Türk dünyasının mədəniyyət və sivilizasiyalar

tarixi E.Hüseynbəylinin "Gültəkin xaqan" romanında

Müasir Azərbaycan nəsrinin parlaq nümayəndələrindən biri - Elçin Hüseynbəylinin son iki-üç ildə nəşr olunmuş bir neçə kitabının Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Natəvan klubunda ötən həftənin cümə günü baş tutan maraqlı təqdimatını ölkəmizin əbəbi həyatının əhəmiyyətli hadisəsi hesab edirik. Birincisi və ən başlıcası, ona görə ki, bu kitablar içərisində xüsusi olaraq qeyd edəcəyimiz "Gültəkin xaqan" romanı (Hüseynbəyli E. Gültəkin xaqan (roman). - Bakı: Zərdabi-Nəşr MMC, 225. - 196) bu gün türk dünyasının siyasi, iqtisadi, mədəni, təhsil və müdafiə məsələlərinin həlli üçün vacib olan və artıq beynəlxalq səviyyədə tanınan Türk Dövlətləri Təşkilatının ideoloji hədəflərinə, ideoloji platformasının möhkəmlənməsinə xidmət edən tutarlı bir əsər kimi təkcə Azərbaycanın deyil, bütün qardaş türk respublikalarının ədəbi həyatının hadisəsi, ədəbi təfəkkürünün məhsulu kimi təqdim olunmağa layiq yaradıcılıq nümunəsidir. Kitabın Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun dəstəyi, Fondun rəhbəri, professor Aktoti Raimkulovanın "Böyük tarixə bədii baxış" Ön söz-təqdimatı ilə nəşri də fikrimizi təsdiqləyir.

Yazıçının digər 5 kitabı - "Şah Abbas" romanının böyüklər üçün yeni versiyada hazırlanmış və uşaqlar üçün adəptə edilmiş versiyaları, "Pərixan" romanı, məktəb yaşlı oxuculara ünvanlanan, kiçik yaşlı uşaqların oxu və maraq ehtiyacını ödəməyə hesablanan iki hekayə məcmuəsi ("Banuçiçəyin nağılları" və "Dənizin nağılları") də təqdimat və müzakirənin obyekti oldu.

Yaradıcılıq və oxucu auditoriyası axtarışları baxımından E.Hüseynbəylinin fəaliyyətini ayrıca qeyd etməklə birgə, həm də uşaq və yeniyetmələr üçün bədii mətnlərinin didaktik əhəmiyyətini vurğulamaq vacibdir. İstedadlı qələm sahibinin bu qrup hekayə və povestlərinin, xüsusən də Qarabağ və Vətən müharibəsi mövzusunda əsərlərinin orta məktəb dərsliklərinə sıx-sıx daxil edilməsi həm də yaradıcılığının səmərəli məcraya yönəldiyini təsdiqləyir. Yazıya girişi o fikirlə yekunlaşdırmaq istəyirik ki, müasir və ən yeni ədəbiyyatımızın istedadlı nümayəndəsi kimi E.Hüseynbəyli yuxarıda ayrıca olaraq vurğuladığımız "Gültəkin xaqan" romanı ilə öz yaradıcılıq potensialını bədii, tarixi və elmi-publisistik təfəkkürümüzün çox məsuliyyətli, ciddi və yorulmaz bədii və elmi axtarışlar tələb edən bir aspektinə yönəldib. Yazıçının Azərbaycan, türk və dünya oxucusuna təqdim etdiyi maraqlı roman-yol qeydlərinin türk tarix və mədəniyyətləri barədə təsəvvürlərə aydınlıq gətirməsi ilə yanaşı, bədii təfəkkürdən kulturoloji araşdırmalara keçmək üçün də müəyyən perspektivlər yaratdığı qənaətindəyik.

Bu forma və məzmunlu romanlar barədə söz demək, onu ixtisaslı, intellektual və ya kütləvi oxucuya təqdim etmək çətindir. Biz burada tanınmış ədəbiyyat nəzəriyyəçisi Rəhim Əliyevin o fikri ilə tam razıyıq ki, "Yazının hədəfi və predmeti dünya haqqında məlumat və təsəvvürləri çoxlu adamlara ötürməkdir. Yazının ünvanı çoxluq və cəmiyyətdir." Burada onun mətn və ədəbi dil barəsində digər bir fikri də yerinə düşür: "Bir dildə mətnlər nə qədər çoxdursa, ədəbi dil də o qədər zəngin hesab olunur" (Əliyev R. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. - Bakı, Qanun, 2012. - s. 242-243).

Biz yazıçılığı özünün professional işi hesab edən E.Hüseynbəylinin fəaliyyətinin o cəhətinə fikrimizi yönəldirik ki, o, çox az müasirlərimizdəndir ki, bədii mətnlərinin və kitablarının sonrakı taleyi ilə sistemli şəkildə məşğul olur: yaşlı, kiçik və yeniyetmə yaşlı oxucusu ilə dil tapmağa, ünsiyyət formaları axtarmağa çalışır. Yaxşı anlayır ki, maraqlı və aktual mövzu tapmaq, lakonik və dinamik süjet xətti qurmaq, mövzuya uyğun olaraq bədii mətnə ədəbi dilin, digər dil üslublarının imkanları, publisist və jurnalist virtuozluğu ilə nəfəs və həyat vermək azdır. Bədii mətn o vaxt yaşayır ki, onun oxucusu, rəyçisi və tədqiqatçısı çox olsun, buradakı ideyalar onların şüur və təhtəlşüurunun məhsulu kimi müzakirələr doğursun. Xüsusən də, əsər milli-ideoloji-tarixi kontekstdə dövrün və zamanın çağırışına cavab versin. Fikrimizcə, bu məzmunda bədii mətnlər orta məktəblərin yuxarı siniflərinin ədəbiyyat dərsliklərinə yol tapmalı, ölkənin ali məktəblərində müvafiq ixtisas və ixtisaslaşmalarda kulturologiya, linqvokulturologiya, multikulturalizm, tolerantlıq, ümumtürk tarixi və mədəniyyətləri üzrə fənn və kurslarda gənc nəslə mütaliə etdirilməlidir. Romanın ingilis və rus dillərinə tezliklə tərcüməsinə və Türkiyə türkcəsinə uyğunlaşdırılmasına ehtiyac var. Mətndəki onomastik leksik vahidlər, tarixizmlər, realilər və lakunarlar tərcüməçi və tərcüməşünaslar üçün maraqlı iş vəd edir. Bizə elə gəlir ki, bu romanın müəllifinin qət etdiyi yolu və təhkiyə planını həm də türk tarixi və mədəniyyəti ünvanlarına maraqlı turistik marşruta çevirmək olar.

Tarixi roman janrına, tarixi mövzulara müraciət müasir ədəbi prosesimizi səciyyələndirən başlıca cəhətlərdəndir. Bunun hansı ehtiyacdan irəli gəldiyini oxucu yaxşı anlayır. S.Rüstəmxanlının "Göy Tanrı" və "Ölüm zirvəsi", K.Abdullanın "Yarımçıq əlyazma", Elçinin "Baş", E.Hüseynbəylinin "Şah Abbas" və "Gültəkin xaqan", Eyvaz Zeynalovun "Nadir şah", Yunus Oğuzun "Sultan Alp Arslan", "Atabəy Eldəniz", "Səfəvi Şeyxi" və s. romanları böyük tarixi keçmişə, tarixi-mədəni areala, zəngin dil və ədəbiyyata, dövlətçilik tarixinə və ənənələrinə malik bir xalqın, qohum xalqlar ailəsinin öz tarixi mövcudluğu və milli kimliyi barədə davamlı axtarışlarının təcəssümüdür. Xüsusən də, onilliklər və yüzilliklər boyu həm siyasi-ideoloji, həm də tarixi-mədəni aspektlərdə xalqların keçmişi əyri güzgüdə, saxtalaşdırılaraq təqdim olunanda, bu, müəyyən psixoloji sarsıntıya (travmaya) üstün gəlməyin hədəfinə çevrilir. Ən qorxulusu isə xalqların tarixi və mədəni irsi onların etnik, dini və milli mənsubiyyəti nəzərə alınmaqla, Qərb və Şərq, Cənub və Şimal kontekstlərində qərəzkarlıqla, birtərəfli təqdim olunanda baş verir. 1828-ci ildə Azərbaycan torpaqlarının Rusiya və Qacarlar imperiyaları arasında bölüşdürülməsindən sonra araya düşən ayrılığı, natamamlıq kompleksini adlamaq uğrunda elm, sənət və ədəbiyyat adamlarımızın mücadiləsi davam edir. "Gültəkin xaqan" tarixi romanı ərazilərimizin qaytarılmasından sonra, Zəfərimizin 5 illiyi ərəfəsində işıq üzü görüb. Elçin Hüseynbəyli son romanını Vətənin bütövlüyünü, onun böyük Türk dünyasının, türk-islam mədəniyyətinin və sivil dünyanın ayrılmaz parçası kimi dərk və təsəvvür etmək, öz xalqının "Odisseya"sını yaratmaq niyyətini duyuruq...

Dünyanın bugünkü xəritəsi formalaşanadək istər antik və qədim, istər orta əsrlər və yeni, həm də müasir və ən yeni dövrlərdə bu və digər xalqlar və ya qohum xalqlar qrupu, ölkə və ölkələr birliyi siyasi, ideoloji, dini, iqtisadi və s. zəmində müharibə və istilalara səbəb olublar. Yeni torpaqların kəşfi, ərazilərin zəbti, müstəmləkələr, xaç yürüşləri, müxtəlif bəhanələrlə böyük ərazilərin dini, siyasi-hərbi, iqtisadi və s. xarakterli təsirlər altında saxlanılması, barbarlıq və soyqırımı halları olub. Bununla bərabər, hərbi-siyasi, mədəni cəhətdən üstün tərəfin müsbət təsiri heç vaxt danılmayıb. Yeni kəşflər və maarifçiliyin yayılması sayəsində XVI əsrdən başlayaraq, Avropa ideyalarının bütün qitələrə yol almasını dünya tarixşünaslığı birmənalı olaraq mütərəqqi hal kimi dəyərləndirib. Avropa dövlətlərinin müstəmləkəçilik siyasəti, dünyanı bölüşdürmək uğrunda iki dünya müharibəsi və XXI yüzilliyin başa vurmaqda olduğumuz birinci rübü ərzində bəşəriyyətin başı üzərini almış üçüncü dünya müharibəsi təhlükəsi heç də böyük güclərin tarixi keçmişinə, dünyaya bəxş etdiyi mədəniyyətlərə kölgə salmır. Bu mühakimə müstəvisində dünya tarixində Xalqların Böyük köçünə səbəb olmuş və bugünkü Qərbi Avropanın etnik-milli və siyasi xəritəsinin formalaşmasına böyük təkan vermiş türklərin (hunların) müstəsna rolu vurğulanmaq əvəzinə, dünya mədəniyyət və sivilizasiyaları tarixində, tarixi-mədəni sivilizasiyalarla bağlı mövcud nəzəriyyə və konsepsiyalarda türklər vəhşi (köçəri), sivilizasiyaların dağıdıcısı kimi təqdim olunur. Eramızdan əvvəl, IV əsrdə 24 tayfadan ibarət ittifaq (imperiya) yaratmış hunlar Böyük İpək Yolunun yaradıcısı olan Han Çin imperiyasının ən böyük rəqibi, həmin o hunların xələfləri olan Atilla hunları Şərqi və Qərbi Roma imperiyaları ilə müharibələrin, Qərb və Şərqin Katalaun düzündə üz-üzə gəldiyi döyüşün iştirakçıları deyildilərmi? Hələ eramızdan əvvəl hunlar Göy Tanrıya inanırdılar. V-VII əsrlərdə türkdilli xalqların bir federasiyada cəm olaraq yaratdıqları Böyük Türk Xaqanlığı, türklərin (qüdrətli türk dövlətlərinin) islam Renesansına verdiyi töhfələr, XIX əsrin başlanğıcında Avropada fövqəldövlət yaradaraq, dünyanı bir hökmdarın idarəçiliyində görmək istəyən Napoleona qədər nəhəng imperiyalar yaratmış Çingizxan və Əmir Teymur türk dövlətçilik, mədəniyyət və sivilizasiyalarının sahibi deyildilərmi? Bugünkü Qərb və Şərq (yəni Amerika, Qərbi Avropa və Çin) arasında tarixən mövcud olmuş tarixi-mədəni areala (haqsız olaraq, bəzən boz sahə kimi dəyərləndirilən Böyük Çölə) aid mədəniyyətin yaradıcıları türk xalqları olmayıbmı? Bu xalqlara kiminsə dövlətçilik ənənələri bəxş etməsi, bu areala mədəniyyət gətirməsi və Avrasiyanı daim öz təsir və nəzarəti altında saxlaması iddiası gülünc görünmürmü?..

Qoyulan suallar yüzilliklər boyu əsasən, elmi-nəzəri, hərbi-siyasi, dini-ideoloji və diplomatik mübahisələr müstəvisində dünyanın gündəmində olub. Tarixə "Şərq məsələsi" kimi düşən bu problem eyni zamanda həm də böyük ədəbi müzakirələr doğurub. Slavyanofillər, xüsusilə də, Fyodor Dostoyevski tərəfindən qabardılan "Şərq məsələsi" daha çox Balkanlarda və Şərqi Avropada Osmanlı İmperiyasının istilası altında olan slavyan xalqlarının - əsasən pravoslav xristianların - siyasi və dini azadlığının təmin olunması bəhanəsi ilə onların Rusiyanın təsir və nüfuz dairəsinə qatılması, bu dövlətin siyasi və iqtisadi maraqlarının regionda təmin olunması məqsədilə gündəmdə saxlanılan problemlər kompleksi kimi dəyərləndirilib (məsələn, "Brokqauz və Yefronun ensiklopedik lüğəti"ndə). Əslində isə problemin tarixi kökləri daha dərinə gedir. Rus çarları III Vasili və III İvanın zamanından bəri türk torpaqları üzərində yüksələn və böyük Avrasiya dövlətinə çevrilən Rusiyanın dövlətçilik və din tarixi planlı şəkildə yenidən yazılır, onun Böyük Çöllə əlaqələri təhrif olunur. XVIII əsrin sonlarından başlayaraq, Rusiya İmperiyasının tərkibinə qatılan Mərkəzi Asiya juzları və xanlıqları, Azərbaycan xanlıqları sovet dövründə əsl tarixini öyrənməkdən məhrum edilib. I Türkoloji qurultaydan sonra, 30-cu illərdə, XX əsrin əvvəllərində Rusiya və Osmanlıda formalaşmış türkçülük və milli kimlik ideyaları, türk dilləri, tarix və mədəniyyətlərinin tədqiqi ilə bağlı perspektivlərin üstündən xətt çəkilir. Çünki bu, rus tarixşünaslığının, orta əsrlərə aid dini-ədəbi abidələrin müəyyən etdiyi çərçivələri aşırdı... Məsələnin altında həm də başqa dini-ideoloji və siyasi mətləblərin gizləndiyi aydın olur. Osmanlı İmperiyasının zəifləməsi nəticəsində Balkanlar və Şərqi Avropa, boğazlar uğrunda Rusiya və Avropa arasında gedən mübarizə təkcə hərbi-siyasi və dini deyil, həm də mədəniyyət və sivilizasiyaların toqquşması xarakteri ilə səciyyələndirilir.

1869-cu ildə rus filosofu N.Danilevskinin irəli sürdüyü lokal sivilizasiyalar konsepsiyasında türk mədəniyyət və sivilizasiyalarına yer verilməməsi və roman-german mədəniyyəti ilə yanaşı, Avropada yalnız slavyan tarixi-mədəni tipinin formalaşmaqda olduğu iddia olunurdu. Bunun üçün mərkəzi Konstantinopol olmaqla, Rusiyanın himayədarlığı ilə Ümumslavyan İttifaqının yaradılması ideyası irəli sürülür və əsaslandırılır (Danilevski N.Y. Rusiya i Yevropa. - Moskva, AST: OQİZ, 2023. - 624 s.). Ümumslavyan İttifaqı Avropaya, slavyan, yaxud yunan-slavyan tarixi-mədəni tipi isə roman-german tarixi-mədəni tipinə qarşı qoyulur. N.Danilevskinin Avropada türk xalqları tarixi və mədəniyyətlərinin, eləcə də islam dininin izlərini, mütərəqqi rolunu kökündən inkar etməsi süni şəkildə yunan-slavyan mədəniyyətinə, pravoslav xristianlığına yol açmaq niyyətindən irəli gəlirdi. Təəssüf ki, rus aliminin ardınca dünya mədəniyyətləri və sivilizasiyaları tarixi ilə bağlı nəzəriyyələr irəli sürmüş alman filosofu Osvald Şpenqler və ingilis tarixçisi və nəzəriyyəçisi Arnold Toynbi də onun irəli sürdüyü konsepsiyanın təsiri altında olmuş, öz təsnifatlarında türklərə məxsus mədəniyyət və sivilizasiyalara yer verməmişlər. Problemin XIX əsrin ikinci yarısı - XX əsrin əvvəllərində rus fəlsəfi və ədəbi dairələrində ciddi müzakirələrə səbəb olan "rus ideyası" və "imperiya ideyası" ilə kəsişməsi (F.Dostoyevski ilə yanaşı, L.N.Tolstoy, A.Gertsen, sonradan N.Berdyayev və b.), klassik avrasiyaçılar (N.Trubeskoy və b., sonrakı dövrdə L.N.Qumilyov), Turan avrasiyaçıları (O.Süleymenov, N.Nazarbayev) tərəfindən, həm də son onilliklərin türk-slavyan tədqiqatlarında (tyurkoslavistikada) tam fərqli aspektlərdə təqdim edilməsi Böyük Çöl tarixi - Türküstan tarixi-mədəni arealı, türk xalqlarına məxsus nomadik (köçəri) mədəniyyət və sivilizasiyalar barədə təsəvvürlərə müəyyən aydınlıq gətirsə də, Qərbin və Rusiyanın akademik dairələrinin məsələyə adekvat münasibəti hələ də həllini gözləyir.

Məsələyə tarixi aspektdən baxış "Gültəkin xaqan" romanı kimi əsərlərin qələmə alınmasını şərtləndirən cəhətləri qabartmağa imkan verir. Heç şübhəsiz ki, bu maraqlı süjet müəllifin bədii təfəkkürünün məhsulu, bu gün roman janrı tədqiqatçılarının postmodernist, polifonik roman kimi səciyyələndirdikləri bir əsərdir. Kitabın annotasiyasında göstərildiyi kimi, əsər həm də sinkretik janr nümunəsidir. Elçin Hüseynbəyli konkret janr çərçivələrinə və kanonlarına sığmayan yazıçıdır. Onun yaradıcılıq üslubunu konkret olaraq hansısa ən müasir ədəbi metoda, "izm"lərə bağlamağa cəhd etmək istəmirik. Yuxarıda "Gültəkin xaqan"ın polifonik roman keyfiyyəti daşıdığını qeyd etdiyimizdən burada müəllifin düşüncə və yazı tərzinə, süjetqurma və romançılıq təcrübəsinə uyğun gələn bir fikrə istinad edək: "Polifonizm bir sözdə iki səsin, bir insan düşüncəsində iki əks ideyanın, bir əsər çərçivəsində iki əks qəhrəman-ideoloqun və nəhayət, bir yaradıcılıq hüdudlarında iki əks fəlsəfi prinsipin mövcudluğu və onların dialoji şəkildə qarşılaşması, polemikası deməkdir. Polifonizm təkcə dil, üslub, janr problemi olmayıb, daha geniş fəlsəfi, kulturoloji məsələləri əhatə edir. Dünya və həyat başdan-başa bitib-tükənmək bilməyən bir dialoqdur. Dialoq varlığın mövcudluq formasıdır..." (Qocayev M. Mixail Baxtin və onun polifonik roman nəzəriyyəsi // M. Baxtin. Dostoyevski poetikasının problemləri. - Bakı: Kitab aləmi, 2005. - s.10). Roman müəllifi kimi E.Hüseynbəyli həqiqət axtarışında, öz ideyasının reallaşmasına doğru canatımda daim özüylə dialoqda və polemikadadır ki, bu da əsl çoxsəslilik yaradır. Çoxsəsliliyi (polifonizmi) isə daha böyük auditoriyanı və daha çox tərəfdarı, həmfikri əhatə etmək kimi dərk edirik.

Yuxarıda tarixə və tarixi araşdırmalara ekskursda məqsədimiz müəllifin həm də özünü əsl tədqiqatçı kimi göstərməsini vurğulamaqdır. Bu isə V-VIII əsrlərə aid türk imperiyaları tarixi ilə bağlı tədqiqatları sistemli şəkildə izləmək, mənimsəmək, uyğun və məqsədli traktovkada təqdim etməklə yanaşı, həm də konkret tarixi dövrləri türk dilləri və sivilizasiyalarının ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərini əks etdirən çalarları və cəhətləri arxaik leksik vahidlər, tarixizmlər, toponimlər, antroponimlər və sair onomastik vahidlər vasitəsilə canlandırmaq bacarığı tələb edir. Müəllifin dilində rast gəlinən bəzi söz və ifadələrin (məsələn, "kərənay", "davul(lar)", "yabğu", "tutuqlular", "budun(lar)" və s.) həm də ortaq türk dilinə tezliklə keçidə çağırışı ifadə etdiyini düşünürük.

Müəllif üçün əsas şərt tarixi faktlara sadiqlikdir. Türk tarixini əks etdirən yunan xronikaları, fars-ərəb mənbələri, rus və Çin salnamələri, ümumtürk abidələri, o cümlədən, qəhrəmanlıq dastanları, türk tarixini, ona bağlı olan Qədim və Orta əsrlər rus tarixinin rekonstruksiyasını təqdim edən, qeyri-ənənəvi baxışları ilə seçilən tədqiqatçıların (məsələn, N.Trubeskoy, L.N.Qumilyov, O.Süleymenov, F.Cəlilov və b.) əsərləri ilə, mövzu ilə əlaqəli Türkiyə türkcəsində yazılan tədqiqatlarla yaxından tanışlığın buna şərait yarada bildiyini fərz edirik. Romanın əhatə etdiyi tarixi ərazilərin genişliyi, müəllifin qət etdiyi yolun uzunluğu türk mədəniyyətlərinin yayıldığı arealla müəyyən olunur. Monqolustan (Ötükən), Çin, Mərkəzi Asiya çölləri, Sibir türklərin ilk yurd yerləri kimi təsvir edilir.

Əsər həm də müəllifin etnoqrafik, etnoloji və antropoloji müşahidələri ilə diqqəti cəlb edir. Bu onun təsvir etdiyi hər bir muzey eksponatına, mifik və dini təsəvvürlərə aid əşya və məfhumlara, romanda adları sadalanan çoxsaylı etnos və xalqları (tanqutlar, soğdlar, qırğızlar, qarlıqlar, kidanlar, tabğaclar, basmillər, aşinazlar, soğdlar, turgeşlər, onoxlar, tarduşlar və s.) xarakterizə edən xüsusiyyətlərin təsvirində özünü büruzə verir.

Romandakı təhkiyə üslubu dinamik və canlı süjet xətti yaradır. Döyüşə hazırlıq, kütləvi döyüş səhnələri ovaxtkı hərb sənəti və strategiyası barədə təsəvvür yaradır. Türklərin "Qurd oyunu", "Vəhşi qaz" döyüş üsulu, Vızıldayan ikibaşlı oxlar və çinlilərin Yanar şarları (kürələri), döyüş düşərgələri salma, kalkanların ordunu su ilə təminetmə bacarığı, qidalanma, ərzaq və silahlarla təminat və digər detallar batal səhnələrin, döyüşçü ruhunun təsviri cəhətdən inandırıcı görünür. Əsərin göstərilən bədii məziyyətləri onun ekranlaşdırılmasına və ssenarinin daha geniş auditoriyaya çıxmasına imkan yaradır.

Müəlliflərimizin Azərbaycan tarixindən, konkret olaraq, Səfəvi və Nadir Şah Əfşar imperiyalarından bəhs edən romanlarında, eləcə də İngiltərə tədqiqatçısı Laurens Lokkartın "Nadir şah" əsərində oxucu qardaş qırğınlarının, saray çəkişmələrinin, satqınlığın, dövlət və dövlətçiliyin məhvinə aparan eyş-işrətin şahidi olur. XVIII əsrdə Avropada intişar edən Maarifçilik dövründə nizamsızlıq, maarifsizlik, gerilik, qardaş qırğını, mənasız dini təfriqə üzündən itirilmiş Səfəvi və Nadir Şah Əfşar Azərbaycan Türk imperiyalarına görə təəssüf hissi yaşayırsan. "Gültəkin xaqan" romanı isə qədim türk tarixini, o dövrün hökmdar, sərkərdə və döyüşçü əxlaqı, ruhu və şərəfini tam başqa bir tərzdə təqdim edir. Dövlətin və ordunun idarəçiliyindəki demokratik və vətənpərvər ruh, Xaqana sadiqlik duyğusu, Göy Türk dövlətinin başçısı Bilgə xaqan və ordunun başçısı Gültəkin xaqan arasındakı səmimi, etibar və məhəbbət dolu qarşılıqlı münasibət istər-istəməz gözlərimiz önündə Səfəvi və Nadir Şah imperiyalarındakı saray mühitini, hakimiyyətə gələn qardaşın digər qardaşlarını, doğmalarını necə amansızlıqla həyatdan məhrum etməsini yada salır. Məclis başqanı Tonyukuk obrazı yalnız Gültəkin xaqanın bütün yürüşlərinin, qazanılan qələbələrin, aparılan danışıqların, döyüş planlarının qurucusu deyil, o həm də dilindən söylənilən lirik ricətlərlə ("Tonyukuk döyüşçülərə Qutluq (Eltəriş) xaqanı anladır"; "Tonyukuk İstəmi xaqandan (552-576) danışır"; "Tonyukuk Mətə xaqanı anladır"; "Tonyukuk Bögü (Qapağan) xaqanı (693-716) anladır") türk tarixinin ayrı-ayrı səhifələrini vərəqləyir, poetik çalarlarla ifadə edir. Müəllifin bu tərzdə mətn içində mətnlər yerləşdirməsi həm əsərin əsas ideyası, həm süjet xətti ilə vəhdət yaradır. Bütün türk tayfa və xalqlarını bir yerə yığıb ittifaq yaradaraq, Çin səddini aşan və imperatriça Xuandzonqu türklər üçün əlverişli sülh müqaviləsi imzalamağa vadar edən Gültəkin xaqanın obrazı inandırıcı və həyati görünməklə bərabər, bir bayraq və damğa altında birləşmiş türk xalqları və dövlətinin qarşısında durmuş böyük hədəflərə çatmağın açarının, ilk növbədə, bacarıqlı, ədalətli, iradəli və silahdaşlarının məsləhətini, xalqın diləklərini duyan müdrik başçı və sərkərdənin əlində olduğuna işarədir.

Mətə, Bumin, İstəmi, Qutluq, Qapağan, Bilgə və Gültəkin xaqan mifik qəhrəmanlartək yox, tarixi şəxsiyyətlər kimi türk birliyinə səy göstərirlər. Onlar Türk Dövlətləri Təşkilatını yaradan bugünkü müstəqil türk cümhuriyyətləri prezidentlərinin sələfləri qismində təqdim olunur... Romanın sonuncu fəslinə Türkiyə Prezidenti Ərdoğanın Türk Birliyinin vacibliyini əsaslandıran çıxışının daxil edilməsi ağır tarixi sınaqlardan keçmiş türklərin müasir dövr üçün düşüncəsini əxz etdirməklə bərabər, əsərə siyasi-ideoloji rəng qatır: "Babalarımız yüz illər öncə Ötükəndə (indiki Monqolustanda - T.C.) Böyük Türk dövləti yaratmışlar; ərazisi 13 milyon kvadrat kilometr olmuşdur. Mətə xaqandan tutmuş, Bilgə xaqana qədər, hamısı o birliyi qoruya bilmişdir. Təəssüf ki, sonradan türk tayfaları bir-birinə düşmən olmuş, həmin birlik dağılmışdır. Biz indi Turan Birliyinə doğru gedirik. Qardaşım İlham Əliyevlə bu barədə çox danışmışıq. İndi başqa türk dövlət rəhbərləri də burdadır. Turan Birliyi niyə də yaranmasın! Bu birlik bizim özümüzü müdafiə işidir. Bir kimsəylə torpaq davası etmədik, etmərik də, amma özümüzü qorumalıyıq. Çünki dəyişən və vəhşiləşən dünyada bu, vacibdir!"

Telman VƏLİXANLI (CƏFƏROV)

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 28 noyabr, №45-46.- S.10-11.