"Ey bəlakeşlər, sizə

həmdərd olan Arif mənəm"

Hacı Arif Buzovnalının əziz xatirəsinə

"Ölüm var ki, həyat qədər dəyərli" - Hacı Arif Buzovnalının uzun sürən xəstəlikdən sonra dünyasını dəyişməsi məni də sarsıtdı və indi onunla belə vidalaşmağımı heç cür ağlıma gətirə bilmirəm. Mikayıl Müşfiq Cəfər Cabbarlının vəfatına bir şeir həsr etmişdi. "O ki söz atından tərpəndi, düşdü, Sanki şeirimizin bir bəndi düşdü". Arif Buzovnalı itkisiylə də qəzəl ədəbiyyatımızın bənzərsiz bir şairini itirdik. Əruzu təbliğ etməkdən yorulmayan, Bakı-Abşeron şeir mühitində onlarla qəzəlkeş cavanları ətrafına toplayıb saatlarla onlara müəllimlik etməkdən zövq alan, bu müəllimliyini naşirlik-redaktorluq fəaliyyəti ilə birləşdirib "Xəzər təzkirəsi" toplusunu tərtib edən Arif deyildimi? Heç elmlər namizədi olmadan klassik poeziyamızın bir çox problemlərini araşdıran, ürfan, sufi poeziyasını incəliklərinə qədər mənimsəyən Arif deyildimi? Dini dəyərləri, "Quran" təfsilələrini də mükəmməl mənimsəyən və poeziya ilə dini dəyərləri vəhdət halında işıqlandıran Arif deyildimi? Və bütün bunlar onun Qəzəlxan missiyasını daha geniş anlamda dərk etməyə gətirir bizi.

Neçə əsrdir ki, Azərbaycan şeirinin Qəzəl deyilən bir gözəli, bir əfsunçusu var ki, biz onun tilsimindən, sehrindən qurtula bilmirik və qurtulmaq da istəmirik. Zaman dəyişir, ədəbiyyatda yeni cərəyanlar, yeni poetik formalar meydana gəlir, şairlər yeni ideyaların bədii təcəssümünə can atır, qəzəl isə öz taxt-tacını, əbədi yaşam haqqını itirmir. Olsun ki, zamanın hansı dönəmindəsə qəzəl bir qədər arxa plana keçir, hətta "köhnəlik" nümunəsi elan edilir, amma yenə boy göstərib öz missiyasını yerinə yetirir. Bu gün - XXI əsrin birinci çərəyində qəzəl özünün yeni bir dövranını yaşayır. Amma qəzəli eksperiment xatirinə yazanların qələmində yox, onu mükəmməl dərk eləyib hünər göstərənlərin qələmində sevirik. Heç şübhəsiz, Hacı Arif Buzovnalı Əliağa Vahiddən, Hacı Maildən, Hacı Ələmdardan sonra "Qəzəl bildirir şairin qüdrətin" kəlamının layiqli icraçılarından biridir. Arif qəzəlin şəklini çəkmirdi, özünü yaradırdı.

Atəşi-eşqə yanan hər kəs demə pərvanədir,

Hər səsi bənzətmək olmaz bülbülün əfqanına.

Aşiqi-nalan cahan içrə həmin hal əhlidir,

Şövq ilə kafər də olsa lütf edər mehmanına.

Eşq ilə İsa dəmiylə Azərə can bəxş edən,

Eşq idi göndərdi Musanı Xuda ünvanına.

Eşq idi məqsəd Məhəmməd Mustafa meracına,

Eşq idi ilkin səbəb Şahi-Şəhidin qanına.

Arifa, gəl əhli-eşqəm söyləməkdən ar elə,

Vəsli yarə yetməz aşiq dözməsə hicranına.

Göründüyü kimi, Hacı Arif eşqi və aşiqliyi bir dairədə götürmür, çoxçalarlı bir məfhum kimi mənalandırırdı. Eşq və Aşiq kəlmələri mənaca müxtəlif və zəngindir. Bu Aşiq dünyanı dərk etməyə, onun sirlərinə vaqif olmağa can atır. Həyatdakı, aləmdəki dəyişmələr, insan dünyasının təzadları, iman və din məsələləri... bütün bunlar Hacı Arifin yalnız eşq tematikasına qapılmadığını göstərir. Deyir ki: "İnsanda artmış iştəha, dünya malı candan baha, Məcnun və Leyla yox daha, səhra həmin səhra deyil. Nəfəs ilə göz olmuş taraz, dürr axtaran çox. Dərinləri olmuş dayaz, dərya həmin dərya deyil". Deməli, dünyadan eşq dolu zərrələr əksilmiş, həyatın, gözəlliyin məna və mahiyyətinə xələllər gəlmişdir. Və deyəndə ki:

Fani dünyada bəşərdən mehribanlıq görmədim,

Etinasızlıqdan üstün bir yamanlıq görmədim.

Xoş günümdə vermək baş-başa yaddır mənə,

Gənc yaşımda dərdgir oldum, cavanlıq görmədim.

Qan deyib meydanda gərdiş eyləyən çox,

Kimsədə pəhlivanlıq gördüm, amma qəhrəmanlıq görmədim.

Əlbəttə, Hacı Arif də ustad qəzəlçilərin o ənənəsinə sadiq qalır, Nəsimi, Füzuli, Seyid Əzim Şirvani,Vahid kimi zamanın, yaşadığı dövrün onun mənəvi dünyasına kəskin reaksiyasını etirazla qarşılayırdı. Arifin qəzəlləri o ustad sənətkarların dövrə, zəmanəyə qarşı etirazlarının yeni əsrimizdə, bəlkə sonuncu meydangirliyi idi.

Ayrılıq dərdin vüsal zövqündən üstün bilmişəm,

Dost olub duşmanıma, dostumla düşmən olmuşam.

Yad edib Leylaları, sinəmdə Məcnunlar gəzər,

Bağrı göz yaşı ilə doymuş biyaban olmuşam.

Mən də dünya görmüşəm, azdırma, ey dünya, məni,

Çox müsibətlər çəkəndən sonra insan olmuşam.

Hacı Arif Azərbaycan qəzəlinin yeni dönəmində ən yaxın dostu İlqar Fəhmi ilə birgə onun məzmun planına, forma strukturuna yeniliklər gətirirdi. Təbii ki, onun təsvir etdiyi Aşiq XXI əsrdə yaşayır. O, klassik eşq "nizamnaməsinə" sadiq olsa da, bu günün reallıqları içindədir. Və bu günün reallıqları XXI əsr insanının hiss və həyəcanlarını qəzəl formasında ifadə etmək tələb edir. Hacı Arifin qəzəllərinin dili və ifadə vasitələri də öz yeniliyilə seçilirdi. Son illərin qəzəllərində dil və ifadə vasitələri ilə bağlı iki fikir gündəmdədir. Birincisi odur ki, qəzəl gərək klassik nümunələrdə olduğu kimi, fars və ərəb tərkibləri ilə dolu ola. İfadə vasitələri də klassik poeziyada olduğu kimi sabit qala. İkincisi odur ki, qəzəl mümkün qədər fars və ərəb tərkiblərindən xilas ola, yalnız azərbaycanca yazıla, müasir oxucular onu asan anlasınlar, dərk eləsinlər. Hacı Arifin qəzəllərində bu iki tendensiya birləşir, amma əsas yeri bizim öz sözlərimiz təşkil edir. Təbii ki, indiki dövrdə, xüsusən, gənclərin klassik poeziyanı və qəzəli mənimsəməyə çətinlik çəkdikləri bir zamanda dilin sadəliyi əsas şərtdir, amma unutmayaq ki, qəzəl əsrlərdən bəri belə bir xüsusiyyətilə seçilmişdir ki, obrazlı fikir, sözün məcaziliyi ənənəvi kanonlarla bağlıdır. Bu kanonları qırmaq isə göründüyü qədər də asan deyil. Amma Hacı Arif yeni dövrün qəzəlini yaradanda klassika ilə müasirlik arasında körpü yaradırdı:

Könlündə vüsal nəğməsi vardırsa, sevirsən,

Sevda dolu qəlbin vardırsa, sevirsən.

Yox qorxusu yaş ötsə, xəzan tutsa vücudun,

Ruhunda bahar müjdəsi vardırsa, sevirsən.

Həsrətlə baxan gözlərinin səcdə zamanı,

Yarın qaşıtək qibləsi vardırsa, sevirsən.

Eşq içrə sevinc umma səadət günəşindən,

Üstündə qəmin kölgəsi vardırsa, sevirsən.

Arif, əsil aşiqdə, deyirlər, ağıl olmaz,

Səndə dəlilik rütbəsi vardırsa, sevirsən.

Onunla tanışlığım Hacı Ələmdar Mahirin rəhbərlik etdiyi "Məclisi-üns" verilişlərinin birində başladı. Klassik poeziyamızın təbliğinə həsr olunan bu veriliş bütün əruz heyranlarını öz ətrafına toplamışdı. Elə ilk tanışlıqda hiss elədim ki, bu cavan oğlan Füzulini və ümumiyyətlə klassikanı dərindən bilir. Özü də qəzəl yazır və demək olar ki, əruzu, onun bütün bəhrlərini çox gözəl mənimsəyib. Bu tanışlıq getdikcə səmimi dostluğa da çevrildi. Günlərin birində İTV-nin "Ustad dərsi" verilişində Əliağa Vahid yaradıcılığından ikilikdə söz açdıq. Amma mən onu təkcə qəzəlxan kimi deyil, həm də klassik poeziyanın, ürfan və sufi elmlərinin bilicisi kimi tanıdım. Keçən il "Azərbaycan" jurnalının sonuncu sayı Məhəmməd Füzuliyə həsr olunmuşdu və bu sayda Arifin "Nəsimi... Xətai... Füzuli..." məqaləsi də dərc edilmişdi. Və onda hiss elədim ki, Hacı Arif həm də orijinal düşüncələrə malik bir alimdir. Natiqliyinə də söz ola bilməzdi. Həm öz qəzəllərini, həm də Füzuli şeirlərini onun kimi ifa edən ikinci bir şəxs tanımıram.

Hacı Arif "Xəzər təzkirəsi" toplusunu ərsəyə gətirdi, bütün Bakı-Abşeron qəzəlçilərinin şeirlərindən nümunələr var o topluda. O toplunun son sözünü də Arif yazmışdı. Son sözdə ürəyindən keçən belə bir arzunu da ifadə etmişdi ki, Azərbaycan şeiri yeni Vahidimizi qazansın. Amma haqq naminə deyim ki, Hacı Arif Buzovnalının özü də qəzəl dünyamızda Vahid məktəbinin kamal mərtəbəsinə layiq bir üzvü idi.

Cəmi 53 il yaşadı Hacı Arif Buzovnalı. Vaxt tapmadı yazmaq istədiklərini yaza bilsin, amma yazdıqları da bir şair-alim ömrünü bu fani dünyada ölümsüzlüyə çevirdi.

Vaqif YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 28 noyabr, №45-46.- S.9.