Kazuo İşiquro: Yazıçı olmaq çox arzulanan bir vəzifəyə

çevrilib və bir çox insan yazıçı olmaq arzusundadır

1954-cü ildə Yaponiyanın Naqasaki şəhərində doğulan Kazuo İşiquro uşaqlıqda ailəsi ilə birlikdə Böyük Britaniyaya köçüb və burada formalaşıb. Kent Universitetində fəlsəfə və ədəbiyyat üzrə təhsil alıb, daha sonra isə yaradıcı yazıçılıq sahəsində magistr dərəcəsi qazanıb. Onun "Günün qalıqları" romanı Booker mükafatı ilə təltif olunmuş, sonradan filmə də çevrilmişdir. "Məni heç vaxt tərk etmə" adlı əsəri ilə o, həm müasir, həm də klassik üslubu birləşdirən yazıçı kimi tanınır. Əsərlərində yaddaş, keçmişin izləri, insan münasibətlərində gizlənmiş boşluqlar əsas mövzulardandır. 2017-ci ildə Nobel Ədəbiyyat mükafatına layiq görülən İşiquro dünya ədəbiyyatında xüsusi bir mövqeyə sahibdir.

Kazuo İşiquronun Stokholmda Nobel Prize təşkilatının rəsmi media xidmətinin redaktoru Adam Smitə verdiyi müsahibəni təqdim edirik.

Adam Smit: - Nobel mükafatı sizin üçün nə deməkdir?

Kazuo İşiquro: - Oktyabr ayına qədər bu, çox böyük insanların qazandığı bir şey idi və mən həmişə bunun yaşlı insanların qazanacağı bir şey olduğunu təsəvvür edirdim. Qazanacağım bir şey deyildi. Bunu sonra Nobel nitqimi deyəndə deyəcəyəm. Amma mən Nobel mükafatı haqqında ilk dəfə Yaponiyada uşaq olanda eşitmişəm və anamın bu barədə mənə nə dediyi indi də yadımdadır. İndi ona baxıram və düşünürəm ki, Nobel mükafatının tarixini oxuculara izah edən bir növ maarifləndirici kitab olmalıdır. Ona görə də həyatım boyu təsəvvürümdə ilişib qalıb. Bu, bəlkə də bir insanın dünyada qazana biləcəyi ən böyük mükafatdır.

A.S.: - Nümunə olmaq haqqında fikirləriniz necədir?

K.İ.: - Düşünürəm ki, örnək olmaq üçün həddindən artıq arxayın olmamaq daha yaxşıdır. Nəşr olunan müəllifə çevrildiyimdən və tanındığımdan, düşünürəm ki, artıq bu hissi yaşayıram. Ki, bir dərəcədə məsuliyyət daşımalısan, həm də gəncləri və digər yazıçıları ruhlandırmağa çalışmalısan. Nobel mükafatı laureatı olmaq məni bu roldan daha çox xəbərdar etdi. Düşünürəm ki, bu mənim rol modelliyim və ictimai xadim kimi məsuliyyətim baxımından məni tamamilə yeni səviyyəyə qaldırdı, ona görə də bu barədə düşünməli və öyrəşməliyəm. Mən artıq yalnız yazıçılarla maraqlanan insanların diqqətini çəkən yazıçı deyiləm. Nobel mükafatı laureatı kimi mənim xüsusi vəzifəm var. Deməli, hələ tam dərk etmədiyim bir şeydir.

Amma mən hesab edirəm ki, çox diqqətli olmalıyam, çünki elandan iki ay sonra da məndən hər cür şeyləri - petisiyaları imzalamaq, dəstək kampaniyaları aparmaq və iştirak etmək hüququm olmayan tok-şoularda iştirak etmək tələb olunduğunu gördüm. Oktyabrdan əvvəl ala bilməyəcəyim bir çox dəvət aldım. Tanış olduğum keçmiş Nobel mükafatçıları mənə ehtiyatlı olmağı tövsiyə ediblər. Mən özümə uyğun olmayan platformalarda görünməməliyəm. Düşünürəm ki, bu, təkcə mənim üçün deyil, bütün dünya üçün çox vacib məsləhətdir. Biz istəmirik ki, qeyri-mütəxəssislər ekspertmiş kimi danışsınlar. Bu, müasir dünyanın problemlərindən biridir. Buna görə də bu məsələdə çox intizamlı olacağam. Mən ancaq bildiyim şeylərdən danışacağam.

A.S.: - Nobel mükafatının əhəmiyyəti nədir?

K.İ.: - Hər hansı bir mükafatın əhəmiyyəti, onu nə qədər ciddi qəbul etməyimiz, məncə, mükafat alanların dürüstlüyündən və keçmiş qaliblərin keçmişindən asılıdır. Düşünürəm ki, bunlar iki vacib şeydir, çünki indi mükafatlar bütün dünyada hər şeyi təbliğ etmək üçün bir vasitə kimi istifadə olunur. Çox vaxt onlar bir şirkəti və ya bir şeyi tanıtmaq, bəzən siyasi ideyaları təbliğ etmək, bəzən kifayət qədər gizli, bəzən daha az gizli şəkildə təbliğ etmək üçün istifadə olunurlar. İndiyədək bir çox mükafatı rədd etməli olmuşam, amma onların aşağı hörmətli mükafatlar olduğunu düşünmürdüm, amma heç nəyi təbliğ etmək istəmirdim.

Düşünürəm ki, bilməliyik ki, mükafatlar təşkilatlar, şirkətlər, qurumlar üçün texniki, bəzən təbliğat, bəzən də tanıtım vasitəsidir. Ona görə də hər hansı bir mükafatla bağlı həmişə özümə sual verirəm: onu başqası alır, yoxsa mənə təklif edirlər? Kim verir? Mükafatın və mükafatlandırılanların arxasındakı dəyərlərə hörmət edirəm və əvvəlki qaliblərə hörmət edirəmmi? Düşünürəm ki, İsveç Akademiyasından zəng alanda təbii olaraq ilk dediyim bu oldu. Mən Nobel mükafatı ilə həqiqətən, emosional olaraq şərəfləndiyimi söylədim, çünki tam səmimiyyətlə deyə bilərəm ki, Nobel mükafatı dərin hörmət etdiyim bir qurumdur və 1901-ci ildən ədəbiyyatda əvvəlki bütün qaliblərə dərin hörmətim var. Beləliklə, mənim ən böyük qəhrəmanlarımın çoxu bu siyahıdadır.

Nobel mükafatı dünyanın təxəyyülünü fəth etmiş bir mükafatdır. Təbliğat vasitəsi kimi deyil, bəşəriyyət və bizim nəyə can atdığımız haqqında idealı nümayiş etdirən bir şey kimi - bu olduqca nadirdir. Düşünürəm ki, çox gözəl mükafatlar var, amma məncə, Nobel mükafatı çox yüksək standart müəyyən edir, çünki söhbət təkcə bizim üstün ola biləcəyimiz və ya üstün olduğumuz ixtisasla bağlı deyil. Düşünürəm ki, sülh, insan əməkdaşlığı, insanlığın sivilizasiyamızı təkmilləşdirməyə çalışması haqqında daha yüksək ideya var və məncə, bunlar çox, çox yüksək ideallardır.

A.S.: - Yaddaş, günahkarlıq və aldanma romanlarımızda təkrarlanan mövzulardır - niyə?

K.İ.: - Düşünürəm ki, karyeramın əvvəllərində keçmişləri və xatirələri ilə mübarizə aparan insanlara baxmaq mənə çox maraqlı idi. Beləliklə, mən, adətən gec orta yaşda və ya qocalıqda bir xarakterə baxardım. Özləri ilə kifayət qədər qürur duyan, lakin həyatlarını yanlışlar üstündə quran adamlar idilər. Bir gün hər şeyə kənardan baxır və düşünməyə başlayırlar: Əslində bütün dəyərlərim yanlış idi, mən yanlış şeyləri dəstəklədim, yanlış səbəbləri dəstəklədim. Bu mənim həyatımın boşa getdiyi anlamına gəlirmi? Mən həyatımı yanlış dəyərlərlə yaşadım, halbuki həyatımın çox hissəsini düzgün dəyərlərlə yaşadığımı düşünürdüm. Bu məni maraqlandıran tipik bir vəziyyət idi. Bu cür fikirlər ətrafında ən azı üç-dörd roman yazdım.

Yazıçı kimi böyüdükcə eyni sualla maraqlandım, amma onu cəmiyyətlərə, millətlərə də tətbiq etdim. Bu, hələ də anlamağa çalışdığım bir şeydir; bunu ən yaxşı şəkildə necə ifadə edə bilərəm? Bir millət və ya ölkə öz millətinin qaranlıq və ya utancverici xatirələri ilə necə mübarizə aparır? Onları basdırıb davam etmək nə vaxt daha yaxşıdır? Çünki hazırda tarix boyu və bütün dünyada münaqişələrin daim davam etdiyi vəziyyətləri görürük. Bunu dayandıra bilməzsiniz, dövrü dayandıra bilməzsiniz, çünki insanlar keçmiş vəhşilikləri unutmurlar. Bəzən insanlar, nəsillər əsrlər əvvəl baş verən bir şeyə görə dava edir və nifrət yaranır. Buna görə də bəzən xatırlamaq yaxşı deyil.

Amma xüsusilə Avropada, Amerikada və Yaponiyada repressiya edilmiş yaddaşla bağlı problemimiz var və cəmiyyət özü ilə barışmır, məsələn, irqçilik və ya İkinci Dünya müharibəsində baş verənlərlə bağlı. Elə bir hiss var ki, problemlər həll olunmur və bu, hər cür gərginliyə gətirib çıxarır. Amerika hazırda dəhşətli qarışıqlıq içindədir, çünki keçmişi ilə bağlı bəzi şeylərin, xüsusən də afro-amerikalıların lazımi qaydada həll olunmadığı hissi var. Hesab edirəm ki, Avropa İkinci Dünya müharibəsindən bəri gərginlik içərisindədir. Deməli, şəxsi yaddaş və milli yaddaş məsələsinin mənim üçün çox maraqlı olduğunu düşünürəm.

A.S.: - Yazı tərzinizə nə təsir edir və kimin üçün yazırsınız?

K.İ.: - Janrlar haqqında çox düşünmürəm. Mən, adətən çox diqqətlə seçdiyim konkret bir süjetə diqqət edirəm, çünki fikrim çox deyil. Beş ildə bir dəfə yaxşı fikir əldə edirəm, ona görə də çox variantım yoxdur. Oturub düşünmürəm ki, triller, sevgi hekayəsi, yoxsa dövr əsəri yazacam. Mənim bir fikrim var və bu, adətən hələ konkret yeri olmayan bir fikirdir. Onu yazmaq üçün coğrafi və ya müvəqqəti olaraq konkret vaxtım və yerim yoxdur. Sadəcə düşünürəm ki, konkret problemi olan və sonra emosional olaraq vurnuxan biri haqqında hekayə yazmaq maraqlı olmazdımı? Bu, olduqca mücərrəddir, ona görə də mən, demək olar ki, özümü düşünürəm: kinorejissorların ssenariləri üçün yerləri kəşf etdikləri kimi, onu çəkmək üçün ən yaxşı yer harada olardı? Mən özümü tarixə və ya digər janrlara baxaraq bu hekayəni ifadə etməyin ən yaxşı yolunu tapmağa çalışıram.

Mən heç vaxt konkret olaraq elmi fantastika kitabına və ya detektiv hekayəsinə bənzəyən bir şey yazdığımı demirəm. Beynimdəki fikirlərlə özümə qapanır və müəyyən bir fikri ifadə etmək üçün əlimdən gələni edirəm. Yalnız işimi bitirəndə kimsə mənim yazdıqlarıma baxıb deyə bilər ki, "Ah, bu, fantastika parçası kimi görünür, ya da elmi fantastika kimi görünür".

A.S.: - Nə vaxt yazıçı olmağa qərar verdiniz?

K.İ.: - İyirmi yaşımın ortalarına qədər heç vaxt yazıçı olmaq kimi böyük ambisiyam olmayıb. On beş yaşımdan bəri ən böyük həvəsim mahnı müəllifi olmaq idi və yataq otağımda gitaramda mahnı yazmaqla çox vaxt keçirirdim. Düşünürəm ki, keçən il 2016-cı ildə Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatını qazanan Bob Dilandan çox ilhamlanmışam. On üç yaşımda onun albomlarından birini aldığımı xatırlayıram. Və hələ də onun "John Wesley Harding" albomunu xatırlayıram. Düşünürəm ki, sözləri belə fərqli şəkildə istifadə edə biləcəyim və bir neçə sözlə ayrı-ayrı dünyalar yarada biləcəyim fikri ilə ilk dəfə o zaman həyəcanlandım. Təbii ki, musiqi, oxumaq və sevdiyim hər şey üçün həyəcanlanırdım. Ancaq sözlərlə bağlı həyəcan, məncə, çox daha dərin idi, digər tərəfdən isə, onlardan bu şəkildə, sərhədsiz bir halda istifadə edə biləcəyim faktı dəli edirdi məni. On üç yaşımda ilk Bob Dilan albomunu eşidəndə dediklərimi bir-bir hiss etməyə başladım.

Sonra, 1970-ci illərin ədəbi bumu adlandıra biləcəyiniz dövrün sonunda olan bütün bu müğənni-bəstəkarlarla maraqlanmağa başladım. Leonard Cohen mənim üçün çox vacib idi, Joni Mitchell də. Onların bütün mahnılarını ifa etməyi özüm öyrənmişəm. Mən bütün mahnıların sözlərini əzbər bilirdim və onları məşq edirdim. Yataq otağımda yüzlərlə mahnı yazdım və dostlarımla birlikdə ifa etdim. Və müəyyən mənada mənə elə gəlir ki, bu, yazıçı olmaq yolunda mənim keçdiyim şagirdlik yolu idi. İyirmi yaşlarımda mahnı yazmaqdan qısa hekayələr yazmağa keçdim - bu keçid mənim üçün böyük bir iş kimi görünmürdü. Sadəcə, bu dəfə enerjimi notlara yox, sözlərə həsr edəcəkdim...

İyirmi dörd yaşım olanda, illərlə müğənni-bəstəkar kimi peşəkar bir yerə getmədikdən sonra, iyirmi dörd və ya iyirmi beş yaşlarımda qısa hekayələr yazmağa başlayan kimi jurnallar tərəfindən qəbul edildim və çap olundum. Məni Londonda Faber kəşf etdi, indi də onlarla işləyirəm. Əslində, onlar çoxlu Nobel mükafatı laureatlarını nəşr ediblər. Və ilk romanımı onlarla müqavilə əsasında yazmışdım. Həyatda çox adam kimi mən də bir qapını uzun müddət döyməli oldum, sonra başqa bir qapı açıldı. O vaxtdan fikrim bədii ədəbiyyata yönəldi, amma fikrimcə, mən hələ də müğənni-bəstəkaram.

Mən hələ də yazıram, amerikalı caz müğənnisi Stacey Kent üçün sözlər yazıram. Onun, hətta oktyabr ayında albomu çıxmışdı və mən onun iki mahnısını yazmışam. Hələ də mahnı müəllifi kimi işləyirəm və bu, yaradıcılıq həyatımın çox vacib hissəsidir. Romançı olmağın mənfi cəhətlərindən biri odur ki... bir çox alim böyük komandalarda işləyir və əgər teatrda və ya kinoda işləyirsənsə, deməli, insanlardan ibarət komandalarla işləyirsən. Məncə, romançılar üçün təhlükə təcrid olunmuş şəkildə işləməyimizdir. Bu isə ciddi problemdir.

A.S.: - Hansı yazıçılar üçün onlara heyran olduğunuzu deyə bilərsiniz?

K.İ.: - Musiqi dünyasında məni yönləndirən, təsir edən Bob Dilandan danışdıqsa, indi cəsarətli olmaq lazımdı. Həqiqətən də, ədəbi təsirlərdən danışırıqsa, qəribədir ki, insanlar mənim yaradıcılığıma baxanda heç vaxt bunu xatırlamırlar. Amma bilirəm ki, mənə ən çox təsir edən yazıçı 19-cu əsrin ingilis yazıçısı Şarlotta Brontedir, xüsusən də, iki roman - "Jane Eyre" və "Villette".

Mən, təxminən, beş il əvvəl "Jane Eyre" və "Villette"ni yenidən oxudum, etiraf etməliyəm ki, çox utandım. O kitablardan götürdüyüm bir xeyli şeylər var idi.

Sevdiyim yazıçılar arasında başqa yazıçılar da var. Üslubumda nə qədər təsiri görünməsə belə, ən sevdiyim yazıçım Dostoyevskidir. O, çox, çox fərqli şəkildə yazır.

Marsel Prust mənim üçün çox vacib idi. Daha çox texniki olaraq, mən hekayənin süjet xəttini və ya hadisələrin necə cərəyan etdiyinin xronologiya ilə deyil, Prustun əsərində gördüyüm sərbəstliklə, sadəcə olaraq sürüklənən xatirələri ilə öyrənmişəm. Prustdan çox şey öyrəndim. Bu cərgənin adlarını sayıramsa, Kafka da mənim üçün çox önəmli yazıçıdır. Kafka, Samuel Beckett və əslində Harold Pinter də... Mən Kafkanı düşünmürəm, amma digər ikisi Nobel mükafatı laureatıdır. Onlar mənə realizmdən necə yayınmağın, ətrafımızda gördüyümüz tanış reallığı təhrif edəcək hər hansı bir hərəkətdən necə çəkinməyim barədə təlimat və ilham verən insanlardır. Ənənəvi realizmdən kənara çıxanda sual yaranır: Nə edəcəksən? Yeni qanunlarınız hansılardır? Əslində, bu, Bob Dilan xəttidir, elə deyilmi? "Qanundankənar yaşamaq üçün namuslu olmaq lazımdır". Amma məncə, realizmdən uzaqlaşanda bu, çox doğrudur. Kafka, Bekket, Pinter kimi böyük yazıçılar mənim üçün nümunədir. Onlar mənə ənənəvi realizmdən necə uzaqlaşdığımızı göstərirlər.

A.S.: - Həyat yoldaşınız işinizi necə dəstəklədi?

K.İ.: - Bu illər ərzində mənim işimdə mühüm redaktor və məsləhətçi olmuş bir çox insanlar olub. İlk agentim Deborah Rocers (indi mərhum) və ilk redaktorum Robert Makkrımın çox mühüm təsiri olub yazdıqlarıma. Amma hər səviyyədə yazmağıma çox böyük təsiri olan həyat yoldaşım Lornadır. Düşünürəm ki, o, mənim həyat yoldaşımdır və həyatımın bir çox sahələrində mənə kömək edir, yaradıcılığım da burda istisna deyil.

A.S.: - Yazmaq istəyənlərə məsləhətiniz varmı?

K.İ.: - Çoxları məndən soruşur ki, "yazıçı olmaq istəyənlərə və ya gənc yazarlara məsləhətiniz varmı?" Bu günlərdə İsveçdə vəziyyətin necə olduğunu bilmirəm, amma ingilisdilli ölkələrdə, deyəsən, hər bir universitetdə yaradıcı yazı kursu var. Hər yerdə xüsusi yaradıcı yazı proqramları var. Bu günlərdə hamı yazıçı olmaq üçün çox həvəslidir. Mən gənc olanda belə deyildi. Ədəbiyyatla heç kim maraqlanmırdı. Yazmaq üçün faydalı məsləhət vermək mənim üçün çox çətindir. Hər kəs özünəməxsus şəkildə yazmalıdır, amma gənclərə və ya bu cür ambisiyaları olanlara demək istədiyim əsas bir şey var. Xüsusən də, müasir dünyada özünüzə bu sualı verməlisiniz: Həqiqətən, yazmaq istəyirsiniz, yoxsa yazıçı olmaq istəyirsiniz?

Çünki düşünürəm ki, çoxlarının yazıçı olmaq ambisiyaları var. Yazıçı statusu, status istəyirlər. Amma onlar başa düşə bilərlər ki, əslində konkret olaraq yazmaq istəmirlər və məncə, uğurlu yazıçı olmaq istəyirəm - təkcə kommersiya baxımından deyil, dərc edilib-edilməməsindən asılı olmayaraq, dəyərli bir şeyə nail olan yazıçı olmaq istəyirəm. Yazı ilə xüsusi münasibətiniz olmalıdır. Və məncə, indiki problemin bir hissəsi insanların həqiqətən, istədiklərini özləri kəşf etmələri çox çətindir. Çünki yazıçı olmaq çox arzulanan bir vəzifəyə çevrilib və bir çox insan yazıçı olmaq arzusundadır, amma bəzən, bəlkə də bu, düzgün deyil, çünki yazmağın sizin üçün olmadığını bilirsiniz və bu, yaxşı deyil.

Kazuo İşiquro

Müsahibəni apardı:

Adam Smit

Tərcümə etdi: Malik ATİLAY

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 11 oktyabr, №37.- S.31-32.