Qəhrəmanlıq, yoxsa ölümün

romantikləşdirilməsi?

Təbiətin və cəmiyyətin insanı, o cümlədən, həyatı mənalandırmaq üçün təqdim etdiyi anlayışlar var. Məsələn, qəhrəmanlıq anlayışı.

Ümumi olaraq bu anlayışı insan tarixi boyu özü ucaldıb. Çünki buna, ilk növbədə, insanın və insanlığın ehtiyacı olub. Daha dəqiq, ədəbiyyatın, miflərin, siyasətin və ideologiyaların əsas sütunlarından biri qəhrəmanlıq obrazıdır.

Bir insanın qəhrəman kimi tanınması daha çox cəmiyyətin kollektiv proyeksiyasıdır. Bu, fərdi xüsusiyyətdən daha çox, kollektiv şüurun formalaşdırdığı məsələdir. Belə demək olarsa, hər nə qədər müsbət olmasından asılı olmayaraq, kollektiv şüurun yaratdığı bir nəsnə də o qədər də ciddi məsələ ola bilməz.

Məsələn, bu mənada, qəhrəmanlığın bir forması da belə yaranır: cəmiyyət öz qorxularını, gücsüzlüyünü, həll edə bilmədiyi problemləri bir obraz üzərinə köçürür, onu "qurtarıcı" elan edir. Realist olaraq baxsaq, qəhrəmanlıq insanın özünü digərlərindən yuxarı qoymaq cəhdidir. Qəhrəman olmaq, əlbəttə, müsbət anlayışdır. Ancaq bu hiss, bu anlayış necə yaranır? Nədir bu hissin həqiqi qaynağı? Bəlkə, qəhrəmanlıq özü də saxtadır, maskalanmağın formasıdır?!

Ümumiyyətlə, orta-statistik insan və cəmiyyət, kütlə qəhrəmansız yaşaya bilməz. Bu, həm onları ümumən aldatmaq, həm də elə özləri-özlərini aldatmaq üçün olan məsələdir.

Sosial balansı tarazlamaq, müəyyən mənada idarəetmə üçün qəhrəman və qəhrəmanlıq anlayışı mütləqdir. Hətta böyük anlamda xalqlar qəhrəmanı olmasa belə, özündən saxta bir qəhrəman, mif uydurmağa məcburdur.

Belə demək olarsa, qəhrəmanlıq, əslində, ictimai nəzarət və idarəetmə mexanizmidir.

Qəhrəmanlıq həm də sosial tərifdir.

İnsan qəhrəmanlıq etdiyi üçün daha çox tanınmaq, daha az ittiham olunmaq və ya sadəcə, özünü yaxşı hiss etmək istəyir.

Bu, unudulmamağa, unudulmaqdan qorxmağa hesablanan bir məsələdir. Qəhrəmanlıq daha çox pafoslu romantikadır.

Bu mənada, məsələn, heç kim gizli qəhrəman olmur, olmaq istəmir. Çünki qəhrəmanlıq hissi də eqoist, sosial ehtiyaclardan yaranır.

Qəhrəmanlığa olan ən yaxşı baxışlar fəlsəfi baxışlardır.

Məsələn, "Stoizm fəlsəfəsi" qəhrəmanlığın mənzərəsini daha aydın göstərir.

Stoiklər qəhrəmanlığı daxili sakitliklə bağlayırdılar. Onlara görə, həqiqi güc səs-küy salmaq, canını fəda etmək deyil, özünü idarə edə bilməkdir. Deməli, çox vaxt bizə qəhrəman kimi təqdim olunan obrazlar, əslində, öz daxili zəifliklərini pafosla ört-basdır edən insanlar da ola bilir. Stoik fəlsəfə üçün qəhrəmanlıq anlayışı boş bir teatrdır. Yəni emosiyaların diktəsi altında edilən hərəkət müdriklik sayıla bilməz.

Nitsşe üçün isə qəhrəmanlıq "iradənin gücü"nün göstəricisi idi, amma bu güc əksər hallarda kütləni idarə etməyə, özünü təsdiqləməyə xidmət edirdi.

Haydeggerə görə, insanın həqiqi varlığı ölümə yönəlmiş varlıq olmasıdır. Yəni insan həyatı sonludur və bu sonluqda hər kəsin seçimləri şəxsi mənası ilə dəyərlidir. Amma qəhrəmanlıq ideyası bu şəxsi mənanı silir. Qəhrəmanlıq, insanın öz ölümünü "uca məqsəd" adı ilə romantikləşdirir. Halbuki ölüm nə qədər pafos yükləsə də, mənasız bir sonluqdur. Deməli, qəhrəmanlıq bir az da bu mənasızlığı ört-basdır etmək üçün qurulmuş ideoloji pərdədir.

Bu anlayışın kökü daha çox insanın natamamlığı və özünə inamsızlığındadır. Məsələn, daha çox belə olur: insan özü ilə barışa bilmir, daxili boşluqları, qorxuları və zəiflikləri var. Bu boşluqları örtmək üçün isə o, "qəhrəman olmaq" illüziyasına sarılır.

Qəhrəmanlıq anlayışı bir az da insana əlavə dəyər yükləməkdən başqa bir şey deyil. İnsan onsuz da öz ziddiyyətləri, qorxuları, zəiflikləri ilə kifayət qədər mürəkkəb varlıqdır. Onu qəhrəman elan etmək insanın reallığını təhrif etməkdir.

Xülasə, müəyyən məsələləri çıxmaq şərti ilə, qəhrəmanlıq çox da şişirdiləsi məsələ deyil. Xüsusilə bir anın, emosiyanın içində verilən qərarın qəhrəmanlığı. Çünki hər kəsin içində bir "özünüaşma" prosesi var. Hansısa formada bu proses baş verirsə, insan özünü aşırsa, onda qəhrəmanlıq anlayışı yaranır, aktı olur.

Əgər ölüm insanın var olmasının sonudursa, qəhrəmanlıq bu sonu romantikləşdirmək üçündür.

Orxan SAFFARİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 12 sentyabr, №32-33.- S.25.