Üçüncü minillik din

və elmin sintezi olacaq

Gənc özbək şairi və jurnalisti, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi və Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin üzvü Cahangir Namazovun Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzinin sədri Əsəd Cahangirlə Belçikanın "Atunis Galaxy Poetry", İtaliyanın "Alessandria Today", Albaniyanın "Orfeu Al", Keniyanın "The Diaspora Times Global", Pakistanın "Sindh Courier" beynəlxalq saytları və Mərakeşin "The İnternational Forum for Human Creativity" jurnalında yayınlanan müsahibəsi

- "Səs" essesi ədəbi yolunuzda yeni bir mərhələ təsiri bağışlayır. Üslubu və istiqaməti baxımından esse janrında bir yenilik desəm, yanılmaram. Bu esseni yazmaq sizin yaradıcılığınızda və ruh aləminizdə hansı dönüşləri yaratdı?

- 1999-cu ildə - gənclik illərimdə yazdığım esseyə verdiyiniz dəyər üçün sağ olun. Esseni tamam başqa mövzuda yazmaq istəyirdim, amma şüuraltı axın məni Qarabağa tərəf çəkdi. Onda Qarabağ işğal altındaydı və bu bizim ən aktual ümummilli sorunumuz idi. Esseyə görə Azərbaycan Yazıçılar Birliyi tərəfindən "İlin tənqidçisi" mükafatına layiq görüldüm. Ədəbi mühit məni bu esse ilə tanıdı. Ruh aləmimdə dönüşə gəlincə, bu, ağlasığmaz dərəcədə ağrılı proses esseni yazmazdan altı-yeddi il öncə başlamışdı. Ruhi dönüşün sonucunda sovet ateizmindən qutsal dini inancımıza qayıtmış, milyonlarla sovet adamlarından biri kimi özümü dərk eləmiş, Tanrını tanımışdım. Esse də məhz bu dönüşün ifadəsi kimi meydana çıxmışdı. Yəni o mənim ruhi dönüşümün səbəbi yox, nəticəsi idi. Məncə, Qarabağ savaşı kommunist cəfəngiyyatından ilahi inanca ümummilli dönüşümüz naminə bir cəza idi. Əgər mən özüm daxili dönüş yaşamasam, yəni bu cəzanı çəkməsəm, ümummilli dönüşümüz haqqında yaza bilməzdim. "Səs" həm fərdi, həm də ümummilli anlamda günahlarımızın etirafı, tövbə, dua idi.

- Essedə "səs - söz - rəng" üçlüyü müxtəlif qatlarda və səviyyələrdə vəhdət təşkil edir. Sizcə, həyatı hansı daha çox ifadə edir: sözmü, səsmi, yoxsa rəngmi?

- Söz Tanrı, səs onun yaradıcı enerjisi, rəng bu enerjinin maddiləşməsidir. Söz yaradan, səs yaradılış, rəng yaradılandır. Söz səbəb, səs səbəblə nəticənin əlaqəsi, rəng nəticədir. Hər hansı bitkinin cücərməsi üçün onun üstünə Günəş şüası düşməli, bu şüanın düşməsi üçün Günəş olmalıdır. Söz günəş, səs şüa, rəng bitkidir. Bunlardan hansısa biri olmasa, həyat olmaz. Həyat bu üçlüyün vəhdətindədir.

- Qarabağ mövzusu ədəbiyyatda çox vaxt dərd, itki, iztirab, hüznlü bir ovqatla qələmə alınır.

Amma siz tamamilə fərqli bir ruhda yazmısınız - oxucu əsəri oxuyarkən qəlbində coşqu, ilahi bir güc oyanır. Belə ağır bir mövzunu yüksək ruhda yazmaq üçün bu gücü haradan aldınız?

- Nikbinliyimin səbəbi Tanrının ədalətinə inamımdır. İnanırdım ki, Tanrı zorla cəlb olunduğumuz Qarabağ savaşını ədalətlə çözəcək. Hadisələrin sonucları göstərdi ki, öz inamımda yanılmamışam.

- Esse janrı sizdə elmi tənqidlə bədii nəsri, poeziyanı birləşdirir. Təkcə bir esse daxilində bu qədər janrı ustalıqla vəhdətə gətirmək nə tələb edir?

- İlk şeirimi on yaşımda, ilk məqaləmi iyirmi yaşımdan sonra - Bakı Dövlət Universiteti filologiya fakültəsinin tələbəsi olanda yazmışam. Odur ki, yazılarımda bədii və ədəbi fikrin sintezi məntiqidir. Esse öz inteqrativ təbiəti ilə bu sintezə ən yaxın janrdır və mənə çox doğmadır. Bədii düşüncə fitridir, şeiri öz iradəndənkənar yazırsan. Ədəbi düçüncənin formalaşması üçün isə çoxlu oxumalısan.

- Sufi müdrikləri "Səs - kainatın ilk nəfəsi" deyirlər. Sizcə, yazıçının səsi kainatla necə danışa bilər?

- Kainat - ulduzlar, planetlər, ağaclar, quşlar, daşlar hər an, hər saniyə bizə nəsə deyir, informasiya ötürür. Varlıq bu arasıkəsilməz informasiya axını içindədir. Amma bu dialoq birtərəflidir - kainat danışır, biz onu eşitmirik. Bu, o deməkdir ki, özümüzü eşitmirik, yəni daxili qulağımız açıq deyil. Buna görə antenamız o səsləri tutmur. Əski çağlarda isə insanlar kainatı eşidirmiş, Sokratın dediyi kimi, qəlbimizdən səslər gəlirmiş. Ona görə əski insan hər şeyə canlı kimi baxır, təbiət, kosmos və Tanrı ilə birbaşa dialoqa can atırmış. "Dədə Qorqud" dastanında Qazan xanın suya, ağaca, itə, qurda müraciəti bu dialoq çabasının ifadəsidir. İnsan özünün bu transpersonal kommunikasiya yetənəyini zamanla itirdi. İndi kimdə bu yetənək bərpa olunsa, o, şair olur və içindən gələn səsləri eşidir. İlham zamanı şairin daxili qulağı açılır və o, qaynağı özünə də məlum olmayan qəribə bir axına düşür, başqa bir adama çevrilir. Şairlik metamorfoz, qızdırmalı durumdur. Normativ ağıl, "sağlam düşüncə" ilə şeir yazılmır. Şairin gərək ağlı başından çıxsın ki, şeir yaza bilsin. Platon bunu ekstaz, vəcd halı kimi qiymətləndirirdi. İçindən gələn səslər kəsiləndə şeir bitir və şair öz gündəlik halına qayıdır, olur hamı kimi adi, normativ ağlın daşıyıcısı. Söhbət, əlbəttə, həqiqi şair, həqiqi şeir və həqiqi ilhamdan gedir.

- Amerikan psixoloqu Dokinz daxildən gələn səsləri bir beyin yarımkürəsindən digərinə ötürülən informasiya kimi şərh edir.

- İnsan davranışlarının mənbəyini beyində axtarmaq ideyasının banisi on doqquzuncu yüzilin alman həkimi Frans Cozef Koll olub. Dokinz onun çoxsaylı ardıcıllarından biridir. Bu alimlərin fikirləri materialist dünyagörüşündən doğur. Onlar fəqrində deyil ki, səs beyindən yox, ruhdan gəlir. Beyin isə ruhun, sadəcə, əmək alətidir. Pianoya pianistin barmaqları toxunmasa, o, səs çıxara bilməz. Pianist burda ruha, piano beyinə bənzəyir. Dokinz pianonu görür, amma onun arxasında əyləşən pianisti - ruhu görmürdü. Ona görə belə bəsit, qondarma fikir irəli sürürdü. Bu yanaşma elmi cəhalətin ən səciyyəvi örnəyidir. Bəzən oxuyub cahil də olmaq olur. Azərbaycan ictimai, eləcə də ədəbi fikrində də belə oxumuş cahillərin sayı istənilən qədərdir.

- Sizin təbirinizlə, desək, bu "cəhalət"in səbəbi nədir?

- Bunun ekstensiv və intensiv səbəbləri var. Ekstensiv səbəbi budur ki, baxış bucaqları dardır, öz zamanlarından çıxıb, düşüncə tarixinə daha geniş alanda baxa bilmirlər. Əgər bir az geniş baxsalar, görərdilər ki, birinci minillik din, yəni ilahi tezis, ikinci minillik elm, yəni insani antitezis erası idi. Üçüncü minillikdə bu ikisi sintez olunacaq. Ateist-materialist dünyagörüşü ötən minilliyin qalığı, Didro, Dalamber, Helvetsi, yaxud Darvin, Kont, Spenser erasının rudimentidir. İntensiv səbəbi isə ruhun varlığından xəbərsiz olmaları ilə bağlıdır.

- Sizcə, daxili səsləri eşitməyənlər şeir yaza bilməz?

- O səsləri eşitmədən elmi monoqrafiyalar yazıldığı kimi, şeirlər də yazılır - tarixən də, bu gün də. Amma o monoqrafiyaların müəllifləri, sözün ciddi anlamında, alim olmadığı kimi, o şeirlərin müəlliflərinin də sadəcə adı şair, özləri isə təqlidçi, epiqonçudur. Epiqonçu əsl şairi yamsılayır. Onun yazdığı şeir deyil, şeirin imitasiyasıdır. Onun ilham qaynağı başqasınn kitabıdır. Onun şairliyi bir görüntü, şeirləri ruhsuzdur. Klassik divan şairlərinin diliylə desəm, o, "aşina" deyil, "biganə"dir. Çağdaş dövrdə bu biganəlik meyli getdikcə güclənir. Postmodern düşüncə nəinki epiqonu, hətta plagiatı da normativləşdirir. Bu, istedadın önəmini inkar eləmək, o deməkdir ki, kim istəsə, yaza bilər. Amerikan postmodernist rəssamı Uorxola görə, indi Leonardo Da Vinçi olmağa ehtiyac yoxdur, Mono Lizanın fotosurətini çıxarıb tirajlamaq da olar. Bu, sadəcə, Mono Lizanın orijinalı deyil, daha dərin qatda varlığın orijinalından - Tanrıdan uzaqlaşmanın göstəricisi, insan düşüncəsində gedən aşırı demokratikləşmə çabaları, kütləviləşmənin kulturoloji ifadəsidir. Biz saxta, qəlp dövrdə, simulyakr erasında yaşayırıq.

- Ədəbi tənqidin əsas vəzifəsi nədir: əsəri oxuculara izah etməkmi, yoxsa yalnız onun üstün və zəif cəhətlərini göstərməkmi?

- Ədəbi tənqidin vəzifəsi əsəri bədii dildən elm dilinə çevirməkdir. Bədii dil metafora dumanına bürünüb, çoxmənalıdır. Məsələn, Füzulinin istənilən beyti bir neçə anlamda qavranılır. Bu anlamlar, bəzən, hətta bir-birini paradoksal şəkildə inkar eləyir:

Aşiqə şövqünlə can vermək ikən müşkül degil,

Çünki Məsihi-vəqtsən, can vermək asandır sana.

Burda "can vermək" sözü həm ölmək, həm də dirilmək kimi zidd mənaları özündə birləşdirir. Tənqidçi mətni metaforik dumandan təmizləyir, aydın təfəkkür işığına, birmənalı düşüncə qatına çıxarır. Bədii mətn nisyədir, oxucu onu anlaya da, anlamaya da bilər. Tənqid bu nisyəni nəqdləşdirir. Tənqid ərəbcə "nəqd" sözündəndir. Tənqidçi nəqdləşdirən deməkdir.

- Sizin üçün ustad-şagird münasibəti hansı əhəmiyyətə malikdir, bu ənənə bu gün necə davam etməkdədir?

- Ustad-şagird münasibətləri mənim üçün çox vacibdir. Bu, ədəbiyyatın gələcək inkişafının əsasıdır. Bizdə ustad-şagird münasibətlərinin son təmsilçiləri on doqquzuncu yüzilin sonunda görkəmli divan şairimiz Seyid Əzim Şirvani və satirik şeir dühası Mirzə Ələkbər Sabir olub. Seyid Əzim onun məktəbini bitirən Sabirə Nizaminin "Xəmsə"sini bağışlamış və yazmışdı: "Şairlikdə tərəqqi etmənizi arzu edirəm". Yeni dünya qurduğunu iddia eləyən sovet hakimiyyəti keçmişlə bütün bağları qırmaq istədiyindən ustad-şagird münasibətləri ənənəsinə də son qoymaq istəyirdi. İndi hamının ustadı Lenin olmalı idi. Sovet dönəmi şeirimizin günəşi Səməd Vurğun buna görə sətiraltı bir ironiya ilə yazırdı:

Baxıram Leninin kitablarına

Dəstədən geridə qalmamaq üçün.

Rejim, xüsusən də, ilk onillərdə gənc yazıçıları ustadlara qarşı etiraz ruhunda tərbiyə edirdi. İyirminci illərdə klassik ədəbiyyat və musiqini inkar edən "proletkult" ideyaları gənclər arasında zamanın tələbindən doğan yenilik kimi anlaşılır, "Daloy Füzuli!", "Daloy muğam!", "Daloy tar!" çağırışları səslənirdi. İyirminci yüzil romantik şeirimizin tanrısı, ustad şair Hüseyn Cavid, turançı şair Əhməd Cavad və digərlərinin otuz yeddinci ildə repressiya olunmasında gənc komsomolçu şairlərin də rolu az olmamışdı. Bu gün yaşlı və yeni nəsil yazarlar arasında on illərdən bəri davam eləyən qarşıdurmanın əsas səbəblərindən birini sovetlərin bu zərərli təsirinin şüuraltımızdan hələ də silinməməsində görürəm. Düzdür, bəzən görürsən ki, hansısa gənc yazıçı özündən beş-on yaş böyük birinə "ustad" deyir, amma bu imitasiya, ustad-şagird oyunu təsiri bağışlayır, saxta, gülməli görünür. Özümə gəlincə, yazı və düşüncə tərzimin formalaşmasında üç görkəmli Azərbaycan filoloqunun həlledici rolu olub: Yaşar Qarayev, Kamal Abdulla və Nizami Cəfərov. İlk ikisinin kitablarından öyrənmişəm. Akademik Nizami Cəfərovun isə həm kitablarını oxumuş, həm də ondan Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində türkologiya fənnindən dərs almışam. Yaşın gətirdiyi zəruri, qaçılmaz redaktələrə baxmayaraq, onlar ustadlarım olaraq qalırlar.

- Sizcə, Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında hansı istiqamətlər üstünlük təşkil etməlidir?

- Yazmağın bir istiqaməti var - soldan sağa.

- Amma postmodernizm haqda silsilə yazılarınız var. Bu anlayışı Azərbaycan ədəbiyyatına siz gətirmisiniz.

- Ömrümün təxminən, on ilini postmodernizm haqqında yazılara həsr eləmiş, amerikan alimi Kerrol, polyak alimi Adelgeym, rus alimləri - Zatonski, Dugin, Andreyev, İlin və Nikitinanın postmodernizmə dair əsərlərini dilimizə çevirmişəm. Buna görə, əsla, peşman deyiləm. Bu yazılar Azərbaycan ədəbiyyatının yeni inkişaf orientirlərini müəyyən edib. Kamal Abdullanın postmodernist metodla yazdığı "Yarımçıq əlyazma" romanı ilə Azərbaycan ədəbiyyatı ilk və hələ ki son dəfə Nobelin qapısını döyüb. O, Azərbaycan ədəbiyyatının Umberto Ekosu sayılır. Bugünün aparıcı ədəbi isimlərindən Murad Köhnəqala, Həmid Herisçi, İlqar Fəhmi daha çox bu istiqamətin nümayəndələridir. Amma postmodernizm də daxil olmaqla, bütün yaradıcılıq istiqamətləri keçicidir, istedadın tarixi isə dünyanın yaşı qədərdir. Hansı istiqamətdə yazmasından asılı olmayaraq, əgər yazıçı istedadlıdırsa, oxunur, sevilir, öz xalqının da, insanlığın da mənəvi xəzinəsini zənginləşdirir. Mənim üçün realist, modernist, yaxud da postmodernist olmasından asılı olmayaraq, başlıca ədəbi meyar istedaddır.

- Beynəlxalq miqyasda mədəniyyətlərarası dialoqu gücləndirmək yolunda Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzi hansı fəaliyyətləri həyata keçirməkdədir?

- Çağdaş dünya qlobal inteqrasiya dünyasıdır. Odur ki, mədəniyyətlərarası dialoq mühüm önəm kəsb edir. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi, təbiidir ki, bu məsələyə xüsusi önəm verir. Biz Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzi kimi öz üzərimizə düşən işi yerinə yetirməyə çalışırıq. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri, Xalq yazıçısı Anarın rus dilinə çevrilmiş şeirlərindən ibarət kitabı artıq çapa hazırdır. Koreya, özbək, qazax ədəbiyyatından dilimizə çevrilən bədii ədəbiyyat nümunələrini də nəşr etməyə hazırlaşırıq. İnşallah, ilin sonuna kimi bu kitablar işıq üzü görəcək. Azərbaycanın görkəmli yazıçılarından Əzizə Cəfərzadənin romanlarının özbək dilinə tərcüməsi də yaxın perspektivdə həyata keçiriləcək.

- Sizcə, bu gün şair və yazıçılar millətlərarası sülh və həmrəyliyi möhkəmləndirmək üçün nələr etməlidirlər?

- Əgər siyasətlə birbaşa məşğul olur, məsələn, deputat olmağa can atırsa, bu, yazıçının tükənməsini göstərir. Yazıçı öz siyasi görüşlərini əsərlərində ifadə eləməlidir. Tolstoy yazırdı ki, "Borodino döyüşündə fransızlar qalib gəlməyə layiq olduqlarını, ruslar isə məğlubedilməz olduqlarını göstərdilər". Bu, yazıçının hər iki tərəfə xoş gəlsin deyə, elədiyi diplomatik jest deyil, səmimi-qəlbdən inandığı və tarix kitablarında əksini tapmayan həqiqət idi. Ona görə "Hərb və sülh"ü həm ruslar, həm də fransızlar qəbul edir. Müharibə əleyhinə "Qərb cəbhəsində təbəddülat yoxdur"u yazan Remark da, "Əcəl zəngi" çalan, "Əlvida, silah" deyən Heminquey də eyni eyni mövqedə dururdular. Tanınmış yazıçılarımızdan Kamil Əfsəroğlunun Qarabağ mövzusundakı "İt qanı" romanından belə sonuca gəlirsən ki, müharibə kimin qalib, kimin məğlub olmasından asılı olmayaraq, vəhşiləşmiş insanlığın məğlubiyyətidir. Öz hekayəsində yandırılmış Azərbaycan kəndini tutan erməni əsgərlərindən birinin dili ilə "Bəyəm, bizim istədiyimiz bu idi?!" - deyən yazıçı Levon Xeçoyan da eyni fikirdədir. Yazıçının borcu həqiqəti yazmaqdır. Həqiqət qarşısında hər iki tərəf susmaq zorunda qalır və sülh, barış bu sükutdan başlayır.

- "Səs" əsərinizdə insanın daxili dünyası ilə millətin yaddaşı sanki qovuşur. Sizcə, insan ruhunun səsi ilə xalqın səsi arasında hansı körpü mövcuddur?

- İnsan öz ruhuyla Tanrıya, qanıyla millətə, cismiylə ata-anasına bağlıdır. Hər kəsi millətə bağlayan körpü qan yaddaşıdır. Bu bağlılığın Azərbaycan ədəbiyyatında bir neçə səciyyəvi ifadəsi var: Anarın "Dədə Qorqud" kinodastanı, İsa Muğannanın "İdeal", Sabir Əhmədlinin "Qanköçürmə stansiyası", Mövlud Süleymanlının "Köç" romanları və Sabir Rüstəmxanlının "Ömür kitabı" esselər toplusu. Anarın kinodastanında milli yaddaş ideyası qədim xalq dastanından gəlir. Sabir Əhmədlinin antisovet məzmunlu əsərində məsələ bir ailə çərçivəsində qoyulur, lakin bu ailə həm də xalqın rəmzidir. Povestdə ölüm ayağında olan ana xalqı, ona qan verməyə tərəddüd edən övladlar isə rejimin təsiri ilə milli yaddaşını itirmiş sovet adamını işarələyir. Mövlud Süleymanlının romanında məsələ rəmzilikdən çıxır. Romanın beş-altı yaşlı qəhrəmanı İmirin yuxuları türk xalqının tarixini əks etdirir. Bu romanı Yunqun kollektiv şüursuzluq haqqında psixoanalitik təliminin bədii anoloqu da adlandırmaq olar. İsa Muğannanın səksəninci illərdə böyük dartışmalara səbəb olan romanında məsələyə baxış bucağı daha da genişlənir və kosmik-metafizik vüsət alır. Sabir Rüstəmxanlının SSRİ-nin dağılması öncəsi əl-əl gəzən kitabında isə qan yaddaşı məsələsi tarixi-publisistik planda əks olunur. Bu kitabların hamısını özündə birləşdirən bir ideya var - milli yaddaşını itirmiş insanla heyvanlar və cansızların fərqi yoxdur! Bu ideya özünün ən parlaq bədii ifadəsini dünya şöhrətli qırğız yazıçısı Çingiz Aytmatovun "Əsrə bərabər gün" romanında manqurt haqqında əfsanədə tapıb.

- İrfan ənənəsində səs - nəfəs - zikr ilahi həqiqətə aparan vasitə sayılır. Siz "Səs"i yazarkən bu mistik qatlara da toxunmusunuzmu?

- Nəinki toxunmuşam, bu esseni yazanda başdan-sona qədər mistikanın içində olmuşam. Mən iyirmi yaşa qədər ateist idim. İyirmi yaşımdan bu günə qədər isə saysız-hesabsız mistik olaylar yaşadım. Bu olaylar sonucu dünaygörüşüm diametral şəkildə dəyişdi. "Səs", eləcə də, "Söz", "Dəmirbaşlar" esselərim bu dəyişkənliyin ifadəsi kimi yarandı. 90-cı illərdə mistik olaylarla daha sıx, demək olar ki, hər an rastlaşırdım. Çünki onda zaman özü sanki mistik haləyə bürünmüşdü. Öncələrdəki intensivliklə olmasa da, mistika indi də mənim gündəlik yaşam tərzimdir.

- Qarabağ mövzusunu yazarkən, siz, yalnız şəhidlərin ruhunu xatırlatmır, həm də onları yaşadırsınız. Bədii söz sizə görə şəhidlərin ruhuna hansı ölümsüzlük bəxş edə bilir?

- Şəhidlər əbədiyyəti öz şəhadətləri ilə qazanırlar. Qutsal kitabımız "Quran" özü bunu təsdiq edir. Bədii söz isə onların xatirəsini bu dünyada yaşada bilər. Bizi Homerin zamanından bir neçə min il ayırır. Amma onun şəhid qəhrəmanlarının adları yaşayır və dünya durduqca yaşayacaq.

- Siz tənqidçi olaraq yazıçını, yazıçı olaraq isə özünüzü dəyərləndirmisiniz. Öz ruhunuzun tənqidini necə aparırsınız?

- Öz ruhi gəlişməm haqqında "Özünüdərk" adlı roman yazmaq istəyirəm. Bu, memuar olacaq. Amma ənənəvi memuarlardan çox fərqli. Burda zahiri olaylardan daha çox, daxilimdə gedən olayları təsvir eləməyi nəzərdə tutmuşam. İnşallah, kitab çıxar, ruhumun tənqidini necə apardığımı oxuyarsınız.

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 24 oktyabr, №38-39.- S.24-25.