İftixarın qeyri-səlis teatr sistemi

 

SƏHNƏ SƏNƏTİ VƏ ELMİ ZƏKANIN PARALELLƏRİ

 

İFTİXAR PİRİYEV – 65

 

“İncəsənət – elə bir sahədir ki, burada  izahı, öyrənilməsi  qeyri-mümkün olan üçün  geniş imkanlar  məkanı daima açıq qalır... Mənə kifayət etdi ki, sizin şüurunuzu oyada, qıcıqlandıra bilim... “Sənət əsəri necə yaranır?” sualına cavab vermək qeyri-mümkündür... Hazır formula olsaydı, mən çox asanlıqla bu suala cavab verərdim, lakin formula olmadığına görə çıxış yolunu amal və nigarançılıqlarımı,  məni həyəcanlandıran bəzi  məsələləri söhbət əsnasında sizinlə birlikdə  dərk etməkdə görürəm...”

 

“Kolleqalarla söhbətlər: rejissor təcrübəsinin dərk olunmasına cəhd”.

 Georgi  Tovstonoqov

                                                                                                              

 

PROLOQ

 

Yaradıcı intellektualın həyatında 65 yaş – mənəvi inkişafın, idrakı yüksəlişin və sənət axtarışları zirvəsinin pik nöqtəsinin təcəssümüdür. Ömrünün bu məqamında  incəsənət xadimlərinin çılğın yaradıcı ruhlarının azad düşüncə qüvvəsinin sonsuz enerji burulğanı və cəmiyyət qarşısında Tanrı tərəfindən verilən missiyanı  yerinə yetirmək məsuliyyəti refleksiyasından törənən hisslərin tufanı arasında ahəngdar müvazinət axtarışları nəticədə “ali məqsəd”ə çevrilərək  onları  Ustad məqamınadək ucaldır. Teatr sənətində Ustad məqamına yetişən yaradıcı intellektuallar innovativ bədii baxışın daşıyıcıları, yeni teatr sistemlərinin müəllifidir. Onların anlamına görə, teatr dünyanı dərk etmək və insanların şüurunu dəyişdirmək üçün ən güclü vasitədir. 

XXI əsrdə mənəvi dəyərlərin transformasiyası dönəmində teatr xadimləri qarşısında mühüm vəzifələr durur. Bu gün yaradıcı ziyalılar təkcə istedad və sənətkarlıq qabiliyyətinə deyil, həm də intellektual potensiala, analitik təfəkkürə və sənətə istənilən elmi-nəzəri aspektdən öz baxış bucağına malik olmalıdırlar. Bədii-fəlsəfi mətnlər kontekstində yaratdıqları mürəkkəb, dərin, çoxlaylı obraz və ideyalar yaradıcı intellektualları bəşəriyyətin sosial-kulturoloji təkamülünün hərəkətverici aktoruna çevirir.

2025-ci il sentyabrın 7-də  Azərbaycanın XXI əsr yaradıcı intellektualları sırasında müstəsna sənətkarlıq mövqeyinə malik olan C.Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Teatrının direktoru, Əməkdar mədəniyyət işçisi, Prezident mükafatçısı (2018-2021), sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru İftixar Piriyevin 65 illik yubileyi qeyd olunur. Ustad-sənətkar İftixarın adı  milli teatr mədəniyyətinə ulu öndər  Heydər Əliyev bədii obrazını səhnədə canlandıran istedadlı aktyor, şair-dramaturq, ekstraordinar qeyri-səlis məntiq teatr sisteminin banisi və özünəməxsus iş prinsiplərinin müəllifi olan rejissor, dramaturgiya və teatr sənətinin, ümumiyyətlə humanitar sahənin öyrənilməsində “qeyri-səlis” ölçünün tətbiqinin mümkünlüyünü əsaslandırmaqla dahi Lütfi Zadənin vəsiyyətini yerinə yetirən  tədqiqatçı-alim kimi daxil olub.

 

İFTİXARIN AKTYOR YARADICILIĞI

 

İftixarın yaradıcılıq yolu – usanmadan özünütəkmilləşdirməni   tələb edən aktyorluqdan başlayıb, qələmini şair-dramaturq kimi sınaqdan keçirib, teatr təşkilatçılığı məharətini doğruldaraq unikal müəllif üslubunun formalaşmasını ehtiva edən rejissorluğa  qədər yüksələn gərgin təkamül prosesidir. 1981-ci ildə Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunu  (indiki ADMİU) dram-kino aktyorluğu ixtisası üzrə bitirən İftixar Piriyev Azərbaycanın görkəmli sənətkar və teatr pedaqoqları – Rza Təhmasib, İsmayıl Dağıstanlı, Əliabbas Qədirovdan  xeyir-dua alıb peşəkar sənət yoluna  çıxır. Həmin ildən Akademik Milli Dram Teatrında (1981-1998), daha sonra C.Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrında (2009-2025) aktyorluq fəaliyyəti  göstərir.  45 ilə yaxındır ki, İftixar milli və dünya dramaturgiyasının xəzinəsinə daxil olan pyeslərə qurulan tamaşalarda yaddaqalan obrazlar yaratmağa davam edir. Onun aktyor kimi canlandırdığı rollar Böyük xarakterlər yaradan Şekspir, B.Brext, İ.Əfəndiyev, N.Xəzri, H.Cavid, Anar, M.F.Axundzadə, V.Səmədoğlu, Ç.Aytmatov, A.Babayev, Hidayət və digər yazıçıların bədii təfəkkür məhsuludur.

1991-1998-ci illər ərzində Akademik Milli Dram Teatrında İftixar çoxsaylı fərqli xarakterlərə malik obrazlar qalereyası yaratmışdır. İftixarın obrazlar qalereyasının fərdi cəhətlərilə seçilən tabloları: Litavrçı (“Maqbet”, Şekspir), Birinci şəxs, Bayandur, Samir, Ayaz (“Xurşidbanu Natəvan”. “Büllur sarayda”, “Bi­zim qəribə taleyimiz”, “Şeyx Xiyabani”, İ. Əfəndiyev), Ək­bər, Xəzər, Poladgüc (“Mirzə Şəfi Vazeh”, “Gecə dö­yülən qapılar”, “Mənsiz dünya”, “Torpağa sancılan qılınc”, N.Xəzri), Oğlan (“Medeya” J.Anuy), Elcan (“Məhəbbət ya­şadır”, N.Hacıyev), Vəliqulu, Namiq (“Sizi deyib gəlmişəm”, “Şəhərin yay günləri”, Anar), Qaraçı (“İblis”, H.Cavid), Yıxan (“Atabəylər”. N.Həsənzadə), Çingiz (“Bəxtsiz cavan”, Ə.Haqverdiyev), Altay (“Od gəlini”, C.Cabbarlı), Qədir bəy (“Lənkəran xanının vəziri”, M.F.Axundov), Məlikməmməd (“Məlikməmməd” nağılı), Əli bəy (“Vaqif”, S.Vurğun), Fər­had (“Günah”, R.Əlizadə), Polis (“Üç quruşluq opera”. B.Brext, K.Vayl), Niftalı (“Yayda qartopu oyunu”, V.Səmədoğlu), Zəki (“Yalan”, S.Rəhman), Aşıq İftixar (“Qədr Ge­cəsi”, E.Baxış), Edqar (“Kral Lir” Şekspir), Talap (“Sokratı anma gecəsi” Ç. Aytmatov, M. Şaxanov) – həmin qalereyanın qiymətsiz sənət əsərləridir. Aktyor hər oynadığı tamaşada obrazlarının dərin psixoloji tədqiqini aparır, onların daxili dünyasını mimika, jestlər və intonasiya vasitəsilə ifadə etməyə cəhd edib. Məhz bunun sayəsində İftixarın hər yeni mürəkkəb obrazı tamaşaçıların qəlbində dərin iz buraxır.

Tamaşaçını həyəcanlandıra və inandıra  biləcək  obrazlar qalereyası İftixarı daima öz üzərində çalışan aktyor kimi səciyyələndirir. Gərgin  əmək nəticəsində İftixarın nail olduğu  mükəmməl aktyor oyunu məhz ona müstəqil Azərbaycanın memarı, ümummilli lider Heydər Əliyev obrazını canlandırmaq cəsarətini verib. 2000-ci ildən bu günə kimi direktoru olduğu C.Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının səhnəsində dramaturq Aqşin Babayevin "Xilaskar", İftixar Piriyevin "Qurtuluş dastanı", Hidayət Orucovun "Burdan min atlı keçdi" pyesləri əsasında qurulan tamaşalar sənətkarı  bir neçə ilklərə imza atmağa sövq edir. Azərbaycan və nüfuzlu xarici teatr səhnələrində (Türkiyə, Gürcüstan, Rusiya)  İftixara 100 dəfəyə yaxın Heydər Əliyevin bədii obrazını “yaşamaq şərəfi” nəsib olur.

Xüsusilə, qeyd edək ki, 2009-cu ildə C.Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı  ölkəmizdə ilk teatr idi ki, Aqşin Babayevin “Xilaskar” sənədli-publisistik pyesi əsasında hazırlanan tamaşada Heydər Əliyev – dahi tarixi şəxsiyyət mövzusuna müraciət edirdi. Bu  sadə təsadüf deyil – bu, ulu öndərin xatirəsinə böyük ehtiramın sərgisi idi. Heydər Əliyevin İrəvan Teatrına  göstərdiyi diqqət və qayğı  onu teatrın salnaməsinə böyük hamisi kimi əbədi həkk edib.  İftixarın   aktyor ampluasında  Heydər Əliyev obrazı – ilk tarixi şəxsiyyət obrazı idi. Rejissor Oruc Qurbanovun quruluşunda   "Xilaskar"   tamaşasında   İftixarın qarşısında Heydər Əliyevin Vətəninə, Azərbaycan xalqına sonsuz sədaqət və məhəbbət hisslərini, onun prinsipial və qətiyyətli xarakterini tamaşaçılara çatdırmaq və bunu bacaracağına inandırmaq məsuliyyəti dururdu. Göstərilən etimadı doğrultdu və inandırdı... Heydər Əliyev obrazını məharətlə ifa edən İftixar  onun yerişini, duruşunu, jestlərini, mimikasını, nitq tərzini, hətta tarixi çıxışlarındakı səsinin avazını birə-bir canlandırmağa müvəffəq oldu. İfa etdiyi obrazın dərin emosional və psixoloji  qatlarına varan İftixarın  aktyor energetikası “Xilaskar” tamaşasında  təsvir olunan  dönəmdə Heydər Əliyev fenomeninin tarixi missiyasını təfərrüratı ilə tamaşaçıya nəql edə bildi. Tamaşa, ələlxüsus da, İftixarın aktyor oyunu teatral tənqid tərəfindən yüksək qiymətləndirildi.

“Xilaskar” İftixarı “Qurtuluş dastanı”nı qələmə almağa ilhamlandırır. Bu səfər İftixarın iti qələmi tariximizin səhifələrini ədəbi əsərdə canlandırdı. Onu da qeyd edək ki, sözügedən əsərə qədər İftixar artıq qələmini mənzum pyeslər janrında sınamışdır.  Belə ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin anadan olmasının 50 illiyi münasibəti ilə yazılmış “İşıqlı, nurlu sabah” (2011), Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti Leyla xanım Əliyevanın “Xocalıya ədalət” beynəlxalq təbliğat və təşviqat kompaniyası çərçivəsində hazırlanmış – “Soyqırımı tarixinin dastanı” (2011) pyesləri həmin qəbildəndir.

2013-cü ildə İrəvan Teatrının 131-ci mövsümü ulu öndərin 90 illik yubiley tədbirləri çərçivəsində İftixarın “Qurtuluş dastanı”nın epik-tarixi dramının premyerası Akademik Milli Dram Teatrının səhnəsində baş tutdu. Daha sonra – 2015-ci ildə C.Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrında da uğurla tamaşaya qoyuldu. “Qurtuluş dastanı”nda ümummilli liderə dərin hörmət və ehtiram hisslərindən qaynaqlanan İftixarın mükəmməl aktyor oyunu səhnədə və tamaşaçıların qəlbində Heydər Əliyevin abidəsini ucalda bildi.

2014-cü ildə dramaturq, ictimai-siyasi xadim Hidayətin ulu öndərin yurdsevər mübariz obrazını yaratdığı “Burdan min atlı keçdi” pyesi əsasında qurulan tamaşada Heydər Əliyev obrazını canlandırmaq yenə də İftixara həvalə olundu. Bu tamaşada da İftixar Heydər Əliyev obrazının ifa edilməsinin məsuliyyətini dərk edir və böyük fəxr hissi duyur. “Burdan min atlı keçdi” tamaşasında İftixarın Heydər Əliyev obrazı aktyor ilə birlikdə artıq böyük təkamül yolunu keçmişdir. Bu təkamül prosesini İftixarın həmin rola olan münasibətində izləmək mümkündür: “2009-cu ildə oynanılan “Xilaskar” tamaşasında Heydər Əliyev obrazını Azərbaycan teatrında ilk dəfə olaraq ifa etmək böyük məsuliyyət tələb edən məsələ idi. Bu məsuliyyəti varlığımla dərk edərək ulu öndərin obrazının portret cizgilərindən daha çox, onun zəngin daxili aləmini əks etdirməyə, bu obrazı istənilən səviyyədə təqdim etmək üçün sənətçidən tələb olunan bütün komponentlərdən yararlanmağa çalışırdım. 2013-cü ildə müəllifi olduğum “Qurtuluş dastanı” adlı pyesimdə yenidən ulu öndərin obrazı üzərində işə başlamaqdan fərəh hissi keçirirdim. 2014-cü ildə Hidayətin “Burdan min atlı keçdi” dramında isə ulu öndərin obrazı artıq daha geniş miqyasda – Heydər Əliyevçilik – Azərbaycançılıq ideyası ətrafında öz bədii mücəssəməsini tapmış oldu”.

Aktyor İftixarın İrəvan Teatrı dönəmi bu günə kimi fərqli rollar palitrasından fərqlənir. İftixarın  Hidayətin “İrəvanda xal qalmadı”– Tarix (2017), Elçinin “Akvariuma  xüsusi sifariş” – Kəbləyi Muxtar (2020), Şekspirin “Kral Lir”  – Kral Lir (2025) kimi ifa etdiyi obrazları aktyor ampluasının geniş diapozonundan, onun klassik əsərdən tutmuş, absurd janrında olan pyeslərə qədər məharətli oyununun çoxplanlığından xəbər verir. Bu da İftixarın yaradıcı təfəkkürünün  qeyri-səlis ölçü  məntiqindən bəhrələnməsinə sirayət edir.

İftixarın aktyor yaradıcılığı teatr səhnəsilə kifayətlənməyib. Onun aktyor kimi portretini tamamlamaq üçün   televiziya tamaşalarında (Cavid – “Təkan”. M. Murad; Sərvər –  “Ürək yaman şey­dir...” Ə.Əylisli; Oğul –“Oğulla görüş”, M. Oruc; Abbas – “Közərən evin işığı”, S.Budaqlı), televiziya seriallarında (Əbdül –  “İtkin gəlin”, Ə.Hacızadə; Vədad bəy – “Do­daqdan qəlbə – Taleyin qisməti beləymiş yəqin”, R.N.Güntəkin; Aslan – “Yağışdan sonra”, B.Vahabzadə, Ta­hir –  “Toy gecəsi”, S.Sədaqətoğlu), bədii televiziya filmlərində  (Nofəl – “Canavar balası”, Şef – “Qırmızı qar”, A.Rəhimov) oynadığı rolları da qeyd etməliyik.

İftixar, həmçinin Azərbaycan Televiziyasında “Ozan” folklor toplusunun aparıcısı, bir çox ədəbi-bədii proqramlarda bədii qiraətçi kimi də tanınır.

 

ŞAİR-DRAMATURQ İFTİXAR

 

Ümumiyyətlə, ulu öndər Heydər Əliyev obrazı, dövlət və dövlətçilik, azərbaycançılıq İftixarın  aktyor ampluasının zirvəsi olmaqla yanaşı, onun şair kimi yaradıcılığının əsas leytmotividir. Onun poemaları əsasında hazırladığı filmləri yada salmaq yerinə düşər. Heydər Əliyevin ulu öndərlik missiyasını tərənnüm edən “Müstəqil vətənin memarı” (2019), ümummilli liderin layiqli davamçısı, Azərbaycan xalqına qalibiyyət yaşadan, tarixi torpaqlarını erməni təcavüzündən xilas edən Müzəffər Ali Baş Komandan, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti  cənab İlham Əliyevin qurucu siyasi fəaliyyətini əks etdirən “Sən özün memar oldun” (2020) və s. filmləri onun şeiriyyatı üzərində çəkilib.

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, dramaturq İftixarın dəsti-xətti Azərbaycan teatr səhnəsində layiqli mövqeyini tutub. Onun pyesləri nəinki Azərbaycanda, həmçinin xarici teatrlarda da tamaşaya hazırlanıb. İftixarın dram əsərləri İrə­van Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı  (“Qurtuluş dastanı”, “İşıqlı, nurlu sabah”, “Soyqırımı tarixinin dastanı” “Nurlu ömrün anları”, “Qalx ayağa, Azərbaycan!”, “Azərbaycan bayrağı”, “Qurtuluş”, “Os­man və Süsən – Qanlı qızıl toy”, “Haqq mənəm”), Naxçı­van Dövlət Musiqili Dram Teatrı (“Qurtuluş dastanı”), Gəncə Dövlət Dram Teatrı  (“Dan yeri söküləndə”) səhnələşdirilib. İftixarın pyesləri Gürcüstan (“Eşqin tikan dairəsi” – Tiflis Dövlət Azər­baycan Dram Teatrı), Rusiya (“Eşqin tikan dairəsi” – Dərbənd Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı), Özbəkistan (Xəmsə: “Könüllər mülkünün sulta­nı – Şeyx Nizami Gəncəvi” – Səmərqənd Dövlət Musiqili Dram Teatrı, “Turan” – Özbəkis­tan Respublikası Kattakurqan Şəhər Dövlət Dram Teatrı) teatrlarının səhnələrində anşlaqla qarşılanıb.

Müsahibələrin birində “şeirlər mənim səsimdir” deyən İftixarın vətənpərvərlik və lirik poeziya əsərləri “Yaşadığım bu ömür” (“Gənclik”, 1998), “Nə qəribə yuxuymuş” (“Gənclik”, 2004),  “Böyük Turanın Himni” (“Gənclik”, 2004), türk, rus, ingilis, alman, fransız, italyan, ispan, ərəb, fars dillərinə tərcümə olunmuş – “Müstəqil Vətənin Me­marı” (“Çaşıoğlu”, 2013 nəşriyyatı, “Bağımsız Vatanın Mimarı” (“Apostroff” , türk dilində, 2013), “Sevgilim” – (“Apostroff”, 2014)  kitablarında dərc olunub.

İftixarın şeir yaradıcılığı Azərbaycan bəstəkar və müğənnilərinin gözündən yayınmayıb. Tofiq Bakıxanov, Cavanşir Quliyev, Xanım İsmayılqızı kimi görkəmli bəstəkarlar  İftixarın şeiriyyətindən ilhamlanıb dinləyicilərin ruhunu və zövqünü oxşayan musiqi əsərləri yaradıblar. İftixarın şeirlərinə yazılmış bəstələrin ifaçıları sırasında xalq artistləri – Brilyant Dadaşova, Zülfiyyə Xanbabayeva, Səməd Səmədov, Samir Cəfərovu; əməkdar artistlər – Aybəniz Haşımova, Sevda Ələkbərzadəni və d. göstərmək olar.

 

İFTİXARIN TEATR TƏŞKİLATÇILIĞI MİSSİYASI

 

İrəvan Teatrının direktoru vəzifəsinə təyin olunmamışdan öncə də İftixar Piriyev peşəkar teatr təşkilatçısı kimi özünü artıq layiqincə doğrulda bilmişdir. Hələ 1991-ci ildə İftixar  Azərbaycan Milli Dastan Teatrı yaratmaqla böyük cəsarət tələb edən addım atır. Ölkəmiz üçün təlatümlü olan 90-ci illərin əvvəlində həmin yaradıcı kollektivin çətinliklərlə üzləşməməsi üçün teatrın idarəetməsində  qeyri-səlis yanaşmaya əsaslanan innovativ iş prinsiplərini tətbiq etməyə başlayır. 1998-2000-ci illərdə ulu öndər Hey­dər  Əliyevin   Tiflis Teatrının bərpasına kömək məqsədi ilə verdiyi xüsusi tapşırığa əsasən Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən, hazırda ümummilli lider Heydər Əliyevin adını daşıyan Tiflis Azər­baycan Dövlət Dram Teatrının bərpa prosesinə rəhbərlik etmək İftixar Piriyevə həvalə olunmuşdur. Tiflis Teatrının bərpasını uğur­la başa çatdıraraq etimadı doğruldan İ.Piriyev 2000-ci ildə C.Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrına direktor vəzifəsinə təyin olunur.

Tarixdən məlumdur ki,  peşəkar Azərbaycan teatrının bünövrəsi 10 mart 1873-cü ildə  Bakıda və elə həmin ildə Tiflisdə Mirzə Fətəli Axundzadənin komediyalarının səhnələşdirilməsi ilə qoyuldu. Az sonra, 1882-ci il aprelin 2-də   İrəvanda peşəkar teatrın təməli qoyuldu.

İrəvan  Azərbaycan Teatrının yaradıcılıq yolu heç də rəvan olmayıb. Teatr dəfələrlə düşmən qəsdinə məruz qalıb, mərkəzdən əyalətə köçürülüb, bir neçə dəfə doğma yurdundan didərgin salınıb. Yaradıcı kollektivin əzmkar və fədakar fəaliyyəti 1928-ci ildə Ermənistan Sosialist Respublikasını teatra dövlət statusu vermək məcburiyyətində qoyur.  Lakin millətçi ermənilər   teatrın məhv edilməsi üçün atdıqları xəyanətkar addımlardan əl çəkmir və 1989-cu ildə bu  sənət məbədi öz dədə-baba yurdundan zorla çıxarılır. Erməni məkrinin qurbanına çevrilən İrəvan Teatrı didərgin salındıqdan sonra bütün həyatını yenidən başlamaq məcburiyyətində qalır, bir çox çətinliklərdən keçməli olur. Lakin  ulu öndər Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlişindən az sonra, 1995-ci ildə İrəvan Teatrına   ikinci dəfə dövlət statusu verilir. 2000-ci ildə İftixar Piriyevin Heydər Əliyevin adını daşıyan Tiflis Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının bərpa işlərinə rəhbərlik missiyasının bitməsi İrəvan Teatrının inkişafı məqsədilə Mədəniyyət Nazirliyinin apardığı islahatlarla eyni vaxta təsadüf edir. Onun İrəvan Teatrına direktor təyin olunması sənət ocağının yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymasını şərtləndirir.

İftixar Piriyevin quruculuq strategiyasının prioritetlərinə İrəvan Teatrının maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi, istedadlı  aktyor, rejissor, dramaturq, rəssam, bəstəkar, xoreoqrafların cəlb edilməsi, repertuarın zənginləşdirilməsi, teatrı tanıdıb təbliğ etmək üçün qastrol səfərlərinin təşkili, KİV ilə əməkdaşlıq kimi məsələlər daxil olur. Nəhayət, tamaşaçı kütləsinin, ümumiyyətlə ölkə ictimaiyyətinin  diqqəti bu teatra yönəlir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin ali diqqət və qayğısı 30 avqust 2006-cı il tarixdə imzaladığı  sərəncamında  təzahürünü tapır ki, 2007-ci il oktyabr ayının 16-da Bakıda İrəvan Teatrının 125 illik yubileyi dövlət səviyyəsində təntənəli  şəkildə qeyd olunur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin İrəvan Teatrına diqqət və himayəsi sahəsində növbəti addımı M.Rəsulzadə adına Mədəniyyət Sarayının onun balansına verilməsi olur. Bu gün İrəvan Teatrının kollektivi İftixarın  sözləri ilə desək, “öz doğma yuvasına qayıtmaq, yenidən öz doğma ocağının istisinə qızınaraq böyük sənət yolunu davam etdirmək qətiyyətindədir, hətta qəhrəmancasına!”

 

REJİSSOR İFTİXARIN QEYRİ-SƏLİS TEATR SİSTEMİ:

SƏHNƏ SƏNƏTİ İLƏ İNTELLEKTUAL

DÜŞÜNCƏNİN PARALELLƏRİ  KƏSİŞMƏSİNDƏ

 

Teatrın, lakin təəssüf ki, teatr tədqiqatçılarının çox vaxt tədqiqat predmetindən kənarda qalan  problemlərindən biri səhnə sənətinə tamaşaçı diqqəti və onun cəlb edilməsinin əməli mexanizmlərinin işlənilməsidir. Bu məsələ sürətlə inkişaf edən texnologiyalar əsrində gündən-günə aktuallaşır, yeni həlli yollarının axtarışını diktə edir. Müasir dövrdə mündəricatlı tamaşaçı diqqətinin cəlb edilməsi ən mürəkkəb problemlərdən biridir. 2000-2010-cu illərdə İrəvan Teatrının rəhbəri kimi islahatları reallaşdıran İftixarı düşündürən məsələlərdən biri də, məhz teatra tamaşaçı diqqətini, tamaşaçı kütləsini cəlb etmək idi. Bunun üçün yeni sənət mexanizmlərinin işlənilməsini, yeni bədii metod və formalara  müraciəti zəruri edirdi. İftixarın teatr xadimi kimi yaradıcılıq yolunu izləyərkən belə qənaətə gəlirsən ki, o artıq 2011-ci ildən   bu prosesdə yeni sənətkarları və dramaturqları dəvət etməklə  kifayətlənmir. İftixar özünü rejissor kimi  sınamaq qərarına gəlir...

XXI əsr tamaşaçısının diqqətini, sözün əsl mənasında, zəbt edən yüksək texnoloji və effektli filmlər, kompüter oyunları, internet əsrində teatr öz mövqeyini necə qorusun? Pyesin ali ideyasından ilhamlanan rejissor öz həyəcan və nigarançılıqlarını aktyorlara necə ötürsün? Aktyor  tamaşanın  “ali məqsəd”ini itirmədən tamaşaçının qəlbini necə fəth etsin? Bu suallar İftixarı hər pyesə verdiyi quruluş prosesində durmadan düşündürür. Onun “İşıqlı, nurlu sabah”, “Soyqırımı tarixinin dastanı”, “Nurlu ömrün anları”, “Qalx ayağa, Azərbay­can!”, “Azərbaycan bayrağı”, “Qurtuluş” (İftixar), “Siluet” (İ.Məmmədli), “Səs” (A.Nəzər), “Stalin-İzm” (Elçin) tamaşalarında rejissor kimi fəaliyyəti müxtəlif “izm”lərin bədii prinsiplərinin tətbiqindən milli teatr məkanında  “İftixarın qeyri-səlis məntiq teatr sistemi”nin yaradılmasına qədər inkişaf edən yaradıcı təkamüldür.

Teatr təcrübəsinə çox sayda müxtəlif sistem və təlimlər məlumdur. Onlar məzmun və formaca müxtəlif olsalar da, bu təlimləri birləşdirən yeganə amil – İnsandır. Stanislavski, Çexov, Qrotovski, Arto, Brext, Kreq, Meyerhold, Vaxtanqov, absurd  teatrı və sairə sistemlər müasiri olduğu tarixi şəraitə uyğun olaraq bəşəriyyətin insan, dünya, mədəniyyət, səhnə sənəti haqqında əldə etdiyi bilikləri sayəsində daima  inkişafda olan  təlimlərdir. Teatr sistemləri durmadan inkişaf edir, bir-birlərini əvəzləyir, bir-birlərindən bəhrələnərək daha da zənginləşirlər. Zamanın çağırışlarını anında duyub, yeni sistem və təlimləri formalaşdırıb tətbiqini reallaşdıran teatr rejissorları – novator kimi səciyyələndirilirlər.

İftixar teatra Lütfi Zadənin qeyri-səlis məntiqini gətirməklə zamanın çağırışlarına, reallıqlara vaxtında reaksiya bildirir və artıq XXI əsrin ilk rübündə quruluş verdiyi “Siluet” tamaşası ilə milli teatr tarixinə yenilikçi rejissor kimi daxil olur. İftixarın rejissor üstünlüyü ondadır ki, o aktyor təcrübəsinə malik olduğuna görə obrazın psixologiyasına daha dərindən varır, daha real və inandırıcı bədii səhnə obrazları yarada bilir. Beləliklə, 2024-cü ilin iyul ayının 11-də Azərbaycan teatr mədəniyyəti tarixində  Milli Gənc Tamaşaçılar Teatrının səhnəsində İrəvan  Teatrının  142-ci mövsümündə, dra­maturq İmir Məmmədlinin “Qadın” mono pyesi əsasında  İftixarın qeyri-səlis məntiqlə uydurmaya çevirdiyi birhissəli psixoloji, mistik, qrotesk­vari “Siluet” tamaşası Azərbaycan teatrında yeni sənət yolu və yeni teatr sisteminin “Qeyri-səlis teatrı”nın bü­növrəsini qoymaqla əlamətdar hadisəyə çevrilir.

 

(Davamı gələn sayımızda)

 

Yeganə Əliyeva

AMEA-nın aparıcı elmi işçisi,

kulturologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

 

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 12 sentyabr, ¹32-33.- S.22-23.