"Dayının yuxusu"

povestindən bir hissə

II fəsil

Bundan başlayım ki, knyaz K. hələ çox qoca deyil, amma ona baxanda adama elə gəlir ki, ayaq üstə güclə dayanıb, bu saat yıxılacaq. Mordasovda həmişə knyaz haqda olduqca qəribə, fantastik çalarlı şeylər danışıblar. Hətta qocanın başına hava gəldiyini də deyirdilər. O, dörd min canı olan ağa idi, yaxşı nəsildən gəlirdi, istəsəydi, quberniyada sözü keçən adamlardan biri ola bilərdi, hamıya maraqlı idi ki, belə olan halda, nə üçün o öz möhtəşəm malikanəsinə çəkilib tərki-dünya həyat yaşayırdı? Altı-yeddi il qabaq knyazın Mordasova gəlməyi çoxlarının yadındadır, hamı da əminliklə deyir ki, o vaxtlar knyazın tənhalıqdan zəhləsi gedirdi, qətiyyən guşənişinə oxşamırdı. Budur, onun haqda öyrənə bildiklərim bunlardan ibarətdir.

Uzun illər bundan əvvəl, knyaz hələ cavan olanda çox həyatsevər, kefcil idi, gəzirdi, əylənirdi, bir neçə dəfə xaricdə olmuşdu, romans oxuyurdu, araqarışdıranlıq edirdi, amma heç vaxt xüsusi istedadla fərqlənməmişdi. Beləliklə, var-dövlətinin axırına çıxdı və qocalanda gördü ki, bir qəpiyi də qalmayıb. Onda kimsə ona məsləhət gördü ki, kəndinə qayıdıb orda yaşasın, o vaxtlar kənd artıq satışa çıxarılmışdı. Məsləhətə qulaq asıb Mordasova gəldi və burda altı ay yaşadı. Quberniya həyatı onun çox xoşuna gəldi, yenə də kefindən qalmadı, quberniya qadınları ilə müxtəlif intim əlaqələr qurdu və olan-qalan dövlətini də yelə verdi. O, olduqca mehriban adam idi, amma knyazlara məxsus müəyyən şakərləri vardı və bu şakərlər Mordasovda yüksək cəmiyyət göstəricisi sayıldığı üçün, camaatda nifrət doğurmurdu, əksinə, xoş təsir yaradırdı. Xüsusən, xanımlar öz qonaqlarından daimi həzz alırdılar. Bu barədə çoxlu xoş xatirə qalıb. Deyilənlərə görə, knyaz günün yarısından çoxunu özünə qulluq etməklə keçirdirdi, elə bil o, müxtəlif hissələrdən ibarət idi. Harda və necə səpələndiyini isə, heç kim bilmirdi. Parik taxırdı, bığ, bakenbard və hətta espanyolka* saxlayırdı, üzündəki bütün tüklər səliqəylə daranmış və həmişə qapqara olurdu; hər gün pudrayla üzünü ağardırdı. Deyirdilər, üzündəki qırışları saçının içində gizlətdiyi nəsə xüsusi balaca yaylarla dartıb. Bunu da deyirdilər ki, İtaliyadakı eşq macəralarından birində yaxalanmamaq üçün pəncərədən tullanıb və yerə narahat düşdüyü üçün qabırğalarından biri sınıb, ona görə də korset bağlayır. Sol ayağı axsayırdı; iddia edirdilər ki, Parisdə, başqa bir eşq macərası ucbatından ayağını sındırıblar və o, özünə saxta ayaq düzəltdirib. Camaata nə var? O qədər şey danışırlar ki... Sağ gözünün şüşə olmağı isə həqiqət idi, amma çox gözəl düzəltmişdilər. Dişləri də taxma idi. Bütün günü ətirli sularla yuyunurdu, pudralanırdı. Amma knyazın elə o vaxtdan zəifləməyə və həddindən artıq danışmağa başladığı çoxlarının yadındadır. Elə bil ki, karyerasının axırına çatırdı. Onun bircə qəpiyinin də qalmadığını hamı bilirdi. Və elə bu vaxt, gözlənilmədən, bütün ömrünü Parisdə yaşayan və ona miras qoymaq ehtimalı az olan, knyaza uzaq qohumluğu çatan qarı öldü, onun qanuni varisi isə özündən bir ay qabaq ölmüşdü. Buna görə də knyaz qarının varisi oldu. Mordasovdan altımış verst aralıdakı möhtəşəm malikanə və dörd min canın hamısı knyaza qaldı. O, Peterburqda işlərini yekunlaşdırmaq üçün təcili səfərə hazırlaşdı. Bizim xanımlar onun üçün gözəl vida naharı təşkil etdilər. Knyazın vida naharında həddindən çox sevindiyini, zarafatlaşdığını, qeyri-adi lətifələr danışdığını, ən qısa vaxtda Duxanovaya (miras qalmış kəndə) gələcəyini və gələndən sonra fasiləsiz naharlar, ballar, pikniklər təşkil edəcəyinə söz verdiyini deyirlər. O gedəndən sonra bir il bizim xanımlar sevimli qocalarını səbirsizliklə gözləyə-gözləyə söz verilmiş ziyafətlər haqda danışdılar. İntizar içində, hətta Duxanovadakı iri bağı, bağında akasiyalardan biçilmiş şirləri, içində taxta qayıqlar üzən çayı, verandaları və daha başqa şeyləri olan möhtəşəm malikanəyə səfərlər də təşkil etmək istəyirdilər.

Nəhayət, knyaz qayıtdı, amma hamının təəccübünə və xəyal qırıqlığına baxmayaraq, heç Mordasova gəlmədi də, birbaşa Duxanovaya gedib guşənişin həyat keçirtməyə başladı. Qəribə şayiələr gəzməyə başladı, ümumiyyətlə knyazın bu epoxadan sonrakı həyatı dumanlı və fantastik çalar qazandı. Birincisi, deyilənlərə görə, knyazın Peterburqda işləri heç də yaxşı getməmişdi, bəzi gələcək varislər onun yenə də əlindəkiləri göyə sovuracağından qorxub və ağıldankəmliyindən istifadə edib mirası əlindən almaq istəmişdi. Bundan başqa, bəziləri əlavə edirdi ki, onu, hətta dəlixanaya salmaq istəyiblər, amma onun hansısa qohumu - deyəsən, sözükeçən barin imiş - ona qahmar çıxıb və o birilərə izah edib ki, yazıq knyaz onsuz da qocadır, bədəninin yarısı yoxdur, ömrünə az qalıb, bir azdan öləcək, varidatı isə bütünlüklə sizə qalacaq, buna görə də heç bir dəlixana lazım deyil. Yenə deyirəm: camaata nə var axı, nə gəldi danışırlar, xüsusən də bizim Mordasovda. Deyilənlərə görə, bütün bunlar knyaza olduqca pis təsir edib, xasiyyəti bütünlüklə dəyişib və guşənişinliyi seçib. Bəzi mordasovlular maraq xatirinə onu təbrik etməyə getmişdilər, amma ya qəbul olunmamışdılar, ya da çox qəribə şəkildə qəbul olunmuşdular. Knyaz heç keçmiş dostlarını tanımamışdı. İddia edirlər ki, heç tanımaq da istəməmişdi. Qubernator da onun yanına getmişdi.

Qubernator qayıdanda dedi ki, knyazın deyəsən, doğrudan da, ağlı qarışıb və sonralar hər dəfə Duxanova səfərini xatırlayanda üzünü turşudurdu. Xanımlar yaman hiddətləndilər. Nəhayət, bir şeyi dəqiqləşdirə bildilər ki, sən demə, knyaza Peterburqdan onunla gələn, çit paltarlar geyinən və bir topa açarla gəzən, yaşlı və gombul, adı da Stepanida Matveyevna olan hansısa naməlum qadın ağalıq edir; knyaz uşaq kimi ona qulaq asır və ondan icazəsiz bir addım da ata bilmir; hətta knyazı da qadın özü çimdirir; onu əzizləyir, uşaq kimi qayğısına qalır; və nəhayət, knyazı bütün qonaqlardan, xüsusən, axır vaxtlar Duxanovaya ayaq açmağa başlayan qohumlardan uzaq tutan bu qadındır. Bu anlaşılmaz əlaqəni Mordasovda çox müzakirə edirdilər, xüsusən, xanımlar. Lap axırda da əlavə edirdilər ki, knyazın bütün var-dövlətini Stepanida Matveyevna öz istədiyi kimi idarə edir; qulluqçulara, eşikağasına nəzarət edir, gəlirləri özü yığır; amma insafən, yaxşı idarəçiliyi var, kəndlilər razılıq edir. Knyaza qalandasa, deyirdilər ki, bütün günü özünə qulluq edir, müxtəlif parikləri və frakları yoxlayır, geyinib baxır, qalan vaxtınısa Stepanida Matveyevna ilə keçirdir, onunla kart oynayır, kart falına baxır, hərdən də ingilis atını minib gəzməyə çıxır, Stepanida Matveyevna isə hər ehtimala qarşı, gəzintilər vaxtı mütləq onu üstübağlı arabada müşayiət edir, çünki knyaz at üstündə güclə dayanır, amma atı naz-qəmzəylə sürür. Hərdən piyada gəzdiyini də görürdülər, belə vaxtlarda əynində palto, başında həsir şlyapa, boynunda çəhrayı qadın yaylığı olurdu, göbələk və gül yığmaq üçün götürdüyü həsir səbəti isə sol qoluna keçirdirdi. Stepanida Matveyevna da onu müşayiət edirdi, arxada isə iki lakey və hər ehtimala qarşı araba gəlirdi. Yolda təsadüfən hansısa kəndli ona rast gələndə qırağa çəkilib papağını çıxarırdı və təzim edib deyirdi: "Salam, knyaz ata, əlahəzrət, günəşimiz!" - knyaz isə o dəqiqə lornetinin altından ona baxırdı, başını tərpədib yumşaq şəkildə deyirdi: "Bonjour, mon ami, bonjour!"** Mordasovda bu kimi xeyli şayiə dolaşırdı. Knyazı heç cür unuda bilmirdilər, o elə yaxınlıqda yaşayırdı ki! Gözəl səhərlərdən birində, guşənişin, sarsaq knyazın Mordasova təşrif gətirib Mariya Aleksandrovnanın evində düşdüyü xəbəri yayılanda, camaatın necə şövqə gəldiyini özünüz təsəvvür edin! Hamı həyəcanlandı. Hamı bir-birindən soruşmağa başladı: bu nə deməkdir? Bəziləri artıq Mariya Aleksandrovnanın evinə getməyə hazırlaşırdı. Knyazın gəlişi hamıya qəribə görünürdü. Xanımlar məktublaşmağa, bir-birinin evinə yığışıb danışmağa, qulluqçularını və ərlərini kəşfiyyata göndərməyə başladılar. Xüsusən, knyazın başqa yerdə yox, məhz Mariya Aleksandrovnanın evində məskunlaşmağı qəribə idi. Bu, ən çox Anna Nikolayevna Antipovanı hirsləndirirdi, çünki knyazın ona çox uzaq qohumluğu çatırdı. Amma bütün bu sualların cavabını öyrənmək üçün Mariya Aleksandrovnanın yanına getmək lazımdır. Düzdür, hələ səhər saat ondur, amma onun tanışları qəbul edəcəyinə şübhə etmirəm. Kimi də olmasa, bizi mütləq qəbul edəcək.

____________________________

* Çənədə saxlanılan nazik saqqal

** Salam, dostum, salam!

Fyodor DOSTOYEVSKİ

Tərcümə etdi: Həmid PİRİYEV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 31 oktyabr, №40.- S.30.