan yıllar geçtikten sonra benzer bir hadise ile karşı karşıya bulunan Ömer Koha yine zor bir karar vermek durumunda kalır. Torunu Eleddinin hangı sebeple öldürüldügü konusunda tereddüt içinde kalmış, bir türlü kesin hükme varamamıştır. Onu kaygılandıran durum gencin namert kurşunuyla öldürülmüş olma ihtimalidir. Derin düşüncelerin ardından yakından tanıdığı Alqazahlıların bunu bilerek yapmayacaklarına kanaat getirir. Bu hadise kasten yapılmadıysa o vakit faili bağışlamaq uyğun olacaktır. Ömer Koha, hadisenin "kaza sonucu ölüm" olduğu fikrine vararak liderlik ettiği Algazahlıları sakinleştirir. Sülalenin tüm bireylerı aksakallarının verdiği karara sayğı duyarlar. Benzer saygılı tutum Çıraqlılar sülalesinin yöneticisi konumundakı Güllü Hanıma da gösterilmiştir. Müellif tecrübeli ve akil yöneticilerin taleplerini sülalenin adeta kanun kibi uyğuladığına dikkat ceker. Bu tablo Sovyetler Birliği kurulmadan önceki Azerbaycan Türk toplumunun gerçekçi görüntüsünü aksettirir. Böylece Şıhlı, eski düzenin değişmekte olduğunu, eski nesil ile yeni nesil arasında anlayış farkı belirdiğini hissettirir" (Morkoç, s.219-220).

Morkoçun "yazısı"ndan böyük bir parçanı nümunə gətirməyə məcbur olduğumuz üçün öncə oxucudan üzr istəyir, sonra isə bəyan edirik ki, burdakı fikirlərin hamısı ədəbi oğurluğun nəticəsidir. İndi biz "Ölməz sənətkarın ölən dünyası" məqaləmizdən daha böyük bir parçanı, yenə də əziz oxucudan üzr istəyərək burada verməyə məcburuq:

"Əslində müəllifin məqsədi ayrı-ayrı fərdlərin həyat yolunu izləmək deyil. Nə Güllü arvad, nə də Ömər koxa fərdi xarakterin ümumiləşdirilmiş obrazı kimi yaradılmayıb. Baxmayaraq ki, Güllü arvadın da, Ömər koxanın da xarakteri çox aydın və parlaq cizgilərlə cızılmış, özünəməxsus fərdi keyfiyyətləri olan obrazlar kimi oxucu yaddaşında silinməz izlər buraxırlar. Bununla belə, Güllü arvadın və Ömər koxanın simasında cəmləşdirilən keyfiyyətlər daha çox sovetləşmədən əvvəlki dövrün mənəvi-əxlaqi mühitini səciyyələndirmək missiyası daşıyır. Müəllifi xarakterlərin fərdi taleyi deyil, dəyişən, bir-birini əvəz edən zamanların səciyyəsi maraqlandırır.

Bu mənada, Güllü arvad da, Ömər koxa da milli-tarixi varlığın simvolları olmaqla, bu tarixi gerçəkliyə məxsus ən əlamətdar keyfiyyətlərin daşıyıcısı kimi bədii təsvirin mərkəzinə çəkilirlər.

...Müəllif milli əxlaq, yaşam tərzinə, başqa sözlə, patriarxal həyat tərzinin qanun və qaydalarına baxışda yaşlı və gənc nəslin münasibətlərindəki fərqi riyazi dəqiqliklə əks etdirir. Eyni hadisəyə - Ələddinin öldürülməsinə həm Çıraqlıların, həm də Alqazaxlıların yaşlı və cavan nəslinin münasibətindəki fərqlər bunu aydın göstərir. Baş verən hadisə zamanı yaşlı nəslin - Ömər koxanın, Güllü arvadın göstərdiyi təmkin, müdriklik, vəziyyətdən çıxmaq üçün tökdükləri tədbirlərin səmərəliliyi diqqətdən yayınmır. Lakin bir cəhət də diqqəti çəkir ki, Ömər koxanın, Güllü arvadın "buyur"duqları sözsüz yerinə yetirilsə də, gənc nəslin psixologiyasında bu "buyruq"lara bir etiraz jesti də var. Cənazəni apararkən Alqazaxlıların cavanlarının silah götürmək istəmələri (yalnız nəslin ağbirçəyinin qəti göstərişi ilə silahsız gedirlər), Şamilin atası Ömər koxaya daxili bir hiddət, qəzəb, hətta etiraz notları ilə yüklənmiş "məsləhətin nədi, ata, uşağın qanı batsın?" - sözləri yaşlı və gənc nəslin dünyagörüşü arasındakı fərqin dərinləşməyə doğru getdiyini göstərir. Bu fərq nədən doğur? Ömər koxa ilə oğlu Şamil, Güllü arvadla oğlu Həsən ağa eyni günlərdə yaşasalar da, əslində onlar fərqli zamanların insanlarıdır. Ömər koxa və Güllü arvadın ömrünün böyük hissəsi patriarxal qanunların işlək olduğu zamanda keçib. Onların qocalıq günləri milli həyat tərzi və əxlaq qanunlarının işləklikdən düşməyə doğru getdiyi zamana düşüb. Həsən ağa və Şamil isə patriarxallığın pozulmağa başladığı zamanlarda dünyaya gəlib, onun sürətlə pozulmağa doğru getdiyi zamanda yaşayırlar" (T.Salamoğlu. Göstərilən əsəri. s.201-206).

Əlbəttə, fərqinə varırıq ki, bizə məxsus mətn Morkoçunkundan xeyli, bəlkə, iki ya üç dəfə çoxdur. Bunun birinci səbəbi odur ki, Morkoç "öz mətni"ni bizim mətnin içərisindən çıxarır, bir növ, əgər belə demək mümkünsə, bizim mətnimizi türkcəyə sərbəst şəkildə çevirir, eyni zamanda heç bir etik qayda gözləməyərək onu özünün orijinal mətni kimi təqdim edir. İkincisi, oxucu hər iki mətni ilkin müqayisəyə belə cəlb edərsə, Morkoçun mətnindəki fraqmentallığın fərqinə vara bilər. Morkoç köçürmələrini ört-basdır etmək üçün mətndən mətn çıxarmaq yolu ilə gedir, ancaq istədiyinə, təbii ki, nail ola bilmir. Bu "orijinallıq" naminə o, "öz mətni"nə romandan camışların kəsilməsi ilə bağlı bir neçə sətirlik sitat əlavə edir. Morkoçun "yazısı"nda bu sitatdan başqa fərqliliyi işarələyən heç bir detal yoxdur.

Biz Morkoçun "yazısı"ndan daha bir jurnal səhifəsi həcmində parça verib, onun dalınca həmin hissənin orijinalını, yəni öz yazımızdan olan böyük bir hissəni də təqdim edə bilərdik. Ancaq oxucunu yormamaq üçün bunu etmirik. Fikirləşirik ki, bir yazıda köçürmənin miqyasını təsəvvür etmək üçün göstərilən faktlar yetərincə kifayət edər.

***

Təəccübmü edək, təəssüfmü, ya bəlkə, bu, adi bir haldır?! Daha başqa bir söz demək istəmirik. Əsas istəyimiz odur ki, oxucular, mütəxəssislər və rəsmi qurumlar öz mövqelərini ortaya qoysunlar. Çünki köçürmələr bizim yalnız bu yazımızı yox, ancaq məqalələrimizi yox, monoqrafiyalarımızı da öz içinə alır. Məsələnin bu tərəfi isə vəziyyəti yetərincə ciddiləşdirir və ona yetərincə ciddi münasibət göstərməyi tələb edir.

Təyyar SALAMOĞLU

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 7 noyabr, №41.- S.25.