Birinci Ümum Türkoloji Qurultayı

"Yeni əlifba yollarında əski xatirə və duyğularım" kitabından parça

Qurultay zamanı gəlmişdi. Bakı şəhərinin ən mühüm küçələrindən olan "Kommunist" küçəsi, üzərinə yeni böyük hərflərlə şüarlar yazılmış, al bayraqlar ilə bəzənmişdi. Şəhərdə təzə, canlı bir həyat və hərəkət başlamışdı. Küçələr çox uzaqdan gələn sevgili qonaqlarını səmimi qucaqları arasında sıxışdırırdı. Yüksək, vüqarlı binalar sıra-sıra durmuş müsafirlərini salamlayırlardı. Mövsüm qış, ancaq hava saf və bərraq idi. Göy üzündə buluddan, qubardan heç bir əsər yox, ətraf günəşin tar-mar, gümüş tellərinə bürünmüş; dəniz sakit-sakit xarələnirdi. Təbiət bu sükuti ilə Qurultayda veriləcək son qərarın, dünyanın ən uzaq hücra guşələrindəki dost-düşmənlərimizin eşidə bilmələri üçün - guya imkan hazırlamışdı... Şəhərdə qurultaydan başqa söz yox idi. Hər kəs "görək, nə olacaq: hansı əlifba qələbə çalacaq?.." deyirdi. Əski əlifba tərəfdarlarının da ümidləri kəsilməmişdi. Onlarca qurultay yeni əlifba üçün qəbir qazıyan bir yer, kəfən hazırlayan bir müəssisə idi. Qazaxlar ilə kazanlılar yeni əlifba əleyhində olduqlarına dair xalq arasında qüvvətli bir şayiə dolaşırdı. Yeni əlifba əleyhində olanları "a kişi, osmanlılar da qəbul etməyəcəklər, qurtardı-getdi, vəssəlam", deyə bir-birlərinə ürək verirdilər. Biz də vəziyyətdən çox şübhəli idik. Qazaxlar ilə kazanlıların fikri məlum; krımlılara ümid bəsləyirdik; ancaq hənuz tamamilə şübhədən çaxarmamışdıq; osmanlı mürəxxəslərinin fikrini bilmək mümkün olmayırdı. Bizi ən çox maraqlandıran özbəklərin fikri idi. Çünki onları qazanırsaq, türkmənlər ilə bərabər bütün Türkistan bizim tərəfimizdə olacaqdı. Qırğızların yeni əlifba tərəfində olduqlarına dair qəti məlumat almışdıq. Səməd ağa başda olmaq üzrə Azərbaycan Yeni Əlifba Komitəsinin bütün fikri, bütün diqqəti Anadolu türklərilə özbəklər üzərinə dikilib qalmışdı.

Səməd ağa məni yanına çağırdı. "Xalid, - dedi, - sən özbəklərinlə danış, hər halda onların müəyyən bir fikirləri olacaq. Fikirlərini açıq, aydın söyləsinlər. Biz də ona görə iş görək... bir də Köprülü-zadə Fuad yoldaşla da görüş, gör onların fikirləri nədir?"

Səməd ağanın bu arzusu üzərinə Özbəkistan mürəxxəslərinin yanına getmişdim. Özbəkistan mürəxxəslərinin başında o zamankı Özbəkistan maarif komissarı Rəhim Ənamov bulunurdu. Bu yoldaş təxminən, iyirmi beş yaşlarında, orta boylu, zəifcə bir gənc idi. Bundan başqa, Özbəkistan Elmi Şurasının sədri Qazi Alim, Bəkcan və başqa yoldaşlar da var idi. Bunların hər ikisi də mənim ən səmimi dostlarım idi. Bunların vasitəsilə qəti bir məlumat alacağıma ümid edirdim.

Özbəkistan mürəxxəslərini Əski Avropa otelindəki mənzillərdə buldum.

- Əssəlam ələykim, - "ələyküməssalam, kilin, kilin, xoş kördük, qalaysız, salamatmısız, bala cağarkınız (polunuz) amanmı? - deyə qarşıladılar. Oradan, buradan söhbət etdik. Nəhayət, mən söhbəti yeni əlifba məsələsinə çəkmək istədim. Özbəkistan hökumətinin bu barədə əlbəttə, bir qərarı vardır, - dedim. Bütün mürəxxəslər gözləri, yer altından, bir-biri üzərinə dolaşdı, nəhayət, "cavabı bu yoldaş verir" mənasını bildirən bir tövr ilə komissara baxdılar. Komissar yerə baxaraq bir az düşünür kibi oldu, sonra: "Bu iş üçün kildik, qurultay qanday (neçə) qərar versə, biz də o qarardamız", cavabını verdi. Söhbətimizin mövzusunu dəyişdirmək üçün tələsmişmi idi, nədənsə dərhal mənə: "Özünüz qalaysız, salamatmısız!" - sualını vermişdi.

Söhbətimizin bu rabitəsizliyi ortaya bir neçə dəqiqə sürən bir sükut gətirdi. Nəhayət, yoldaşlardan biri:

- Nə üçün cim-cit qaldınlar? (yəni nə üçün susdunuz?) - sualını verdi.

Mən bu sualdan istifadə etmək istədim:

- Komissar yoldaş mənim sualıma cavab vermədi, - dedim. Komissar gülümsədi.

- Əlbəttə, hökumətin bu xüsusda bir qərarı var, ancaq o qərarı şimdilik sizə söylüyəməm, - dedi.

Məsələni anlamaq müşgül deyildi; qərar əlbəttə, - yeni əlifbanın lehində olmayacaqdı. Bunun üzərinə məsələnin təfsilatını soruşmağa lüzum görmədim. Şakalı, zarafatlı bir neçə dəqiqə sürən müsahibədən sonra müsaidə istədim. Qazi Alim yoldaş qapıdan uzadırkən mənalı bir əda ilə:

- Vaxtınız müsaid olursa, axşam sizə gəlmək istəyirdim, - dedi.

Onun bu fikri və arzusınu qüvvətləndirmək lazım idi:

- Bu sizin üçün mədəni bir vəzifədir, əda edib-etməmək sizə aiddir; mən, təbii rica edirəm, - deyərək onun bizə gəlməsini çox arzu etdiyimi bildirdim.

Qazi Alim yoldaş həqiqətən, sözünü yerinə yetirdi, axşam bizə gəldi.

Mən Özbəkistan Cümhuriyyətinin yeni əlifba barəsindəki qərarını anlamaqda səhv etməmişdim. Həqiqətən, Qurultaya gələn mürəxxəslərə ərəb əlifbasını müdafiə etmələri xüsusunda qəti təlimat verilmiş idi. Mürəxxəslərin bu barədə mənimlə danışmaq istəmədiklərinin də səbəbi bu idi. Bununla bərabər, ertəsi gün yenə mürəxxəslərin xüsusi iclasları olacaq, ondan sonra qəti fikir və qərarlarını söyləyə biləcəklər idi. Sabaha qədər nəticəni bəkləmək lazım idi. Bundan dolayı, mən də Səməd ağa ilə görüşməyi ertəsi günə qədər təxir etməyi münasib gördüm. Çünkü onun bu xəbərdən şiddətli surətdə mütəəssir olacağına şübhə yox idi. Kim bilir, bəlkə sabaha qədər özbək mürəxxəslərinin fikirləri dəyişəcək, heç olmazsa bitərəf qalacaqlarına dair bir söz verəcəklər idi.

Qazi Alim özü ilə bərabər mürəxxəslərdən Bəkcan və başqa bir neçə yoldaşlarının prinsip etibarı ilə yeni əlifba tərəfdarı olduqlarına işarət etmişdi. Bir də əlindən gəldiyi qədər öz yoldaşlarını yeni əlifba tərəfinə çəkməyə çalışacağını, gülərək əlavə etmişdi.

Sabah oldu. Mənim üzərimə qoyulan ikinci vəzifəni əda etməli idim. Bunun üçün Yeni Avropa otelinə getməli idim, çünkü türk ədəbiyyatının iki böyük alimi, Anadolu türklərinin mürəxxəsi olan Köprülü-Zadə Fuad bəy buraya yerləşdirilmişdi. Fuad bəylə birinci dəfə tanış olmayırdım. Qapıçı vasitəsilə ziyarət etmək üçün gəldiyimi bildirdim, "rica edirəm, buyursunlar", deyə xəbər göndərmişdi. Fuad bəy zəif və nazik vücudu ilə masa arxasında oturmuş, dodaqları sıxışdırılan papirosundan həlzunlu dumanlar buraxaraq, əlindəki jurnal ilə məşğul idi. Məni görər-görməz: "ay əfəndim, buyurunuz, buyurunuz, rica edirəm, buyurunuz...", deyə ayağa qalxdı. Bir neçə addım irəliləyərək bərk-bərk əllərimi sıxdı. Hənuz əllərimi buraxmamış, masanın o bir tərəfində, pəncərə önündə kitab mütaliəsilə məşğul olan gözü çeşməkli, ağ saqqallı, bəyaz saçlı, ixtiyarca bir adamın yanına qədər gətirdi.

- Əli bəy, - dedi, sizə əski dostlarımızdan Xalid Səidi təqdim ilə şərəfyab olmaq istəyirəm", - dedi. Mən də:

- Aman əfəndim, məhcub ediyorsunuz, - deyə müqabilə etdim. Əli bəy əlindəki kitabı buraxaraq, ixtiyarlara məxsus bir tövr ilə yavaş-yavaş ayağa qalxdı, sevimli çöhrəsinə xüsusi bir əda verən təbəssümlə mənə əllərini uzadaraq: - "Müşərrəf oldum", - dedi. Əli bəy… mənim üzərimə dərin bir təsir buraxmış, Azərbaycan ədəbi həyatında mühüm işlər görmüş məşhur Hüseyn-zadə Əli bəy idi. Əlini iki əlimlə tutmuş, bir dürlü buraxmaq istəmirdim...

Əli bəy oxumaqda olduğu kitabın arasına çeşməklərini qoydu, stulunu masa yanına çəkdi. Otaqda üç adamdan başqa kimsə yoxdu, necə gəldiklərindən, yolda əziyyət çəkib-çəkmədiklərindən bəhs edən ufaq bir müqəddəmə müsahibəsindən sonra mövzunu yeni əlifbaya çevirməyə tələsdim, çünkü gəlib-gedənlər coxalırsa, bu barədə müsahibə etmək, bəlkə, mümkün olmayacaqdı.

- Fuad bəy, - dedim, - təbii, yeni əlifba məsələsindən dolayı təşrif etdiniz. Bu xüsusda, Türkiyə əfkari-ümumiyyəsilə, siyasi dairələrinin fikirləri sizcə məlum olduğundan şübhə yoxdur.

Fuad bəy yanındakı qurşun qələmi əlinə alaraq, masa üzərindəki bloknota bir takım işarələr qoyduqdan sonra:

- Əfəndim, - dedi, Türkiyənin bugünkü vəziyyəti həpimizə məlumdur; məğlubiyyətlə nəticələnən ağır və uzun müharibələrdən çıxdıq, iqtisadi vəziyyətimiz bizi məmnun edə biləcək bir halda deyil, bilxassə böyük bir taqım inqilab həyatı yaşayırız, zehnimiz hənuz daha mühüm məsələlər ilə məşğuldur. Bununla bərabər elmi müəssisələrimiz, Azərbaycan tərəfindən ortaya atılan yeni əlifba məsələsinə də biganə deyillər. Bu yaxınlarda Maarif Nəzarəti tərəfindən xüsusi bir komisyon təşkil edildi. Bu komisyon imla və hürufatı tədqiq ilə məşğul olur, hənuz qəti bir fikir və qərara gəlmədilər. Zənn edirəm bu tədqiqat yenə bir kaç ay davam edəcəkdir.

- Şu halda, - dedim, qurultayda Anadolu türkləri namına yeni əlifbanın lehinə və ya əleyhinə bir fikir verəmiyəcəksiniz?

- Təbii, deyilmi? Ancaq şurasını da ərz edəlim ki, yeni əlifbanın əleyhinə rəy vermək üçün əlimizdə bir əsas yoxdur, lehinə rəy vermək üçün də - maaləsəf - hənuz hazırlığımız olmadığı kibi hökumət tərəfindən də bu xüsusda əlimizdə bir təlimat yoxdur.

- Çox gözəl, - dedim, - bu xüsusdakı fikrinizi öyrənə bilərmiyəm?

- Əfəndim, - dedi, əsas etibarı ilə mənim fikrim yeni əlifbanın lehindədir, ancaq ümumi vəziyyətimizlə hesablaşmaq məcburiyyətindəyəm. Bizim halımız başqa; Şərqdə yaşayan ayrı türk xalqlarının vəziyyəti bambaşqadır. Türkiyə ədəbiyyatı - təbii, Avropa ilə müqayisə etməyirəm, o qədər fəqir deyildir, yeni əlifbaya keçdiyimiz təqdirdə, bir çox kitablarımızı yeni əlifbaya keçirməyə məcbur qalacağız, bunun üçün iqtisadi vəziyyətimiz müsaid olmadığını yuxarıda ərz etmişdim. Əlifba məsələsi bizdə əskidir, bunun üçün müxtəlif zamanlarda müxtəlif komisionlar təşkil edildi, hətta Cahan hərbi zamanında Ənvər paşa tərəfindən də əskəri işlərdə bir yeni əlifba təcrübəsi yapıldı, ancaq həyata keçiriləmədi. Mən bu nöqteyi-nəzərdən öz fikrimdən də çox ehtiyatlı davranmağa məcburam.

- Fuad bəy, - dedim, - müsaidə edərsəniz, yenə bir şey də soruşmaq istəyirdim.

Xəfif bir təbəssümlə:

- Rica edirəm, - dedi, - yenə bir şey deyil, daha bir çox suallar verə bilərsiniz, vaxtımız da müsaiddir.

- Dediyiniz kibi, biz Şərq türkləri yeni Əlifbaya daha qolay surətdə keçə biləriz, keçməyə də şiddətli lüzum görürüz. Şayəd Şərq türkləri yeni əlifbaya keçərlərsə, Anadolu türkləri yenə əski əlifba üzərində qala bilərmi?

Fuad bəy bir az düşündü.

Əli bəy:

- Zənn edərəm, - dedi, - bu iş mümkün olmayacaq.

Fuad bəy təsdiq etdi.

- Əvət, - dedi, - o halda bütün çətinliklərə, iqtisadi ağırlıqlara qatlanaraq yeni əlifbaya keçməyə məcbur olacağız (bu, təbii, mənim öz fikrimdir. Hökumət dairələrinin bu xüsusda nə düşündüklərinə aid bir şey deyəməm). Çünkü əsrimizdəki mətbuat mədəniyyəti geniş sahələr, çox miqdarda oxucular istəyir. Bundan dolayı Şərq türkləri ilə mədəni münasibətimizi saxlamaya məcburuz, vaqiən hürufatın ayrı olması dilcə olan münasibəti kəsməz, ancaq çocuklarımıza, gənclərimizə, ayrı-ayrı hərfləri öyrətməyə məcbur qalacağız, bu da bir çox vaxtımızı boş yerə sərf etməyə səbəb olacaq... Bugünkü texnika da yeni əlifbaya keçməyi tələb edir. Ərz etdiyim kibi, buna bizim iqtisadi şəraitimiz hənuz müsaid deyildir. Bu xüsusda çalışmaqda olan komision lazım görürsə, bizim də keçməmiz ehtimaldan uzaq deyildir; ancaq hənuz rəsmi, qəti bir şey deyəməm.

Müsahibəmiz həmən-həmən qurtarmış idi, qapı döyüldü, qapıçı:

- Ziyarətinizə gəlmişlər, - dedi.

Mən də gələn qonaqlar üçün oturduğum stulu boşaltmaya məcbur oldum...

***

Otelin qapısından hənuz çox uzaqlaşmamışdım. Arxamdan:

- Ortaq! Ortaq, Xalid ortaq! - səsini eşitdim. Bu, Bəkcan idi. Gülərək mənə yaxınlaşdı, Qaziyi gördünüzmü? - sualını verdi.

- Xayır. Bir şeymi var? - dedim.

- Bəli, bir şey var.

- Xeyir olur?

- Xeyirdir: bu sabah öz aramızda iclas yapdıq, əski qərarımızı dəyişdirdik, artıq yeni əlifbanı müdafiə etmək, onun lehinə səs verməyə qərar verdik. Doğrudan da, xeyrli bir xəbər idi.

- O halda, - dedim, - sizi yeni əlifba ilə təbrik, bu bəşarətinizdən dolayı sizə ayrıca təşəkkür edirəm...

***

Səməd ağa ilə görüşərək, onu vəziyyətlə tanış etməli idim. Saat on ikiyə yaxınlaşmışdı. İdarəsinə getməmiş, yanına kimsəni qəbul etməyir, yalnız qurultay işlərilə məşğul olurdu.

Məni görər görməz:

- Hə! Xalid, axşam səni gözlədim, işlər necədir? Özbəklər nə fikirdədir? Ərəb əlifbasından əl çəkəcəklərmi?

Suallarını sıralayır, böyük bir maraq ilə mənim verəcəyim cavabı eşitməyə tələsirdi.

- Səməd ağa, - dedim, - işlər yaxşıdır, özbəklər yeni əlifba tərəfindədirlər; ancaq...

- Bəsdir, bəsdir, ayrı şey lazım deyil, artıq yeni əlifba keçəcək. Mən özbəklərdən çox şübhəli idim... indi de görüm, ancaq nə? - dedi.

- Ancaq o ki, - dedikdən sonra Fuad bəyin fikirlərini anlatdım.

Səməd ağa gözlüyünü çıxararaq bir az düşündü, barmaqları ilə çal saqqalını qarışdırırkən:

- O da düzdür, - deyərək, Fuad bəyin fikirlərini təsdiq edir kibi oldu, sonra - Mən Anadolu türklərinin yeni əlifbaya keçəcəklərinə arxayınam, ondan ötrü ki, Mustafa Kamal inqilabı kəskin bir yolda aparır, inqilabın ən böyüyü də bizim üçün, əlifba inqilabıdır. Görəcəksən ki, M.Kamal yaxın zamanda birdən-birə yeni əlifbanı keçirəcəkdir.

Səməd ağa tamamilə arxayın olmuş, Qurultayda yeni əlifbanın qələbə çalacağına əmin olmuşdu.

Qurultay açılırkən

1926-cı il şubat, saat doqquzda Qurultay açılacaqdı. Bütün türk ölkələrindən dəvət edilən vəkillər ilə Avropanın ən məşhur türkşünas alimləri gəlmişlərdi. Mədəniyyət Sarayı (Sabiq İsmailiyyə) onları geniş qəlbində yerləşdirirdi. Qırmızı bayraqlar, müxtəlif şüarlar ilə bəzənən zal lojalarından qapılarına qədər dolmuş, tək bir nəfər üçün də artıq yer qalmamışdı, çünkü zalda vəkillərdən başqa müxtəlif ittifaqlardan qonaqlar da vardı.

Qurultay zalına girə bilmək üçün bilet əldə edə bilənlər özlərini bəxtiyar sayırlardı. Mədəniyyət Sarayının yanındakı Sabir bağçası tərəfinə qoyulan ucadanışanın altı xalq ilə dolu idi. Heyət rəyasət seçildi, iclas açılır...

İclasın sədri Səməd ağa gurultulu alqışlar arasında xitabət kürsüsünə çıxdı. Qurultayın səbəbi, yeni əlifbanın lüzumu və əhəmiyyəti haqqındakı ilk həyəcanlı nütqini irad edərək təkrar sürəkli alqışlar arasında rəislik mövqeyini işğal etdi.

Qurultayın ilk günlərində müxtəlif professorlar tərəfindən türk tarixinə, ədəbiyyatına, türk dilinin üsul tədrisinə dair və başqa mövzularda elmi məruzələr oxundu. Müzakirə "ruznamə"sinə görə yeni əlifba məsələsi daha sonraya buraxılmışdı. Ayrı mövzulardakı məruzələr qurtarır, yeni əlifba məsələsi yaxınlaşırdı. Zalda hərarətli fəaliyyət getdikcə artır, vəkillərə yeni əlifba barəsində yazılan kitablar, jurnallar, qəzətələr dağıdılırdı. Yeni əlifbanın lehində, ələyhində olanlar bütün qüvvələrini dimağları ilə dillərinə toplayırdılar, bir-birlərilə çarpışmağa hazırlaşırdılar. Proqram müvcibincə ərəb əlifbası ilə yeni əlifba tərəfdarlarından ikişər adam məruzədə bulunacaqdı. Ərəb əlifbası lehinə qazax mürəxxəslərindən Bay Tursun ağa ilə, kazanlılardan Alimcan Şərəf; yeni əlifba tərəfdarlarından da Azərbaycan Maarif Komissarlığı sənət və ali məktəblər müdiri Cəlil Məhəmməd-Zadə yoldaş ilə Azərbaycan Yeni Əlifba Komitəsi elmi işçisi Fərhad Ağa-Zadə yoldaş məruzədə bulunacaqdı...

Məruzələrdən sonra münaqişələr şiddətləndi. Hər iki hürufatın məziyyətlərilə nöqsanlarının ən incə, ən gizli nöqtələrinə qədər təhlil və tənqid edilirdi, münaqişə bütün şiddətilə, bütün hərarəti ilə bir neçə gün davam etdi, nəhayət, Dağıstan mürəxxəsi Qorxmazov yoldaşın rəyasəti altında təşkil edilən komision tərəfindən tənzim edilən qərar böyük bir əksəriyyətlə qəbul olundu.

Bu qərara görə: latın əsası üzərinə qurulan yeni türk əlifbası ərəb əlifbasından hər cəhətdən üstün olduğu qəbul edilmiş: ancaq qəbul edilib həyata keçirilməsi hər cümhuriyyətin öz ixtiyarına buraxılmışdır.

Bu qərar oxuyucularımızı bir az təəccübə salacaq, çünkü qərarda türk ölkələrindəki ayrı-ayrı cümhuriyyətlər, yeni əlifbaya keçməyə məcbur edəcək heç bir şey görülməyir; yenə hər cümhuriyyət öz fikrində muxtar olduğu halda, qurultayın nə əhəmiyyəti oldu.

Bəli, öylədir, ancaq qurultay bundan başqa dürlü bir qərar da qəbul edəməzdi, o elmi bir qurultay idi, cümhuriyyətlərin daxili işlərinə müdaxilə edəməzdi. Komitənin planı da bu qərardan ayrı bir şey deyildi. Yeni əlifbanın hər cəhətdən əski əlifbaya üstün olduğu qəbul edilməklə komitə öz məqsədinə nail olmuşdu.

Qurultay qurtardı. Dərhal yeni əlifbanın lehinə rəy verən cümhuriyyətlərin vəkillərindən mürəkkəb xüsusi bir iclas çağırıldı. Bu iclasda onların da öz cümhuriyyətlərində yeni əlifbanı keçirmələri üçün lazım olan əməli şeylər müzakirə edildi. Buna aid qərarlar qəbul edildi. Bu qərara görə vəkillər məmləkətlərinə dönən kibi, dərhal komitələr təşkil edəcəklər, öz dillərinin xüsusiyyətlərinə görə yeni əlifba projeləri tənzim edəcəklər, bu projelər ayrıca çağırılacaq, bir konfransda birləşdiriləcəkdi. Bu iclasda qazaxlar ilə kazanlılar vəkillərindən başqa, bütün vəkillər iştirak etdi. Demək, Türkoloji Qurultayı sayəsində Anadolu türkləri bitərəf, qazaxlar ilə kazanlılar tamamilə qarşı oldu; qalan türk-tatar ölkələrinin isə qəti olaraq yeni əlifbanı qəbul etmiş olduqlarına hökm edilə bilərdi.

Xalid Səid XOCAYEV

Ədəbiyyat qəzeti: xüsusi buraxılış.- 2025.- 21 noyabr, №43-44.- S.30-31.