Anlamaq, tanımaq, yaşamaq...

yaxud düşüncə formulu

Fazil Mustafa çağdaş ictimai-siyasi həyatımızın düşüncə sahiblərindən, ideyalar və ideallarla yaşayan ziyalılarındandır. İxtisasca hüquqşünas olsa da, ədəbi-bədii, publisistik düşüncəsi ilə diqqəti daha çox çəkir, millət vəkili fəaliyyətini, şairliyi, filoloqluğu, teoloq və psixoloqluğu bütün formalarda özündə birləşdirdiyinə görə daha çox, cəmiyyətdə fikir adamı, öncül düşüncə sahibi kimi tanınır. O, zaman-zaman məşhur yazarlar, alimlər, siyasətçilər və başqa fikir adamları haqqında yazdığı esselərdə bəşəri düşüncələr sərgiləyir, erudisiyası və aydın zəkası ilə təkcə faktları şərh etmir, onlara fəlsəfi yanaşma nümayış etdirir, təhlillərində sərrast qiymətləndirmələr aparır. Onun istedadla qələmə aldığı portret-esselərdə heç bir sahə nəzərdən qaçmır, duyğu və düşüncə harmonik şəkildə boy göstərir. Onun yanaşmalarında heç bir mənəvi ziddiyyətə, tarixi yanlışlığa, fəlsəfi sapmalara, etik-estetik əyintilərə yer tapmaq mümkün deyildir. Tanınmış şəxsiyyətlərə, dünya və Azərbaycan alimlərinə, şairlərinə, yazıçılarına, digər mütəfəkkirlərə verdiyi qiymət dəqiqliyi, məntiqi qətiyyəti, obrazlı düşüncə tərzi ilə seçilir. Qiymətləndirmələrində dəqiq olan, təsvir və tərənnümlərində mənəvi coşqu nümayiş etdirən Fazil Mustafa dəyərləndirdiyi insanlara böyük sevgi və sayğı ilə yanaşır, onların hamısını ciddi bir ziyalı ittifaqında birləşdirməyə çalışır. Onun geniş və zəngin zəkası minnətdarlıq hissilə keçmişdən qidalanır, duyğu və düşüncələri inamlı bir şəkildə gələcəyə yönəlir. O, cəmiyyətin qəliblənmiş tendensiyalarına da yaradıcı yanaşır, həyatın paradoks və təzadlarında da insan kamilliyinin və gələcəyin yüksəliş simptomlarını arayır. O, ziyalılığı öyür və təbliğ edir. Onun analizlərində zəmanə yalnız bir pillə kimi, həyatın mütləq gedişi üçün bir mərhələ hesab olunur. Fazil Mustafa öz mühakimələrində bəşəriyyətin mənəvi tərəqqisinə yönəlik ümid yüklü fəaliyyətləri yeni bir ideya qaynağı kimi irəli sürür və bu ağırlıq mərkəzini zəmanəsinin liderləri olan seçkin insanların şəxsində tapır.

Masamın üstündəki bu kitab "Anladım, tanıdım, yaşadım" adlanır. Səhifələdikcə dünyanın intellektual mənzərəsi gözlərimiz önündə canlanır. Fazil Mustafanın üz tutduğu ünvanlar, müraciət etdiyi insanlar dünyanın elm, sənət mənzərəsini dəyişən, bəşəriyyətin inkişafına təkan verən seçkinlərdir. Esselər bədii düşüncə, fəlsəfi dərinlik və estetik siqlətilə mükəmməldir. Kitabın adı öz-özlüyündə ciddi məntiqi fabuladan xəbər verir. "Anladım" - ilk təqdimat. Burada müəllifin oxuduğu, öyrəndiyi və belə deməyə tam haqqımız var, sevdiyi və təsirləndiyi tarixi şəxsiyyətlər haqqında esselər toplanıb. İkinci təqdimat "Tanıdım"dır. Qeyd etdik ki, Fazil Mustafa bu gün ictimai-siyasi, eyni zamanda ədəbi cameənin içində olan, bu hərəkatda fəal iştirak edən aydınlarımızdandır. Adıçəkilən bu bölmədə Fazil ünsiyyətdə olduğu alimlər, dövlət xadimləri, şairlər və başqa ictimai-siyasi xadimlər barədə düşüncələrini bölüşür, onların yaradıcılığını qiymətləndirir və bəzi polemik fikirlərini də cəsarətlə irəli sürür. "Yaşadım" bölümündə öz həyat sürəcindən bəhs edir, yaşam fəlsəfəsini açır, bir insan, ziyalı, düşüncə əhli kimi ömür kredosunu bəyan edir. Bütün bu bölümlər bir-birini tamamlayan məntiqi ardıcıllıqla təqdim olunsa da, saya mahiyyət daşımır. Ümumiyyətlə, Fazil Mustafa fərqli düşünməyi, həyata, faktlara müxtəlif rakursdan yanaşmağı çox sevir və mülahizələrində polemikaya açıq-aşkar yer qoyur. Bu bölmələrdə təqdim olunan esselər (onların bəzisini yığcam və mükəmməl elmi yanaşmalar da adlandırmaq olar) həm bədii-publisistik oriyentasiyası, həm də akademik məzmunu ilə tam, bitkin, mükəmməl araşdırmalardır. Onun mülahizələri qaynar bir sosial impuls verir, mövcud düşüncə və təfəkkürləri hərəkətə gətirir. O, haqqında bəhs etdiyi bəşəriyyətin seçkin insanlarını ideya daşıyıcısı kimi, başını itaətkarcasına aşağı salıb ehkamlarla yaşayan insanlar kimi yox, sorğu dolu nəzərlərini dünyanın dərin qatlarına yönəltmiş düşüncə və duyum öncəgörləri kimi göstərir. O, bu şəxsləri ilahi mərhəmətinə bel bağlayan iradəsiz, cılız təbiətli insanlar kimi deyil, özünü ictimai hadisələrin mərkəzində hiss eləyən aparıcı təbəqə olaraq təqdim edir, itaət və zülmü özünüdərkə çevirən yaradıcı qüvvə kimi öyür. O, varlığı mənəviyyat nüvəsi ətrafında fırlanan güc mərkəzi kimi qəbul edən bu ziyalı kəsimə inanır, dünya düzəninə onların verdiyi töhfələri layiqincə qiymətləndirir.

Fazil Mustafanın esseləri elmi-publisistik və bədii palitrası ilə çox zəngindir. O, haqqında yazdığı ziyalıların ömür və yaradıcılıq sferasında gözəl zaman anlayışını qabardır, qəlblərə dolan qorxu və səbirsizliyə qarşı ziyalı hüsyarlığını qoyur, insanlığı azadlığa çıxaran duyğu və düşüncələrin zəngin çalarlarının öncəqoruyuculuğunu üzə çıxarıb tərənnüm edir. O, bu ziyalıların simasında dünyanın xilasını görür, axtarır və tapır. Onlar bütün dövrlərin və bütün xalqların, daha dəqiq desək, bəşəriyyətin seçkin insanlarıdır. Onlar kimdir? Fazil Mustafanın müraciət etdiyi, anlatdığı adamlar Aleksandr Osipoviç Çernyayevskidir, Aşıq Ələsgərdir, Cəmaləddin Əfqanıdır, məşhur nobelçi alim, metafizik Əbdüs Salamdır, Azərbaycanın görkəmli fikir adamları Əhməd Ağaoğlu, Əli bəy Hüseynzadə, Həsən bəy Zərdabi, Hüseyn Cavid, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Mirzə Cəlil, Mirzə Ələkbər Sabir, Mirzə Fətəli, Nəriman Nərimanov və başqalarıdır; dünya korifeylərindən - Kant, Karl Marks, Tomas Mann, Umberto Eko, tanıdıqlarından Alim Qasımov, Aydın Məmmədov, Azad Mirzəcanzadə, Heydər Əliyev, Əbülfəz Elçibəy, Məmməd Araz, Şirməmməd Hüseynov, Vaqif Səmədoğlu və yaşadığı bölümdə özü haqqında, fəaliyyəti, yaşam tərzi, istək və arzuları, qazandıqları və itirdikləri barədə düşüncələr - bəzən poetik, bəzən lirik, duyğusal yanaşmalar yer alır. Göründüyü kimi, kitabın söz palitrası çox zəngin, müraciət coğrafiyası genişdir. Buradakı bölümləri birləşdirən ümumi bir prinsip var - mənəviyyat və əxlaq. Fazil Mustafa müraciət etdiyi ünvanlara mənəviyyat və əxlaq nöqteyi-nəzərindən yanaşır, elmi-poetik kəşfləri önə çəkməklə yanaşı, əsas postulatı əxlaq və mənəviyyat müstəvisində qərarlaşdırır.

Müxtəlif xalqları, irqləri və sinifləri bir mövqedə, ədəbiyyat, elm, incəsənət, siyasət sferasında birləşdirən Fazil Mustafa onların irqi, milli, dini fərqliliklərini bir müstəviyə - elm, sənət, dünyaya verilən töhfənin mahiyyət və zənginliyinə yönəldir. A.O.Çernyayevski - "Vətən dili" dərsliyini, ilk Azərbaycan əlifbasını hazırlayan bu Şamaxı molakani Fazil Mustafanın gözündə maarif çırağı yandıran, Azərbaycanın bilgin insanlarını maarifçi ideyası ilə işıqlandıran ziyalı təbəqəsinin ilk qaranquşlarındandır. Müəllif onun haqqında əsl ziyalı səxavətilə söz açır.

Bizim tərəqqi və ittihatımızda son dərəcə ciddi rol oynamış XX əsr ziyalılarımız içində Əhməd Ağaoğlunun siması daima möhtəşəm görünür. Bu yorulmaz ziyalı və cəfakeş maarifçi Azərbaycanın tərəqqisi, azadlığı, müasir dünyaya inteqrasiyası üçün nələr etməmişdir? Ömrünün sonunadək yorulmaq bilmədən çalışan Ə.Ağaoğlu Azərbaycan istiqlalı yolunda, həqiqətən, bir nurgəzdirənə çevrilmişdir. Kitabda F.Mustafa bu böyük ziyalının həyat və fəaliyyətinə xüsusi qiymət verir, onun ədəbi-publisistik və inqilabi yaşantılarına geniş bir oçerk həsr edir. F.Mustafa o dövr ziyalılarını eyni platformadan qiymətləndirərək yazır: "Uzun illər Əhməd bəy Ağaoğlunun (eləcə də, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əli bəy Hüseynzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşovun) bütöv obrazı bizdən gizlədilib. Bir çox şəxsiyyətlərimizi bütöv obraz olaraq tanımamaq, bəlkə də bizim nəslin ayrıca bir natamamlığı sayıla bilər". Qeyd edək ki, bu natamam boşluğu, müasir nəslin nümayəndəsi olan Fazil Mustafanın yorulmaz və fundamental araşdırmaları doldurmağa başlayıb. Bir vaxtlar tabuya məruz qalmış XX yüzilliyin ilk dönəmlərinin olayları, tarixi prosesləri yurdun Fazil Mustafa kimi ləyaqətli tədqiqatçıları tərəfindən sevgi və coşqu ilə araşdırılır, geniş oxucu kütləsinin malı edilir. O cümlədən, müəllifin Əli bəy Hüseynzadə barədəki fikirləri, Mirzə Cəlilin, Mirzə Ələkbər Sabirin, Mirzə Fətəlinin, Nəriman Nərimanovun və başqalarının milli dirçəliş yolundakı xidmətləri haqqındakı düşüncələri köklü təfəkkür hadisəsidir. Müəllif yığcam, qısa esselərdə böyük mətləblərə işıq salır, dərin mahiyyətli məsələləri, ictimai-siyasi təbəddülatları çözələyir.

Aşıq Ələsgər haqqında yazılmış esse təkcə şəxsiyyətin, fikir məhdudiyyəti tanımayan, yaradıcı eleksiriylə azad sənətkar ömrü yaşayan, düşüncə və lirik qəlbi ilə bütün ehkamları vurub dağıdan bir aşığın təqdimi deyil, həm də folklorumuz barədə dolu fikirlərlə, heç kimi təkrarlamayan baxışlarla xalq yaradıcılığının özəl keyfiyyətlərini araşdıran tədqiqat kimi yadda qalır. F.Mustafa qiymətləndirmədə dəqiq və sərrastdır: "Azərbaycanda sazla danışan ilk səslənən ad Ələsgərdir. O, təkcə, bir aşıq yox, bütöv bir dilin, duyğunun və düşüncə sisteminin memarıdır". Ələsgərə bu dəyər, təkcə, elmi, bədii-poetik qiymət deyil, həm də onun sənətinə estetik və fəlsəfi yanaşmadır.

Sonra müəllif yazır: "Aşıq ədəbiyyatının bütün janrlarında və bəzən diametral fərqli mövzularda ustadcasına əsərlər yaradan Ələsgər miqyasda sənətkarlarımız çox azdır: divani, qoşma, təcnis, gəraylı, deyişmə, bağlama, hərbə-zorba, heca, müxəmməs kimi janrlarda bir Ələsgər etalonu var!" Doğrudan da, bu janrlar zaman-zaman aşıqların repertuarında bu və ya digər şəkildə özünü göstərmişdir. Amma Ələsgər onlara yeni təravət, təzə ruh və poetik struktur gətirmişdir. Bu mənada, F.Mustafanın qənaəti dəqiq elmi qiymətdir.

"Anladım" bölümündə dünya çapında tanınmış, məşhur simaların təqdimatı xüsusi yer tutur. F.Mustafa dünya şöhrətli fizik, imanla elmi birləşdirən, Nobel mükafatı laureatı, pakistanlı alim Əbdüs Salamı xüsusi məhəbbət və hörmətlə təqdim edir. O, zəif elektromaqnit qüvvələri sahəsindəki elmi tədqiqatlarına görə Nobel mükafatına layiq görülmüş nəzəri fizikdir. Onun "Nobel nitqi"ndə əsas yeri Quranın "Əl-Mülk" surəsindən gətirilən iqtibaslar tutur. Fazil Mustafa Quranın elmlə əlaqəsinə işarə vuraraq göstərir ki, Şərqdə, adətən Quranın sxolastik tərəfinə meyil edilir, elmi qat kənarda qalır. Əslində Əbdüs Salamın uğurunun əsas qaynağı Quranın bu elmi mənbələrinə dərindən vaqif olmasındadır.

"Tanıdım" başlığı altında verilmiş yazılardan biri - Ulu Öndərimiz Heydər Əliyevə həsr olunmuş esse məzmunu, təmkinli təhkiyəsi, siyasi təvazökarlığı ilə seçilir. Ulu Öndərimizin müstəqil Azərbaycanın siyasi memarı kimi gördüyü işlər, siyasi erudisiyası, uzaqgörən fəaliyyəti Fazilvari baxış bucağından yüksək qiymətləndirilir, onun dövlət xadimi kimi titanik fəaliyyətinin müəyyən nüansları qabardılır. F.Mustafanın təqdimatında Heydər Əliyev istənilən antimilli ənənəçiliyə qarşı döyüşkən, azad və humanist insanların himayədarı kimi xatırlanır.

Azərbaycanda yaşayan xalqların qardaşlıq və əməkdaşlığının bünövrə daşı olan azərbaycançılıq və multikultural siyasətin necə zərif, incə üsullarla həyata keçirməsindən geniş bəhs edilir. Onun ulu rəhbərin fəaliyyətinə verdiyi qiymət səlist və mənalıdır: "1918-ci ildə Məhəmməd Əmin bəy və silahdaşları müstəqil dövlətimizin nəzəri varlığını üzə çıxardı, Heydər Əliyev isə bu dövlətin həmişəlik real varlığını yaratdı".

"Yaşadım" bölümü Fazil Mustafanın ömürlüyünə bir ekskursdur. Həyatı, yaşam tərzi, şəxsiyyət kimi formalaşma sürəci bədii-poetik ibarələrlə, sadə bir dillə, eyni zamanda elmi dərinliklə təqdim olunur. O, həyatın mənasını, yaşam fəlsəfəsini dinamikada axtarır: "Həyatımın vacib epizodlarını xatırlamaqda məqsədim səsini duyurmaq üçün hansı təməlin olmasına diqqət yönəltmək idi. Dünya indiyədək kimin səsini dərhal eşidib ki?" Fazil Mustafanın bu məntiqi sualları düşüncə doğurur, həyatın, insanlığın, dünyanın yaşam fəlsəfəsi barədə fikirlərə gətirir. Düzdür, onun sonrakı söhbətlərində bu sualların bəzisi cavablandırılır. Lakin sual ritorikası, öyrənmək sirri, həyat həqiqətlərinə vaqif olmaq ehtirası beyinləri zorla qavranılan dəyişikliklərə uyğunlaşdırmaya yönəldir.

Fazil Mustafanın "Cəhalət gülləsi, aydınlıq çiləsi" adlı başqa bir kitabı da bu yaxınlarda işıq üzü görmüşdür. Bir vaxtlar Fazilə qarşı namərd bir terror aktı həyata keçirilmişdi. Çox şükür ki, Fazil bu sınaqdan da kişi kimi çıxdı, sap-sağlam, kimlərinsə qısıla-qısıla dolaşdığı və əsatir sonsuzluğu ilə həyatdan bərk-bərk yapışdığından fərqli ölümün gözünə dik baxaraq qalib gəldi. Kitab bu tarixçənin, bu qanlı terror hadisəsinin xülasəsinə həsr olunub. Lakin hadisələr təkcə xronika kimi əksini tapmayıb. Kitabda həyat hadisələrinə fəlsəfi qiymət, olay və hadisələrin səbəb və nəticələrinin araşdırılmasına özəl, xüsusi yanaşma, opponentlərinə sərt və məntiqi cavablar da geniş yer alır. Kitabda Fazil Mustafanın yaşamaq eşqi, həyat sevgisi, dünyaya nikbin baxışları dominantlıq edir. Və kitabda irəli sürülən kredonu bu cümlələrlə bəyan edir: "Bu kitab, sadəcə, bir şəxsə açılmış atəşin hekayəsi deyil. Bu, millətin düşüncə savaşının kitabıdır".

P.S. "Anladım, tanıdım, yaşadım" kitabında F.Mustafanın mənə həsr olunmuş essesi də yer alıb. Bəri başdan deyim ki, bu həssas münasibət, mənim yaradıcılığıma verilmiş yüksək qiymət, həyatıma sayğı və hörmət məni mütəəssir etdi. İsti münasibət həmişə insanın ürəyinə toxunur, xoş duyğular oyadır, minnətdarlıq hissi yaradır. Bu mənada, mən də Fazil Mustafaya minnətdarlığımı bəyan edirəm. Qaldı ki, elmi fəaliyyətimə, yazıçı əməyimə verdiyi qiymətə, onun mənim yaradıcılığımı duyma potensialına, ona dəyər vermək meyarına, bu, artıq professional yanaşmadır, desək, yanılmarıq. O yazır: "Ədəbi platformasını "hamının gördüyü və tanıdığı dünyanı bir də olduğu kimi yazmaq kimə və nəyə lazımdır?" ifadəsi ilə açıqlayan Kamal Abdulla ədəbiyyatımızda tarixlə çağdaşlığı sağlam mühakimə ilə əlaqələndirə bilən yazar olaraq, gələnəkləri dağıdan tezislərini topluma da qəbul etdirmək cəsarətini göstərə bildi". Dəqiq və dərin yanaşmadır.

Fazil Mustafa siyasi ləqayəti, elmi sərrastlığı, bədii təfəkkürü, ictimai siqləti düşüncə axarımıza özünəməxsus bir yenilik gətirir. Bu yeniliyi qəbul etməyə hazır olmalıyıq.

Kamal ABDULLA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 28 noyabr, №45-46.- S.6-7.